S T U D I A N O R W I D I A N A 3-4, 1 9 8 5 -1 9 8 6
ZO FIA STEFANOW SKA
NORWID O NIEWOLI NARODOW EJ
„Polska została podzielona na trzy nierów ne połow y” - ten szkolny dowcip słyszałam w latach dzieciństwa; nie um iem pow iedzieć, czy jest współczesny pokoleniu moich rodziców czy może dziadków 1.
Coś z takiej - ale bardziej ryzykownej - zabaw y z m artyrologicznie uśw ięco nym stereotypem jest w późnej (1881) „balladzie” N orw ida: „A ni jej widzieć wieczorem, ni z rana, / B o r o z e b r a n a . . . ”2 Polska jak o w ielka dam a, k tó ra nie przyjm uje: ożywienie alegorii, realizacja m etafory, gra słów (rozbiory, roz bierać się). O dstępstw o od konw encji, wedle k tórej personifikacja Polski wypo sażona była w atrybuty wzniosłości. N p. u sam ego N orw ida w Pieśni społecznej (1848) przedstaw iona jest jako „anielica” u b ra n a w „gwiaździsty zło to głó w ” , z tiarą na głowie; zapow iedź, że anielica zdepcze w ęża, d op ełn ia analogii tego upostaciow ania Polski do Niewiasty z A pokalipsy św. Jana.
W R ozebranej um yślne, ostentacyjne zniżenie. K oncept „odzieżow y” oscylu je między tendencją do dosłowności (dam a przebyw a w g arderob ie, w łazience) a alegoryzacją w rodzaju politycznej satyry3. O w a alegoryzacja ( „ z a c h o d 1 P o w ie d z e n ie to a n e g d o ta p rzy p isu je ta k ż e g e n . D a n ie lo w i K o n a r z e w s k ie m u ; m ia ł o n j e szcze d o d a ć z ruska p o p o lsk u (p r zed r e w o lu c ją b y ł ca rsk im o fic e r e m ): „ A n a jw ię k sz ą w z ię li m y ” . W P r z e d w io ś n iu z d a n ie o P o ls c e „ z ło ż o n e j z trzech n ie r ó w n y c h p o łó w e k ” G a jo w ie c p o w tarza za „ p o czciw y m i g a d u łk a m i” .
2 T e k sty N o r w id a c y tu ję za w yd a n iem : P is m a w s z y s tk ie . Z e b r a ł, te k st u sta lił, w s tę p e m i uw agam i k rytyczn ym i o p a trzy ł J. W . G o m u lic k i. T . 1 - 1 1 . W a rsza w a 1 9 7 1 -1 9 7 6 (d a le j cyt. PW sz z o d e sła n ie m d o o d p o w ie d n ie g o tom u : p ierw sza lic z b a o z n a c z a t o m , d ru ga - s tr o n ę ). R o z e b ra n a . (B a lla d a ). P W sz 2: W ie rsz e . Część d ru g a . W a rsza w a 1971 s. 249.
3 P or. u w a g i S. S a w ic k ie g o o w y zy sk a n iu p rz e z N o r w id a „d w u w artos'ciow ości z n a c z e n io w ej sło w a « ro zeb ra n a » ” (N o r w id a w a lk a z f o r m ą . W a rsza w a 1986 s. 2 6 ). P e r so n ifik a c ja P o lsk i ja k o rozeb ra n ej d am y d o sk o n a le n a d a w a ła się d o k aryk atu ry i satyry p o lity c z n e j. J. W . G o m u licki p rzy p o m in a op a rty n a takiej sam ej grze słó w żart w „ M o m u sie ” A lo j z e g o Ż ó łk o w s k ie g o (w k o m e n ta rzu d o t. 2 D z ie l z e b r a n y c h N o r w id a , W a rsza w a 1966 s. 9 7 6 ). K o n c e p t o „ r o z e b r a n e j” m ó g ł te ż p e łn ić fu n k cję szyfru. W . B o r o w y w B ib lio g r a fii N o r w id a (w to m ie z b io r o w y m P a m ię c i C y p ria n a N o r w id a . W arszaw a 1946 s. 163) n o tu je p rzed ru k w ię k sz e j c z ę śc i R o z e b r a n e j N o rw id a przez fe lie to n is tę „ N o w e g o K u riera W a r s z a w sk ie g o ” (1 9 4 3 nr 1 0 3 ), czy li tzw . sz m a t ław ca.
n i o - w s c h o d n i o - p s t r e weźmie odzieże”) sugeruje, że ubranie może być przebraniem i tym samym zm ienia znaczenie opozycji: ubrany - rozebrany, na której zbudow any jest wiersz. W pierwszych zw rotkach nieubranie, rozebranie jest w artościow ane ujem nie: R ozebranej nie m ożna widzieć, nie można jej zło żyć wizyty. W zw rotce V okazuje się, że ubranie może być przebraniem , a więc czymś m askującym , fałszywym. I zaraz następna zw rotka wprow adza pełne od w rócenie rozkładu w artości w opozycji: ubrany - rozebrany. B rak ubrania to nagość, a nagość jest przywilejem bogów: „[...] niekryte jest, a tak prom ienne / Łono D yjan y !” R ozebrana nie jest już kobietą, która sam a zd jęła albo też któ rej zdjęto ub ranie, a że obnażenie jest wstydliwe, pow oduje towarzyską nieobe cność; nagość - okazuje się - nie jest brakiem , ale dem onstracją wartości ukry wanych zwykle pod kostium em , pod p rzebraniem ; nagość to objaw ienie boskiej istoty: „A k teo n blednie blaskiem uderzony” . W przypom nianej tylko co Pieśni
społecznej personifikacja Polski naw iązyw ała do apokaliptycznej Niewiasty
„obleczonej w słońce” , a zatem do w yobrażeń maryjnych (jak w iadom o, N ie wiastę z rozdziału 12 O bjaw ienia św. Jan a w ykłada się m .in. jako figurę Matki B oskiej). B oskość R ozebranej to boskość antyczna. I przez to w łaśnie, że anty czna, tym oczywiściej odw ołuje się do swojego wielkiego pierw ow zoru - apote ozy Polski u Słow ackiego: „N agiej, - w Styksowym wykąpanej m ule, / Nowej - nagością żelazną bezczelnej”4. T ak więc R ozebran a, ten dziwny wiersz staro ści C ypriana N orw ida, wiersz, który na początku tak radykalnie zakw estiono wał rom antyczny cliché Polski jako bóstw a, w zakończeniu przenosi nas w at m osferę pełn eg o , intensyw nego rom antyzm u - poetyki wielkich em ocji narodo wych.
Cóż więc wynika z inicjalnego zniżenia, jeśli - tak czy owak - wiedzie ono ku nowej apoteozie? W ynika to, że „[...] dzieci o rannej godzinie / G d z i e ś do szkół id ą ” , że na tej ziem i, która jest Polską rozebraną, Polską pod rozbio ram i, p łyną rzeki, orze się pola i trw a życie: pokolenie za pokoleniem . A zatem Polska w tym wierszu to jeszcze jed n o pojęcie: pojęcie dem ogeograficzne, lu dzie i ich ziem ia odtąd - dotąd , naw et jeśli jej granice nie są zaznaczone na żadnej m apie politycznej. R ozebrana jak o terytorium polskiej codzienności, m ało naw iedzane przez poezję rom antyczną.
Polska zw yczajna codzienność, kraj jak inne. I zarazem w końcowej wizji ta ziem ia zw yczajnej codzienności, ziem ia, k tó rą się orze i którą przem ierzają dzieci idąc do szkoły, ta ziem ia objaw ia się jak o przestrzeń mityczna. Salonowa sytuacja z pierwszych zw rotek (nie ubrana, nie przyjm ująca dam a) zm ienia się w scenę d ram atu boskiego: bluźnierstw em jest oglądanie nagiej bogini, Polska ukarze śm iałków , podobnie jak D iana u k arała A kteona.
4 J. S ł o w a c k i . G r p b A g a m e m n o n a . W: D z ie ła w s zy s tk ie . P od red ak cją J. K lein era. W y d . 2. T . 4 . W r o c ła w 1953 s. 399.
Zestaw ienie w jednym wierszu, tuż koło siebie, dwóch tak k ontrastow o ró ż nych postaw wobec Polski jako kraju w niewoli jest dla N orw ida bardzo zna m ienne; dlatego od R ozebranej zaczęłam swoje rozw ażania.
Polska jest dla poety terenem , na którym należy rozwijać prace cywilizacyj ne; prace te propagow ał z uporem i konsekw encją. „G dzież rozwinąć te prace - gdzie? Kiedy my nie mamy piędzi ziem i?” - tak zjadliwie charakteryzow ał stanowisko tych, którzy rezygnują z góry z działań organicznych. I zaraz im odpowiadał:
N ajp rzód : w s z ę d z i e ; p o w tó r e - m ój B o ż e ! - w A u str ii je s t w ię k sz a w o ln o ś ć d ru k u niż w e F rancji, a w P ru sach rów n a parysk iej [. . . ] w o ln o śc i d ru k u au striack iej ani p ru sk iej n i g d y I n t e l i g e n c j a p o l s k a c a ł e j n i e u ż y ł a i n i e w y p e ł n i ł a 5.
O braz Polski jako kraju, gdzie upraw ia się pola, ten pejzaż z R ozebranej jest poniekąd repliką na lam enty: „Kiedy my nie m am y piędzi ziem i!” To jest jed n a Polska Norw ida. T aka, do której m ożna się zbliżać „m ałym i kro k am i” : założyć dziennik, zorganizować Towarzystwo Przyjaciół Pracy, ogłosić konkurs „na rozwiązanie natury budynków gospodarskich” itd .6
A le jest też druga Polska Norw ida: ta, która w boskiej postaci u kazała się w ostatnich zw rotkach Rozebranej. To taka P olska, której wyzwolenie jest m o m entem apokaliptycznym dziejów , wielką przem ianą świata. Polska, do której nie m ożna trochę wrócić, której nie m ożna trochę odzyskać. I ta Polska, zwia stowana przez poetów , też jest obecna w pisarstw ie N orw ida, niezależnie jakby od przemyślnych projektów cywilizacyjnych.
W poem acie Niewola (1849) już z samej definicji, że m ianowicie „ N i e w o l a - j e s t t o f o r m y p o s t a w i e n i e / N a m i e j s c e c e l u . [...]”7, ju ż z tej definicji wynika, że istotnym elem entem stanu zniew olenia jest interioryzacja niewoli, że - jak pow iada po eta - niew ola jest „narow em ” , który m ożna zw al czyć, a więc - dodajm y - że niewola jest stopniow alna i spraw a nie stoi tak: albo ktoś jest wolny, albo w niewoli, lecz tak , że m ożna być bardziej lub mniej zniewolonym , bardziej lub mniej w niewoli. W takim postaw ieniu sprawy u d e rza ogrom na rola swobodnej decyzji człow ieka w zestaw ieniu z takim i okolicz nościami, jak: żandarm i, ustawodawstwo karne, cenzura. P odobnie jest w ro z prawce z r. 1871, której pierwsze zdanie brzmi:
Z n icestw ić ż a d n e g o narodu nikt n ie p o d o ła b e z w sp ó łd z ia ła n ia o b y w a te li t e g o ż n a ro d u [ . . . ] 8.
5 List d o M ariana S o k o ło w s k ie g o [ze sty czn ia 1865], P W sz 9: L is ty . 1 8 6 2 -1 8 7 2 . W a rsza w a 1971 s. 1 5 5 -1 5 6 .
6 Z o b . M e m o ria ł o M ło d e j E m ig ra c ji. P W sz 7: P r o z a . C z ę ś ć d ru g a . W a rsza w a 1973 s. 111. 7 P W sz 3: P o e m a ty . W arszaw a 1971 s. 376.
T o p rzekonan ie, a jednocześnie świadom ość, ja k bardzo niewola dem oralizuje społeczeństw o, w yznaczają w ielkie obszary refleksji narodow ej Norw ida. Leżą też u podstaw dydaktyzm u kierow anego do „ludzi wolnych lub chcących być wolnym i, lub chcących być godnym i być wolnym i”9.
W r. 1849 w Listach o Emigracji piętnow ał N orw id polski fatalizm: ogólną niem ożność zrobienia czegokolw iek społecznie użytecznego i tłum aczenie tej niem ożności nienorm alnym stanem ujarzm ionego narodu. A w r. 1882 pisał:
C o „ z w ic h n ię te g o ” , ja k m ó w isz , P a n ie , w N a r o d z ie p o lsk im sp ó łc z e sn y m ? - tak w ie le d o p ra w d y , iż n a n a jg łó w n ie jsz y m o g r a n ic z ę się — Z w ic h n ię te o to p o j ę c i e j a w n o ś c i , sk u t k ie m c z e g o n ie m o ż n a nic zro b ić - nic! - A p o w sz e c h n ie to je st z w ic h n ię te g o , że rozlał się s z e r o k o p o l s k i n i h i l i z m . P o lsk i n ih ijlizjm go rszy o d r u sk ie g o , b o ten p aląc i m ord ując ju ż ci w c o ś n a p r z y sz ło ść w ierzy [ . . . ] 1<l.
Krytycyzm N orw ida w obec społeczeństw a polskiego jest więc zdum iewająco trw ały i konsekw entny, choć - trzeba dodać - ta trw ałość i konsekw encja może niepokoić, gdy się pam ięta, jaki obszar historii narodu był przedm iotem obser wacji p o ety , ile to się przez tych trzydzieści z górą lat (licząc od Wiosny Ludów) w Polsce w ydarzyło i zm ieniło: prawdziwy przew rót cywilizacyjny. Jak więc odczytyw ać, jak oceniać persew erację niektórych wątków krytycznych w pisar stwie N orw ida?
Nie m a jednej odpowiedzi na takie pytanie. Sądy N orw ida o społeczeństwie polskim m ogły być niespraw iedliw e, a gdyby naw et były słuszne w odniesieniu do wcześniejszego okresu, mogły były utracić aktualność w latach późniejszych, zwłaszcza postyczniowych. Bywało tak, że podw ójnie wyobcowany społecznie: jak o em igrant i jak o w śród em igrantów sam otnik, Norw id tracił rozeznanie w rzeczywistości polskiej i oceniał ją anachronicznie. A le m ogło też być tak, że te sam e sform ułow ania N orw ida zachow ały w ciągu lat celność, bo odnosiły się do trw ałych zjawisk polskiego życia w niewoli. W reszcie zdarza się, że w opi niach N orw ida zaobserw ow ać m ożna ew olucję, staranie, aby „ d o t r z y m a ć c z a s o m i w y p a d k o m ” 11.
N iezależnie jed n ak od m ijających lat i zm iennych okoliczności podstawową reakcją N orw ida na niewolę narodow ą była krytyka społeczeństw a polskiego. R efleksja nad brakiem politycznego bytu łączyła się z reguły z narzekaniem na ułom ność n aro d u , który nie um ie sprostać historycznej sytuacji; łączyła się aż do utożsam ienia. D latego często nie m ożna stwierdzić, która spośród wad pol skich je st, zdaniem N orw ida, rezultatem niewoli, k tó ra zaś objaw em niezależ
9 K w e s tia b ie ż ą c a z m a r tw y c h w s ta ń c ó w . T a m ż e s. 169.
10 L ist d o L e o n a r d a N ie d ź w ie c k ie g o [z o k . 12 sie rp n ia 1882], P W sz 10: L isty . 1 8 7 3 -1 8 8 3 . W a rsza w a 1971 s. 182.
nym od położenia politycznego. Problem niewoli jest bowiem dla poety w wiel kiej mierze problem em m oralności publicznej.
Ostry sąd N orw ida o polskiej kulturze obyw atelskiej tłum aczy się niekiedy osobistymi doświadczeniam i poety odrzuconego przez czytelników , m oralisty zlekceważonego przez w łasne środowisko. W takim ujęciu rozgoryczenie N o r wida byłoby jed n ą z głównych pob udek jego społecznego krytycyzm u. Nie przeczę, że lektura listów poety dostarcza takich sugestii, godzi się je d n a k zau ważyć, że sam e jeszcze złe dośw iadczenia osobiste niczego nie p rzesądzają, re zultatem ich może być zarów no przenikliw ość w rozpoznaniu społecznych w a runków w łasnej porażki, jak i, przeciw nie, zupełne tych w arunków niezrozu mienie, zupełne zagubienie się w realiach. T ak więc, choć m ożna przyjąć, że refleksja społeczna N orw ida inspirow ana była także dążeniem do obiektyw iza cji własnego złego losu, psychologia niewiele tu w yjaśnia. I żeby należycie oce nić myśl N orw ida, lepiej się od sugestii, że była ona dyktow ana osobistym i urazam i, uwolnić.
Dośw iadczenia zachodnioeuropejskie i am erykańskie N orw ida, pod w ielom a względami tragiczne, dały mu dystans poznawczy w obec spraw polskich, k ra jo wych i em igracyjnych, ale dały m u także w iedzę o kulturze politycznej sp o łe czeństw suwerennych i - w porów naniu z Polską - dem okratycznych. W iado mo, że stosunek poety do cywilizacji zachodniej był nieraz w rogi, że w ielokrot nie z pasją pisał o kom ercjalizacji życia, o „ucisku przem ysłow ym ” , zaniku w ię zi międzyludzkich. A le - również o tym pisano - krytycyzm N orw ida nie był bezwarunkow y, a nawyk porów nyw ania stosunków polskich z zachodnim i stw a rzał okazje do odkryw ania wielu przewag Z ach o d u , szczególnie w dziedzinie instytucji życia publicznego12.
Z achodnia perspektyw a cywilizacyjna spraw ia, że N orw id, zwłaszcza w póź niejszych latach, ostro reaguje na obyczajowość i m entalność szlachecką, że - co więcej - m a skłonność do przypisywania wielu polskich w ad reliktom feuda- lizmu:
[...] n ie d a w n o z n ie s io n a je st p a ń s z c z y z n a - p o w ia d a w r. 1882 - a n a tu ry p o je d y ń c z e trw ają i ja k o in sty tu cja n ie z m ie n ia ją się r y c h ło 13.
Głównym grzechem całej cywilizacji w spółczesnej jest „ n i e u s z a n o w a n i e o s o b y - c z ł o w i e k a ” , ale w Polsce właśnie łączy się ono z pozostałościam i pańszczyzny. Na pytanie, dlaczego Polska u p ad ła, odpow iadał Norw id: „[...] w c a l e n i e p r z e z n i e u s z a n o w a n i e w ł a d z y (a o s o b l i w i e k r ó l e 12 O k w estia ch tych p isa ł Z . Ł a p iń sk i, z w ła sz c z a w a rty k u le „ S p ó łc z e s n y e k s tr e m ’’. W : C y p ria n N o r w id . W 1 5 0 -lecie u ro d z in . M a te ria ły k o n fe re n c ji n a u k o w e j 2 3 - 2 5 w r z e ś n ia 1971. P o d redakcją M . Ż m ig r o d z k ie j. W arszaw a 1973 s. 1 1 0 -1 2 3 . Z o b . ta k ż e: W . W e i n t r a u b . C z y A m e r y k a b y ła d la N o r w id a in fe rn e m ? „K u ltu ra ” (P a ry ż) 1963 nr 4.
w s k i e j ) ” , ale przez „nieuszanow anie osoby-człow ieka” 14, innym razem odpo w iadał, że u padła „przez kwestię ch ło p a” 15, a podstaw ienie tej form uły na miejsce poprzedniej dow odzi, że kategoria „ n i e u s z a n o w a n i e o s o b y - - c z ł o w i e k a ” m iew ała zdecydow anie społeczne znaczenie.
D ośw iadczenia zachodnie N orw ida, które dostarczały argum entów jego kry tycznej pasji społecznej, były zarazem źródłem wzorów i postulatów obywatel skiego odnow ienia Polski. W ystępow ał więc N orw id jak o rzecznik praw jed n o stki, zw olennik system u parlam entarnego, świadom znaczenia opinii publicznej, wartości pluralizm u i tolerancji przekonań, swobodnej prasy i oświaty powsze chnej, był, słow em , propagatorem nowoczesnej kultury politycznej.
Nie był to zespół haseł odkładanych do przyszłych dobrych czasów, kiedy pow stanie „na całym kontynencie R epublika uniw ersalna-socjalna” 16, kiedy urządzać się będzie wolna Polska. N ie, swoje postulaty obywatelskie kierował po eta do w spółczesnych, a w instytucjach publicznych, które zalecał rodakom , widział sposób przeciw działania dem oralizacji toczącej społeczeństwo pozba wione suw erenności. Jaw ność, opinia publiczna, niezależna prasa m iały niejako wypierać z um ysłów i serc polskich niew olę, miały powiększać obszar wolności. Pow iększać „m ałym i k rokam i” , wyzyskując wszelkie luki w aparacie zniewole nia, wszelkie możliwości, jakie stw arzają różnice m iędzy zaboram i, dla odbu do wy polskiego życia publicznego.
Proponow ał np. N orw id, żeby ożywić elem enty parlam entaryzm u w życiu polskim i w ten sposób odzyskać dla narodu pojęcie legalności.
S p o łe c z n o ś ć E m ig ra cji P o lsk ie j - w y w o d z ił - je st b lisk a z u p e łn e g o z -d em o r a lizo w a n ia p o li ty c z n e g o : se n s p o sp o lite j rzec zy g in ie . P o w o d e m d o te g o je st z u p e łn a , d zik a n ie św ia d o m o ść w ł a d z y p r a w o w i t e j i jej b arb a rzy ń sk ie n ie u z n a n ie 17.
O dtw orzyć tę w ładzę należy przez pow ołanie ciała przedstawicielskiego złożo nego z „trzech frakcji parlam entarnych, wolnym i i jawnym i głosy w ybranych” , a m ianow icie z posłów ostatniego sejm u K rólestw a Polskiego oraz posłów pol skich z parlam entów pruskiego i austriackiego18.
Innym razem wzywał, aby „ w a l n y m m a n i f e s t e m o g ł o s i ć o p i n i ę n a r o d o w ą ” :
M a n ife st p o w in ie n b y ć w y s to s o w a n y ja w n ie z u r ę c z e n ie m je d n e g o p o sła p o z n a ń sk ie g o (z p a r la m e n tu N ie m ie c ) , j e d n e g o z p a rla m en tu A u str ii, j e d n e g o c z ło n k a T o w a r zy stw a R o ln ic z e g o
14 L ist d o K o n sta n cji G ó r sk ie j z lu te g o (? ) 1852. P W sz 8: L isty . ¡8 3 9 -1 8 6 1 . W arszaw a 1971 s. 160.
15 L ist d o M ie c z y sła w a G e n iu sz a z 29 w rze śn ia 1877. P W sz 10. 102. 16 L ist d o B r o n is ła w a Z a le s k ie g o z (p o ) 15 m a ja 1870. P W sz 9 , 4 55. 17 \ 0 p o ls k ie j w ła d z y p r a w o w ite j], P W sz 7 , 166.
W a rsza w sk ieg o , je d n e g o n a u czy ciela w ie jsk ie g o i je d n e g o k m ie cia . C i o b y w a te le , n a ra ża ją c się p rzeto , m o g ą za to iść na c z a so w e w y g n a n ie [ . . . ] |y .
Tak oto społeczeństw o zdem oralizow ane konspirow aniem , pogardą dla władzy uzurpatorskiej, brakiem odpowiedzialności za w łasny los uczyć się m iało jaw ności, legalizm u, ducha parlam entarnego. Taki proces sam oorganizacji spo łe czeństwa byłby zarazem procesem wyzwalania się z niewoli jak o stanu św iado mości zbiorow ej, jako społecznego przyzw yczajenia do b raku suw erenności, a więc i braku odpow iedzialności za polski los.
Nigdzie jed n ak , z żadnego sform ułow ania N orw ida nie wynika, aby tak się stopniowo wyzwalając, m ożna się było napraw dę wyzwolić, aby odzw yczajanie się od niewoli mogło doprow adzić nie do względnej wolności, większej w olno ści, ale do wolności po prostu. Bo obok prac, wysiłków, dążeń, obok projektó w popraw iania, podnoszenia, ulepszania, obok tych mniej lub bardziej organicz nych pom ysłów jest w Norwidzie niezw alczona i prawdziwie rom antyczna tę sknota za wolną Polską jak o fenom enem absolutnym , jak o częścią K rólestw a Bożego na ziemi. Idea takiej wolności jest punktem odniesienia do program u cząstkowych ulepszeń, co sprawia, że te ulepszenia są nie tylko organicznym i „małymi krokam i” , ponieważ m ają swoje m iejsce w perspektyw ie zbaw ienia narodu. Instytucje nowoczesnego społeczeństw a: parlam en t, prasa, opinia, p o zostając instytucjam i XIX-wiecznej cywilizacji, są jednocześnie - jak o m anife stacja zbiorow ego sum ienia - narzędziam i O patrzności działającej w historii. To, że m ając na względzie doczesne i całkiem organicznikow skie cele cywiliza cyjne projekty Norw ida uczestniczą w wymiarze w ertykalnym , w wym iarze zba wienia, spraw ia, że przepaść dzieli poetę od krajow ych program ów pracy orga nicznej. D latego żadnej ze swoich idei cywilizacyjnych nie rozpoznał Norw id wśród haseł pozytywizmu. Przeciwnie, Polska pozytywnej pracy budziła w nim odrazę jako społeczeństwo zniew olone przez m aterializm : „z-żydziały św iat” , pisa! z goryczą, dodając od razu, że nie m a intencji uchybienia „starożytnej, głębokiej i przezacnej rasie Izraela”20.
Jeśli Norw id, wierzący w odkupieńcze działanie parlam entaryzm u i jaw noś ci, „z-minął się zupełnie - jak sam pisał w r. 1877 - z kierunkam i społeczności polskiej (dzisiejszej)”21, to eschatologiczna o rien tacja jego historiozofii i jego politycznego reform izm u spraw iała, że tradycja rom antyczna zachow ała dla p o ety żywą aktualność.
Nowatorstwo Norw ida - poety i myśliciela, zwłaszcza m oże myśliciela - kształtow ało się pod presją rom antycznej tradycji i w polem ice z tą tradycją. Doświadczenie rom antycznego pokolenia polistopadow ego, pokolenia W ielkiej Em igracji, nabrało ponadpokoleniow ej trw ałości, kształtując re p e rtu a r patrio-19 O d p o w ie d z C y p ria n a K a m ila N .i i i e k t ó r y m o b y w a te lo m o sta n ie r z e c z y n a r o d o w e j z a p y la ją c y m . T a m że s. 179 -1 8 0 .
I ,m u h \ u i h i h I Jus. 1111 i . i- i. l ' W v n i . l . ' ć .
tycznych zachow ań. Przeżycie pokoleniow e zostało zw erbalizow ane i jako wzór narzucone społeczeństw u przez wielkie talenty tej generacji. Tego wzoru nie m ożna było ignorow ać, niezależnie od wszelkich różnic politycznych, które dzieliły em igrację. A le właśnie em igranci, kłócąc się o tyle kwestii istotnych i tyle pozornych, w łaśnie oni musieli respektow ać pryncypia, z których wynikała legitym izacja ich statusu em igrantów politycznych: to, że ich uchodźstwo było faktem politycznym , że nie „rozpełzło się ja k cygaństw o” (żeby posłużyć się zw rotem M ickiewicza). T olerancja tego środow iska wobec odchyleń od obow ią zującej norm y nie była wielka: w iadom o, że em igracja polityczna m a skłonność do upraw iania patriotycznego terro ru . W iele objaw ów takiego terroru: adre sów, p o tęp ień , oskarżeń o zd radę, policzków i spraw honorow ych znamy z hi storii W ielkiej Em igracji. Z nam y je też z biografii Norw ida.
Bo ta k a była jego sytuacja: sytuacja uczestnictw a w rom antycznej tradycji, a zarazem jej u partego, niezm ordow anego kw estionow ania. Kwestionowania niejako od w ew nątrz, z pozycji uczestnika, bo spór swój prowadził Norwid za pom ocą odziedziczonych pojęć. W chodząc w polem iczny kon tak t z myślą ro m antyczną akceptow ał nie tylko wspólne problem y, ale w jakiejś m ierze i wspólne zasady. T a sytuacja spraw ia, że na całym właściwie obszarze pisarstwa N orw ida, aż do lat jego ostatnich, wyczuwa się jaw ny lub ukryty nurt rom anty- czności: w stylu m yślenia, sposobie argum entacji, predylekcjach wyobraźnio wych.
W ygłoszone rychło po śm ierci K rasińskiego odczyty N orw ida O Juliuszu
Słow ackim są, ja k w iadom o, jednym z wcześniejszych świadectw form ow ania
się koncepcji trzech wieszczów, a trzeba pam iętać, że upowszechnienie się ste reotypu trzech wieszczów oznaczało przede wszystkim awans Słowackiego w hierarchii literatu ry polskiej. Z arów no M ickiewicz, jak i Krasiński mieli już uprzednio wysokie w tej hierarchii lokaty, natom iast dołączenie do nich na rów nych niem al praw ach Słow ackiego stanow iło przełom w recepcji tego p oe ty. Czyniąc więc twórczość Słow ackiego przedm iotem swoich prelekcji, włącza! się N orw id aktyw nie w proces kształtow ania rom antycznej tradycji, a m ianowi cie takiego jej kształtow ania, aby obok bezwzględnie dom inującej postaci Mic kiewicza pojaw ił się jego antagonista ideowy i rywal poetycki. Czy był to więc akt św iadom ej dyw ersji, pró b a w prow adzenia do p an teo nu literatury narodo wej w łasnego sojusznika? Nie m a podstaw , aby odpow iedzieć twierdząco na to pytanie. Ż e N orw id był po p ro stu dobrym czytelnikiem Słow ackiego, świadczy i to, co m iał do pow iedzenia o jego twórczości, i to, jak w ielokrotnie nawiązy wał do tej poezji we własnych dziełach. C harakteryzując Beniow skiego, mówił N orw id o „przekleństw ie” jak o „nierozłącznym z każdą pogw ałconą praw dą” : „każda praw da n arod zona krzywo i ironicznie [...], sądzi przez to samo społe czeństwo [ ,..] ”22; okazał się wrażliwym in terp retato rem Słowackiego sarkasty 22 O J u liu s z u S ło w a c k im w sz e ś c iu p u b lic z n y c h p o s ie d z e n ia c h . 1860. L e k c ja V. P W sz 6: 1’ro z a . C z ę ś ć p ie r w s z a . W a rsza w a 1971 s. 448.
cznego, Słowackiego zrozpaczonego m iałkością życia polskiego, tego, co to „sercem gryzł” i podnosił bluźnierczo głos przeciw um ęczonej ojczyźnie.
D o tego w łaśnie Słow ackiego, krytyka zaściankow ej im itacyjności polskiej i krytyka anachronicznego prym itywu szlacheckiego, do tego Słow ackiego naw ią zuje Norwid. Słowacki w polskim rom antyzm ie re p rez en tu je n u rt rew izjonizm u wobec narodow ych stereotypów . N orw id jak o pisarz polityczny ten w łaśnie nurt kontynuow ał; lekcje o Słowackim świadczą, że kontynuow ał świadom ie.
W m arcu 1882 r., a więc niedługo po napisaniu R o zebra nej, cytował N orw id (z niewielką odm ianą, więc pew nie z pam ięci) słowa G robu A g am em no na o kraju, „gdzie m y ś l n i e t r w a g o d z i n y ”23. Jest oczywiste, czego w tym zd a niu Słowackiego doczytywał się pisarz, który tylokrotnie w yrzekał na przed- wczesność czynu, a spóźnienie myśli polskiej. Powoływał się N orw id na Słow ac kiego jak o na autorytet w dziedzinie gorzkiej wiedzy o polskim społeczeństw ie.
Grób A gam em nona z „pawiem narodów b y łaś” i z „czerepem rubasznym ” ,
poem at inwektyw i bluźnierczej rozpaczy, zapadł Norw idow i w pam ięć. Skoro dow odnie wiemy, że w okresie, w którym pow stała R ozebrana, N o r wid powoływał się na Grób A gam em nona, jest wysoce p raw dop od ob ne, że za kończenie Rozebranej, wizja Polski w postaci nagiej bogini antycznej, jest świa domym naw iązaniem do p oem atu Słow ackiego. Ż e Słowackim inspirow ał się Norwid nie tylko jak o obrazoburca przeklinający m ałość ojczyzny, ale również jako pokorny wobec mitologii narodow ej czciciel Polski w jej poetyckim wize runku. Bo czciciel taki współistniał w Norw idzie z sarkastycznym krytykiem i zabierał czasem głos, zwłaszcza w poezji.
Rozebrana jest więc wyrazem uznania potęgi realiów , a jednocześnie świa
dectwem potęgi mitu. Są to, m ożna pow iedzieć, dwa słupy graniczne N orw i dowskiego myślenia o Polsce. Jako pisarz polityczny i społeczny był N orw id obsesyjnym niem al wrogiem tego zespołu w yobrażeń Polaków o sam ych sobie, który bywa nazywany mitologią narodow ą. Był czujnym sceptykiem , pro g ram o wym rew izjonistą, podejrzliw ym krytykiem tego, co się mówi, co się zwykło uważać, co się powszechnie uznaje; był niejako ucieleśnieniem ducha sprzeci wu, m ęczennikiem swojego votum separatum . D o n K ichotem - pow iedzm y, pam iętając o Epos-naszej - D on K ichotem realizm u politycznego.
Był więc N orw id głęboko przekonany, że rom antyczna form uła: wszystko albo nic, jest form ułą zgubną. Z gubną, bo prow adzi do nic nierobienia. Jeśli nie m ożna, a nie m ożna, mieć wszystkiego, trzeba po trochu pow iększać obszar wolności. M etody pow iększania tego obszaru, do jakich N orw id przekonyw ał współczesnych, były m etodam i antyrom antycznym i. A le w żadnym m om encie żadnego tekstu N orw ida nie m ożna sprowadzić bez reszty do taktyki „m ałych kroków ” . Bo istotą jego pisarstwa jest trw ałe napięcie m iędzy rozsądnym
m izm em a żarliwym wyczekiwaniem Polski w olnej. P ółtoraw iekow ą już właści wością kultury polskiej jest skazanie na rom antyzm zawsze wtedy, gdy idzie o taką w olność, k tó ra nie może być albo trochę większa, albo trochę mniejsza, która albo jest, albo jej nie ma.
N O R W I D O N T H E N A T I O N A L P R E D I C A M E N T SUMMARY
N o r w id ’s W e s t-E u r o p e a n an d A m e r ic a n e x p e r ie n c e s e n a b le d him to gain so m e co g n itiv e d ista n c e to P o lis h p r o b le m s, b u t th e y a lso p r o v id e d h im w ith k n o w le d g e o f the civ ic culture o f s o c ie tie s th a t w ere fr e e a n d , as c o m p a r e d w ith P o la n d , d em o cra tic . Just as in criticizin g Polish v ic e s N o r w id se t P o lish so c ie ty a gain st W ester n o n e s , s o it w as a lso in E u r o p e a n ex p e r ie n c e s that h e fo u n d his in sp ira tio n s for a p rogram o f civ ic revival o f P o la n d . T h u s, he preach ed d e m o c r a tic a lly c o n c e iv e d rights o f m e n , p ra ise d th e p a rlia m en ta ry sy ste m , stressed th e sign ifi c a n c e o f p u b lic o p in io n an d th e v a lu e o f p lu ralism an d to le r a n c e , saw th e n e e d for a free press an d g e n e r a l e d u c a tio n an d a d v o c a te d m o d e rn p o litic a l cu ltu re. W h at is characteristic o f N o r w id ’s p ro g ra m is th e fa ct that h e d id n o t w a n t to d e fe r its r ea liza tio n u n til so m e future happy d a y s, w h e n a fr e e P o la n d is e s ta b lish e d an d starts o rg a n izin g itself. O n th e co n trary, h e adres- se d h is p o stu la te s to h is c o n te m p o r a r ie s, sin ce in th e p u b lic in stitu tio n s he w a n ted to in trodu ce in P o la n d h e sa w a m e a n s o f co u n te r a c tin g th e d e b a se m e n t o f th e co m m u n ity in b o n d a g e. O p e n n e s s , p u b lic o p in io n an d an in d e p e n d e n t p ress w e r e to fo rce o u t the b o n d a g e o f Polish m in d s a n d to e n la r g e th e sc o p e o f fr e e d o m . T h is w a s to b e d o n e b y “sm all ste p s” , by taking a d v a n ta g e o f all b r e a k s in th e s y ste m o f o p p r e ssio n an d w a stin g n o o p p o rtu n ity arising from th e d iffe r e n c e s b e tw e e n th e se c tio n s o f th e p a r titio n e d cou n try.
N o t a sin g le o n e o f N o r w id ’s fo r m u la tio n s, h o w e v e r , d o e s im ply that su ch a gradual em a n c ip a tio n c o u ld e v e r le a d to real lib e r ty , th a t b y d ish a b itu a tin g o n e s e lf from th e b o n d a g e it w as p o ss ib le t o gain rea l, an d n o t o n ly a co m p a r a tiv e ly g r e a te r fr e e d o m . F o r b e sid e all th e se m ore o r le ss o r g a n ic ist c o n c e p ts th e re is in N o r w id th e tru ly R o m a n tic y ea rn in g for fr e e , in d ep en d e n t P o la n d as an a b so lu te p h e n o m e n o n , as a part o f c iv ita s D e i in terris.
