W y p ad a te ż w y razić n a d z ie ję , że w k ró tc e b ę d z ie m y m ogli p rz e c z y ta ć n o w e te k s ty A u to r ki o N o rw id zie. B yć m o ż e , zw e ry fik u je ta m o n a n ie k tó re ze sw ych d o ty ch cz aso w y ch tw ie rd z e ń , być m o ż e , s k ie ru je sw e z a in te re s o w a n ia w s tro n ę n ie z b a d a n y c h jesz c z e p r o blem ó w tw órczości p o e ty . W k a ż d y m ra z ie o d n ie sie m y się d o je j no w y ch p o m y s łó w z z a in te re s o w a n ie m , n a ja k ie z a słu ż y ła sw ym , w id o czn y m w ca łe j k siążce, żarliw y m o b c o w an iem z P ism em i śm ia ły m , ch o ć nie p o z b a w io n y m je szcze b ra k ó w i b łę d ó w , s p o jrz e n iem n a N o rw id o w sk ie d z ie ło .
Ja n C i e c h o w i c z - C A Ł Y Ś W IA T G R A K O M E D IĘ
S ław om ir Ś w i ą t e k . N o rw id o w ski teatr świata. Ł ó d ź 1983 ss. 212.
1
M e ta fo ry k a te a tr a ln a , o k re ś la ją c a z ja w isk a życia s p o łe c z n e g o - e fe k to w n a i g e n e ra li zu jąc a - m a sw ój p ra s ta ry ro d o w ó d . O w o th e a tr u m m u n d i, o d P la to n a d o C a ld e ro n a , od K sięgi R o d z a ju d o S z e k sp ira , z a p ło d n iło n ie je d n ą te o r ię so c jo lo g ic z n ą . N a jg ło ś n ie j szą i zw a rtą p ro p o z y c ję p rz e d sta w ił E rv in g G o ffm a n w sła w n e j książce T h e p resen ta tio n o f s e lf in everyd a y life (1 9 5 6 )1. G o ffm a n r e p r e z e n tu je s k ra jn ie in te ra k c y jn ą o rie n ta c ję socjologii p e rs o n a ln e j. C zy ta ludzi ja k o a k to ró w i g raczy , b e z w iary w m o żliw o ść o c a le n ia a u ten ty czn o ści i a u to n o m ii lu d zk iej o so b y . Ż y cie sp o łe c z n e je s t te a tr e m , je d n o s tk a zaś nie m o że uciec sp o d w ład zy sp o łe c z e ń stw a . G o ffm a n b a d a w ra ż e n ia w y w o ły w an e (n ajczęściej n ie św ia d o m ie ) i p rz e k a z y w a n e - p rz y k ła d a ją c p e rs p e k ty w ę d ra m a tu rg ic z n ą d o tej k o m e d ii lu d zk iej sp o łe c z e ń stw a , gdzie w ciąż p rz e d s ta w ia m y sieb ie in n y m . P r o b lem u d ra m a ty z o w a n ia życia je s t je g o u z e w n ę trz n ie n ie m (u w id o c z n ie n ie m n ie w id o c z n e go) z w iecznym d y le m a te m : ro b ić w ra ż e n ie czy d z ia ła ć ? W n ik liw ie , ch o cia ż k o n tr o w e r sy jn ie, p o p ro w a d z ił tę re fle k sję G o m b ro w ic z , d la k tó r e g o p ra w d a n ie je s t sp ra w ą a rg u m en tó w , ty lk o sp ra w ą a tra k c ji p rz e k a z u , czyli p rz y c ią g a n ia ; u rzeczy w istn ia się o n a w starciu o só b . A k to rs k i k o stiu m i m a s k a są b ro n ią p rzeciw o fen sy w ie o to c z e n ia , p o n ie w a ż „być c zło w ie k iem to znaczy być a k to re m - być c z ło w ie k ie m to znaczy u d a w a ć c z ło w ie k a [...] recy to w ać czło w ie c z e ń stw o ” 2.
S ław o m ira Ś w io n tk a N o r w id o w s k i teatr św iata to k sią ż k a „z p o m y s łe m ” , w k tó re j tw órczość d ra m a ty c z n a N o rw id a p o tr a k to w a n a z o s ta ła ja k o a rty sty cz n y w y raz w id z e n ia rzeczyw istości lu d zk iej w k a te g o ria c h te a t r u 3. N o rw id - te n „ n a d -k o m p le tn y a k to r ” - w ierzył, że k ła m stw o te a tr u w y raża n a jg łę b s z ą p ra w d ę życia. W łaściw ie tr u d n o je d n o znacznie ro z strzy g n ąć, co d la Ś w io n tk a je s t w a ż n ie jsz e : p r e z e n ta c ja te o r ii i m e to d y czy d ra m a tu rg ia N o rw id a ? R aczej p re z e n ta c ja m e to d y , d la k tó re j N o rw id sta n o w i w d zięcz ne i sze ro k ie p o le eg zem p lifik acji. W szy stk ie w a ż n ie jsz e p ra c e Ś w io n tk a - w ty m ró w nież stu d ia n o rw id o lo g ic z n e - p ro w a d z ą n ie u c h ro n n ie d o te j k sią ż k i; w a rto w ięc p o k r ó t ce tę d ro g ę p rzy p o m n ie ć . W r. 1967 Ś w io n te k o g ło sił ro z p ra w ę , w k tó r e j u d o w a d n ia ł, że o p e ra c ja d ra m a ty c z n a to fo rm o w a n ie z n a c z e ń i z n a k ó w rzeczy w isto ści te a tr a ln e j4. J ę 1 P or. E . G o f f m a n . C zło w iek w teatrze ży cia codziennego. P rzełożyli H . P. Śpiew akow ie. O p ra cował J. Szacki. W arszaw a 1981.
2 W . G o m b r o w i c z . D zie n n ik . T . 2. Paryż 1984 s. 10. 3 S. Ś w i o n t e k . N o rw id o w ski teatr świata. Ł ó d ź 1983.
4 S. Ś w i o n t e k . O strukturalnych zw ią zk a c h i zależnościach tw o rzy w dzieła teatralnego. „K u ltu ra i S połeczeństw o” 1967 n r 3 s. 163-169. W latach 1966-1967 Ś w iontek d ru k o w a ł sp o ro k ry ty k na lam ach „O d g ło só w ” (zad eb iu to w ał w „ O sn o w ie” w ierszem p t. C isza).
zyk i p o s ta ć p e łn ią fu n k c ję n a c z e ln y c h o śro d k ó w d y sp o zy cy jn y ch tw orzyw d ra m a ty c z nych. U n a o c z n ie n ie sem io zy , czyli sy tu a c ji z n a k o w e j d ra m a tu , b u d u je je g o sceniczność. R e a liz a c ja te a tr a ln a zaś p o le g a n a se le k c ji i k o m b in a c ji m ożliw ości n arzu co n y ch przez te k s t d ra m a tu . P o ro k u re w e la to ra re fo rm y te a tra ln e j zo b aczy ł Ś w io n te k w Ja n ie A u g u ście K isie le w sk im , u k tó re g o d o c z y ta ł się k o n c e p c ji d z ie ła te a tra ln e g o o p a rte j o żyw e go c z ło w ie k a (z e le m e n ta m i m im ik i, g esty k i i ta ń c a ) 5. K isielew ski w ychodzi p o z a W ag n e ra i w y p rz e d z a C ra ig a , czuły n a k o n w e n c jo n a liz m te a tra ln y , ry tu a ln y , k u ltu ro w y i in scen izacy jn y .
Szkic o K isielew sk im z a p o w ia d a ł n a jw a ż n ie jsz ą ro z p ra w ę S w io n tk a , w łaśn ie o k o n w en cji te a t r a l n e j6. O to g łó w n e te z y te g o stu d iu m : 1. W te a trz e o d g ry w a się zach o w an ia s p o łe c z n e ; tw o rz y w e m te a tr u je s t żyw y c zło w ie k ; 2. Języ k te a tra ln y z b u d o w an y zo stał z e le m e n tó w rzeczy w isto ści; 3. H is to ria te a tr u je s t h is to rią sp o so b ó w p re z e n ta c ji m odeli św iata; 4. K o n w e n c ja te a tra ln a to su m a ch w y tó w d ra m a tu rg ic z n y c h i in scen izacy jn y ch , a ta k ż e z e sp ó ł re g u ł s lru k tu r o w a n ia z n a k u te a tra ln e g o (system y m o d u la c y jn e ); 5. T ra d y c ja te a tr a ln a n ie is tn ie je w p o sta c i m a te ria ln e j. B a d a n ia k o n w e n c ji te a tra ln e j m uszą u w zg lęd n ia ć p ro b le m a ty k ę o d b io rc y i o d b io r u , g a tu n k ó w d ra m a ty c z n o -te a tra ln y c h , k u l tu ro w y c h i so cjo lo g iczn y ch u w a ru n k o w a ń życia te a tra ln e g o .
W r. 1975 Ś w io n te k o p u b lik o w a ł dw ie w y p o w ied zi o c h a ra k te rz e p ro g ram o w y m . W d y sk u s ji n a ła m a c h „ T e a tr u ” (z u d z ia łe m : Je rz e g o Z io m k a , H e n ry k a S zlety ń sk ieg o , S te fa n ii S k W arczy ń sk iej, K az im ie rz a K o w alew icza, T a d e u sz a S iv e rta , M acieja Ż u ro w sk ieg o ) g o rą c o p rz e k o n y w a ł - za G . S in k ą - o p o trz e b ie te o rii w b a d a n ia c h n a d te a tr e m 7. N ie p o g o d z o n y z tra d y c y jn ą h is to rią te a tr u p o w ta rz a ł sw ój d e k a lo g . P rzyszłość te a tro lo g ii z a w ie rz a ł sem io lo g ii i a n tro p o lo g ii k u ltu ra ln e j. G ło sił - sk ą d in ą d oczyw iste p ra w d y - ż e p ro c e s te a tra ln y to a k t k o m u n ik a c ji (z to ż sa m o śc ią czasu k re a c ji i p e rc e p c ji), że „ d z ia ła n ie te a tra ln e p o le g a n a p rz e d s ta w ie n iu , r e p r e z e n ta c ji, a rty k u la c ji teg o , co ju ż je s t z n a k ie m , a w ięc n a tw o rz e n iu z n a k u w yższego sto p n ia , n a k re a c ji te g o , co je s t z n a k ie m z n a k u ” 8.
D la p ra c y o N o rw id z ie (k tó ra b y ła p rz e d m io te m o b ro n y d o k to rs k ie j n a U n iw e rsy te cie Ł ó d z k im w r. 1972) w ażn iejszy się w y d a je k ró tk i, ale e fe k to w n y a rty k u ł-m a n ife st p t. T eatr we w sp ó łc z e sn y m teatrze św ia ta 9. I z n o w u Ś w io n te k p rz y jm u je p o sta w ę odkryw cy „ c h o d z ą c e g o p o g ó ra c h ” . T e a tr je s t m ie jsc e m o d g ry w a n ia ró l sp o łe c z n y c h ; gry życia o d g ry w a n ie m . A k to r n a scenie o d g ry w a n ie te a tra ln o ś ć te a tr u , ale te a tra ln o ś ć życia. S tw a rz a o n fik cy jn y św iat przy p o m o c y sieb ie sa m e g o ja k o rzeczy w isteg o czło w ie k a. T e a tr je s t ilu z ją ilu z ji, g rą o g rze, fik c ją fikcji.
2
P re d y s p o z y c je b a d a c z a fu n d a m e n ta lis ty ze sk ło n n o śc ia m i d o m e to d o lo g iczn y ch n o w ości p rz y w io d ły Ś w io n tk a d o ść szy b k o d o N o rw id a . Z d ru g iej stro n y d z ie ło a u to ra V a d e -m e c u m k s z ta łto w a ło Ś w io n tk o w e m y ślen ie o te a trz e i św iecie. J u ż w r. 1967 o g ło
5 Z o b . S. Ś w i o n t e k . Jan A u g u s t K isielew ski w nurcie p o lsk ie j refo rm y teatralnej. W : P oetyka i historia. Konferencja teoretycznoliteracka w P ołczynie. R e d . J. Trzynadlow ski. W rocław 1968 s. 123-129.
6 S. Ś w i o n t e k . O k o n w en cji teatralnej. W: P ro b lem y socjologii literatury. R ed. J. Stawiński. W ro cław 1971 s. 167-183.
7 S. Ś w i o n t e k . J e s zc z e o p o trze b ie teorii. „ T e a tr” 1975 n r 9. 8 T am że s. 11.
sił o n szkic o p a ra b o lic z n o śc i Pierścienia W ie lk ie j-D a m y , p ó ź n ie j p isa ł o b ia łe j tra g e d ii N o rw id a , a ta k ż e o N o r w id o w s k im tea trze św iata i o Ś w ia d o m o śc i d ra m a ty c z n e j N o r w i d a 10. W szystkie te stu d ia i ro z p ra w y ła tw o o d n a le ź ć , oczyw iście w w e rsji z m ie n io n e j, w re c e n z o w a n y m to m ie . C zas ch y b a najw yższy d a ć k ró tk ie sp ra w o z d a n ie z je g o le k tu ry , z z a ch o w an iem a u to rs k ie g o p o rz ą d k u : o d „ D ra m a tu ży cia” , p o p rz e z „ T e a tr ś w ia ta ” d o „ T e a tru w te a tr z e ” i „ T ra g e d ii h is to rii, k o m e d ii w sp ó łc z e sn o śc i” .
W „ D ra m a c ie ży cia” Ś w io n te k p r ó b u je n ie tyle z re k o n s tru o w a ć ś w ia to p o g lą d p o e ty zaw arty w je g o k a to lic y z m ie , ile p rz y p o m n ie ć - g łó w n ie za Z . S te fa n o w s k ą i M . J a n io n - h asło w o u ło ż o n e cech y k o n s ty tu u ją c e te n św ia to p o g lą d w ta k ic h o to u k ła d a c h p o d w ó j nych: u n iw ersalizm - p a rty k u la ry z m , tra d y c jo n a liz m - p o stę p o w o ś ć , in d y w id u a liz m - k o lek ty w izm , realizm - sym bolizm . Ś w io n te k o p e ru ją c c a ły m d z ie łe m N o rw id a z a d b a ł o sto so w n e cy taty d la te j siatk i o p o zy cji. Ju ż B ło ń s k i w z n a n y m szk icu N o r w id w śró d p r a w n u k ó w o strz e g a ł b a d a c z y p rz e d tr a k to w a n ie m a u to r a B ia ły c h k w ia tó w ja k o p o e ty „błyskaw icow ych m ą d ro śc i p o e ty c k ic h ” , z w ażn y m p o s tu la te m , a b y sk ła d n ik i je g o p o ezji in te rp re to w a ć c a ło ś c ią 11. U Ś w io n tk a te g łę b o k ie sp rzeczn o ści i z a p rz e c z e n ia N o rw i da z o sta ły w p isan e w k a te g o rie d ra m a ty c z n o ś c i, w św ia d o m o ść d ra m a tu rg ic z n ą p o e ty , d la k tó re g o d ra m a te m były „ z aró w n o in d y w id u a ln e d z ie je c z ło w ie k a , ja k i losy cyw iliza cji n a ro d ó w i p o k o le ń ” . T ę dość m o cn o u p ro s z c z o n ą w re c e n z o w a n e j książce re fle k s ję h isto rio zo ficzn ą zw iązał Ś w io n tek z u w ag am i N o rw id a o „ z a g a d n ie n ia c h d r a m a tu ” (w a sp ek cie g en o lo g iczn y m ). K o n k lu z ja brzm i k a te g o ry c z n ie : p o e ty k a d ra m a tó w N o rw i d a w y raża je g o św iad o m o ść d ra m a ty c z n ą - słu ży te m u z a ró w n o p rz y b liż e n ie , p a ra b o liz a b a , ja k i p o sta c io w a n ie id ei, trzy g łó w n e sp o so b y s tw a rz a n ia św ia ta w d ra m a ta c h a u to r a K rakusa. T y m czasem są to zale d w ie - n ie n o w e p rz e c ie ż - sy g n ały i tro p y b a d aw cze.
W ięcej now ych p o m y słó w i u s ta le ń p rz y n o si k luczow y d la c a łe j k siążk i ro z d z ia ł p t. „ T e a tr św ia ta ” . N o rw id o w e:
[...] T e a t r , ile w iem y,
Je st atrium spraw n iebieskich - i stą d ta k go zw iem y [...]
A k to r . PW sz 4, 370
s ta ło się d la Ś w io n tk a b o d ź c e m d o m y ślen ia g e n e ty c z n e g o , d o p r e z e n ta c ji k ró tk ie g o w y k ła d u n a te m a t h isto rii k o n c e p c ji th e a tru m m u n d i. L e k tu ry P la to n a , C y c e ro n a , S e n e k i, E p ik te ta , św. P a w ła , T e rtu lia n a , św. A u g u s ty n a , św . T o m a s z a , D a n te g o , S z e k sp ira , C e rv a n te s a , C a ld e ro n a b u d o w a ły w m yśli N o rw id o w sk ie j p o ró w n a n ie życia lu d z k ie g o d o d ra m a tu , a św iata d o te a tr u , n a k tó re g o scen ie d r a m a t te n je s t o d g ry w a n y . N o rw id w ie lo k ro tn ie o pisyw ał sw o ją w sp ó łc z e sn o ść , ów „ n ie m istrz o w sk i t e a t r ” , z a p o m o c ą k a te g orii i p o ję ć zw iązan y ch ze scen ą: p o z ó r, u d a n ie , g ra , m a n e k in , m a r io n e tk a , la lk a . T a k że iro n ia - w ed le Ś w io n tk a - u m o żliw iała N o rw id o w i e k s p o n o w a n ie je d n o s tk i ja k o is to
10 Z o b . S. Ś w i o n t e k . P araholiczność stru ktu ry scenicznej „Pierścienia W ielkiej D a m y ”. W : D ra m at i teatr. R ed. J. T rzynadlow ski. W rocław 1966; t e n ż e . B iała tragedia N orw ida. W : Z p o lsk ic h stu d iów slaw istycznych. R e d . M. Ja n io n . W arszaw a 1972; t e n ż e . N o r w id o w sk i teatr świata. „P am iętn ik L iterack i” 62:1971 z. 3 s. 33-50; t e n ż e . Ś w ia d o m o ść d ra m a ty czn a N orw id a . W : C yprian N o rw id w 150-lecie urodzin. M ateriały k o n feren cji n a u k o w e j 2 3 -2 5 w rześnia 1971. Pod re d a k c ją M . Ż m ig ro d zk iej. W arszaw a 1973 s. 53-71.
ty o d g ry w a ją c e j p o d w ó jn ą ro lę w rzeczy w isto ści, z p rz y ję c ie m fu n k c ji w idza i a k to ra . T e a tr a ln o ś ć stw o rz o n e g o św iata n ie b y ła u N o rw id a re z u lta te m d em iu rg iczn y ch m o żli w ości w y o b ra ź n i tw ó rc z e j, ale c e c h ą im m a n e n tn ą św iata ja k o ta k ie g o . S tąd sp e c ja ln a p o z y c ja arty sty :
[...]
Z a iste - być a k to re m trz a , i być w te a trz e ...
O d e r w a ć s i ę o d s i e b i e i w e j ś ć w s i e b i e : słow em , A b y być naro d o w y m - być n ad-narodow ym !
I aby być c z ł o w i e c z y m , w łaśnie że ku tem u Być n ad-1 u d z k i m ... dw oistym być a jed n y m - [ . . . ]
R z e c z o w olności stów a. II. PW sz 3, 569
Z a ty m i p o g ru b io n y m i u o g ó ln ie n ia m i, d o k tó ry c h Ś w io n te k w y k a z u je n ie ja k ą p red y - le k c ję , id ą p a rtie a n a lity c z n e , m o c n ie j ju ż z w ią z a n e z tw ó rczo ścią d ra m a tu rg ic z n ą N o r w id a. O sz o p k o w e j m a s k a ra d z ie w Z a k u lis a m i z k o ro w o d e m tań cz ący ch p a r, z a p a m ię ta n y c h d o p ie r o z W esela W y sp ia ń sk ie g o , p is a ła w cześniej Ir e n a S ła w iń s k a 12. M ieczysław J a s tr u n tr a fn ie o k re ś la ł tę N o rw id o w ą w e rsję „ te a tr u w te a tr z e ” ja k o te a t r p o d w ó jn y w p o d w ó jn y m d ra m a c ie z a k o m p o n o w a n y ( Z a k u lis a m i- T y r le j) 1'. Ju liu sz W . G o m u lick i p o d n o s ił w ag ę p ie rw sz y c h d o św ia d c z e ń te a tra ln y c h N o rw id a , zw iązan y ch z ja s e łk a m i i te a tr e m la lk o w y m 14. T a d e u sz K o w zan w słu szn y m d ą ż e n iu d o z a w ężen ia p o la b a d a w c z e go w y z n a c z o n e g o p rz e z m ag iczn ą p ra w ie fo r m u łę „ te a tr w te a tr z e ” sy g n a ta riu sz e m tej k o n c e p c ji u czy n ił „ sz tu k ę w e w n ę trz n ą ” , w p ro w a d z o n ą w p o rz ą d e k zd a rz e n io w y d ra m a tu w łaściw eg o (tą s z tu k ą w e w n ę trz n ą m o ż e być ta k ż e p ró b a t e a tr a l n a ) 15. E le m e n ty te a t r u e p ic k ie g o (g ra z d y sta n se m , k o m e n to w a n ie w ła sn e g o d z ia ła n ia ), ale ró w n ież d ra m a ty o te a trz e - n ie sta n o w ią o isto cie z ja w is k a , d la k tó re g o h a słe m w yw oław czym p o z o s ta je n ie z m ie n n ie S ze ś ć p o sta c i w p o s z u k iw a n iu autora L . P ira n d e lla . W d łu g im sz e re gu e g z e m p lifik a c ji z n a la z ło się u K o w z a n a m ie jsc e d la W y sp ia ń sk ie g o i S zaniaw skiego; z a b ra k ło go d la N o rw id a . Ś w io n te k , z g a d z a ją c się w z a sad zie z K o w z a n e m , w y b iera w a ria n t szerszy , a u to te m a ty c z n y . W te n sp o s ó b łączy Z a k u lisa m i i Tyrteja z A k to r e m . W o b u w y p a d k a c h g łó w n y m te m a te m s ta je się b o w iem sz tu k a te a tra ln a . W k o m e d io -d ra - m ie A k t o r d o s trz e g a Ś w io n te k k o n fr o n ta c ję d w ó ch ro d z a jó w gry: życiow ej i te a tra ln e j; p ie rw s z ą d y k tu je m o d u s viv en d i życia s p o łe c z n e g o , d ru g ą „ p ra w d a te a t r u ” ; p ierw sza m a sm a k k o m e d ii lu d z k ie j, d ru g a je s t a rty sty c z n a . W y ch o d zi n a to , że te a t r (gdzie alfą i o m e g ą je s t a k to r ) ja k o sz tu k a sta n o w i w yższą fo rm ę życia. P r z y d y p ty k u fan tasty c zn y m Z a k u lis a m i-T y r te j Ś w io n te k e k s p lo a tu je sw ój u lu b io n y te m a t: p ro c e s tw o rz e n ia i p ro c e s o d b io r u - z d o ść p ro s tą k o n s ta ta c ją , że żyw ioł te a tra ln y p o czy n a o b e jm o w a ć scen ę i w i d o w n ię , gdyż w id o w n ia s ta je się p rz e d m io te m p rz e d s ta w ie n ia , a scen a zw ie rc ia d łe m za c h o w a ń p u b lic z n o śc i. E le m e n ty m e ta te a tr u i z w ie lo k ro tn ie n ia d ra m a ty c z n e g o - ja k u S z e k sp ira - d e m a s k u ją te a tra ln o ś ć św ia ta śro d k a m i scen iczn y m i. N a s tę p u je z b aw ien n y p ro c e s sa m o w iedzy.
12 I. S ł a w i ń s k a . O ko m ed ia ch N orw ida. L ublin 1953 s. 262. 13 M . J a s t r u n . G w ia źd zisty diam ent. W arszaw a 1971 s. 194 i n.
14 J. W . G o m u l i c k i . O m iniaturach d ra m a ty czn yc h N o rw id a . W: C. K. N o r w i d . M iniatury dram atyczne. W arszaw a 1968.
Ja k b y w p o czu ciu n ie n a s y c e n ia d o p is u je Ś w io n te k d o ta k z a m k n ię te j cało ści jeszcze je d e n ro z d z ia ł, u w o ln io n y w duży m sto p n iu o d te a tra ln e j w izji św iata. D o b rz e w ie, że ta je m n ic a i h isto ria to d w a b ieg u n y m yśli N o rw id o w s k ie j. S p e c ja ln ie in te re s u je go h is to ria. W u k o c h a n e j tra g e d ii N o rw id a , K leo p a trze i C e z a r z e , d o strz e g a je j fa ta liz m , k o n ie c z ny w szakże d la o b ja w ie n ia się je d n o s te k , k tó r e d z ia ła n ie m lu b m yślą to r u ją d ro g ę p o s tę pow i m o ra ln e m u i cy w ilizacy jn em u . C e z a r p o n o si k lę sk ę ja k o c zło w ie k i ja k o p o lity k , zw ycięża je d n a k ja k o m yśliciel, k tó re g o k o n c e p c je są p rz e c z u c ie m i z a p o w ie d z ią e p o k i c h rz e ś c ija ń sk ie j, bo w iem „ u p a d e k , k tó ry p o z o sta w ia p o so b ie n a s tę p s tw a - ż y w o tn e , je s t zw y cięstw em ” . Ś w io n tek z n a jd u je d la ta k ie j filozofii h is to rii p u n k ty sty czn e w F en o m en o lo g ii d u ch a H e g la , gdzie h is to ria p o tr a k to w a n a z o s ta ła ja k o re a liz u ją c a się w rz e czyw istości tra g e d ia .
C h y b a n ajw n ik liw sze, w ie lo a s p e k to w e o św ie tle n ie (co m o ż e być sy g n a łe m w a rto ś c iu jący m ) o trz y m a ł u Ś w io n tk a Pierścień W ie lk ie j-D a m y . D r a m a t te n w y w o łu je w książce kilka kluczow ych z a g a d n ie ń , tak ich ja k : św iad o m o ść te a tr a ln a N o rw id a , p a ra b o lic z n o ś ć d ra m a ty c z n a , b ia ła tra g e d ia . N ie ste ty , s p o ro tu ta j p o w tó rz e ń i ta u to lo g ii w s to s u n k u d o p a rtii w cześniejszych (n p . o te a trz e ja k o n a rz ę d z iu sam o w ied zy o d b io rc y ), ja k i w s to su n k u do tzw . lite ra tu ry p rz e d m io tu (n p . p rz y ję c ie b e z d y sk u sji d a w n y ch u s ta le ń I. S ła w ińskiej i T . S inki). D la p rz y w o ła n ia św iad o m o ści te a tra ln e j N o rw id a u c ie k a się Ś w io n te k nie ty lk o d o fu n d a m e n ta ln e g o W stęp u d o Pierścienia W ie lk ie j-D a m y , ale ta k ż e p a m ięta o te z a c h W id o w isk w o g ó le u w a ża n y c h i o p rz e d m io w ie d o K ra k u sa . R zecz je d n a k w ty m , że n ie z b ie ra tych p rzem y śle ń ra z e m , n ie b u d u je p ro g r a m u , n ie o d sie w a p lew od ziarn a. P o e ty k a s fo rm u ło w a n a N o rw id a w sp ra w a c h d r a m a tu i te a tr u z a s łu g u je n a w n i kliwy k o m e n ta rz , m o cn iej o sad z o n y w d y sk u rsie te a tra ln y m e p o k i (re w e la c y jn a egzege- za L e k c ji teatralnej M ickiew icza p rz e p ro w a d z o n a p rz e z Z b ig n ie w a R a sz e w sk ie g o i T y m o n a T e rle c k ie g o m o że być d la ta k ie j p ra c y w zo rco w y m p r z y k ła d e m ) 16. N ie zn aczy to je d n a k , aby Ś w io n te k nie d o strz e g a ł w agi p ro b le m u . P ró b u je o n p rz e c ie ż w iązać w y so k ą k o m e d ię N o rw id a z d ra m ą m ieszczań sk ą i k o m e d ią p o w a ż n ą w w y d a n iu D id e r o ta , M er- ciera i M u sse ta . P rz y w o łu je N o rw id o w y m o d e l n e g a ty w n y d la b ia łe j tra g e d ii, czyli fa n ta - styczno-filozoficzne d ra m a ty (ze w sk a z a n ie m n a D z ia d y ) i k o m e d ię b u ffo F re d r y (ró w nież ja k o d ra m a t n a jb a rd z ie j sk o ń c z o n y ). W z a k re s ie ję z y k a d ra m a tu Ś w io n te k zale d w ie d o ty k a ro z p o z n a n y c h ju ż i o p isan y ch figur: b ia łe g o k w ia tu , słów b e z b a rw n y c h czy p r z e m ilczeń, ty ch ży w o tn y ch części m ow y (ta k ż e m o n o lo g je s t u N o rw id a „ ro z m o w ą ze so b ą alb o z d u c h e m rzeczy ” ). Z a to s p o ro n o w eg o p o w ie d z ia ł Ś w io n te k o p a ra b o liz a c ji w Pierścieniu W ie lk ie j-D a m y . N a sta w ie n ie p a ra b o lic z n e c h a ra k te ry z o w a ło N o rw id a n a co d zień ; k ażd y fra g m e n t rzeczyw istości m ó g ł być p o d n ie s io n y d o w yższej sfery m yśli (p a ra b o lic z n o ść w y n ik a ła z w iedzy o rz e c z a c h ). W P ierścieniu W ie lk ie j-D a m y N o rw id p rz e d k ła d a p a ra b o lę re a listy c z n ą n a d z a le g o ry z o w a n ą , d o p a tr u je się w o ta c z a ją c y m św iecie z n a k ó w św iata n iew id zialn eg o . S alo n h ra b in y H a rry s - p o d o b n ie ja k p ó ź n ie j u Ib s e n a i C z e ch o w a - n a b ie r a z n aczeń sy m b o liczn y ch , s ta ją c się m e ta fo r ą św ia ta , k tó ry m rząd zi u d a n ie , p o z ó r i sztu czn o ść („w szy stk o to coś ja k w k o m e d ii” ). P a ra b o li tow arzyszy u N o rw id a iro n ia , u ja w n ia ją c a d w u z n a c z n o ść z a c h o w a ń i d z ie jó w św iata. Ś w io n tek z d ecy d o w an ie i k a te g o ry c z n ie s u m u je w szy stk ie części sk ła d o w e o p isy w an ej
1,1 P or. Z . R a s z e w s k i . S łow acki i M ickiew icz w obec teatru ro m a n ty czn eg o . „P a m ię tn ik T e a tra l- n y ” 8:1959 z. 1-3. T. T e r l e c k i , K rytyczn a ocena „lekcji teatralnej” M ickiew icza. W: t e n ż e . R ze c z y teatralne. W arszaw a 1984 s. 82-87.
w cześniej p o e ty k i d ra m a tu , w p isa n e j te r a z w n a d rz ę d n ą p e rs p e k ty w ę N o rw id o w sk ieg o te a t r u św iata: „ T e a tr je s t u św ia d o m ie n ie m k o n ie c z n o śc i gry w życiu ja k o a k tu z a k ła d a ją c e g o w sp ó łu c z e s tn ic tw o a k to ró w i w idzów . I sa m o u św ia d o m ie n ie m czło w ie k a co do te j sw o je j, p o d w ó jn e j ro li. O g ra n ic z e n ie sw o je g o is tn ie n ia je d y n ie d o roli a k to r a je s t is tn ie n ie m d u re jk o w a ty m ” . U N o rw id a b o w iem być cz ło w ie k ie m - znaczy być w idzem w ła sn e g o a k to rs tw a .
3
D ra m a tu rg ia N o rw id a , w ia d o m o : „ p ię k n a tr u d n o ś ć ” . K siążk a Ś w io n tk a , p o sta w io n a n a p ó łc e o b o k ro z p ra w S z m y d to w e j, S ław iń sk iej i B ra u n a , n a p e w n o tro c h ę tę tru d n o ść ro z ja ś n ia . J e s t je d n a k b a rd z ie j ro z p ra w ą z te z ą an iże li stu d iu m m o n o g rafic zn y m . Św ion- te k n ie m a a m b ic ji o g a rn ię c ia c a łe g o d o ro b k u d ra m a tu rg ic z n e g o a u to r a M iło ści-czystej u k ą p ie li m o r s k ic h ; raczej d o b ie r a te k s ty i cy taty p o g o d z o n e z ty tu ło w y m te a tre m św ia ta . N ie o b c a je s t m u s z tu k a in te rp re ta c ji ro z u m ia n a ja k o a k t m iło ści w o b e c dzieł p o ło ż o n y ch o b o k sie b ie ; b liższa h is to ria d ra m a tu ja k o h is to ria id ei. C h o ciaż p a m ię ta o w y zn a n iu N o rw id a :
[...] w p ięty p o ru szen iu ,
W k o rk u trzew ika duszę w idzieć, ja k zad ziała, T o - d ram atu rg ia! [...]
A k to r. PW sz 4, 342
w łaściw ie z u p e łn ie n ie in te re s u je się m in ia tu ra m i te a tra ln y m i N o rw id a (n a b o k u p o z o staw ił n a w e t Teatr b e z teatru).
Ś w io n te k , n iew ątp liw ie z w o le n n ik te a tra ln e j te o rii d ra m a tu , b a d a larw ę - nie m o ty la. D y s ta n s u je się w y ra ź n ie w s to s u n k u d o k s z ta łtu te a tra ln e g o d ra m a tó w N o rw id a , nie słu c h a g ło s u te a t r u w sp raw ie je g o d z ie ła (n a w e t n ie o d n o to w u je klasycznej ro zp raw y Z d z is ła w a J a s trz ę b s k ie g o 17). N o rw id c zęsto p o d k re ś la ł, że „ n a d zw y czajn eg o w iele je s t u z w y k ły c h ” .
Ś w io n tk a n ie z a jm u je w o g ó le re c e p c ja N o rw id a -d ra m a to p is a rz a w k rytyce lite ra c kiej i te a tr a ln e j. J e g o zestaw le k tu r n ie w y k ra c z a tu ta j p o z a p ra c e u z n a n e i fu n d a m e n ta ln e . Ś w io n te k n ie rz a d k o p o s łu g u je się a k s jo m a ta m i, ja k b y z m ierzał d o jeszcze m o c n ie jsz e g o „ w y m a rm u rz e n ia ” k o n sy s te n c ji d ra m a tu rg ic z n e j N o rw id a . T y m czasem z aró w n o P rz y b o ś , ja k i B ie ń k o w sk i (p rz y w o łu ję zn aw có w , n ie p ro fa n ó w ) z g o d n i byli w tym , że tr u d n o k o c h a ć c a łe d z ie ło N o rw id a z tą sa m ą m o c ą i u w ie lb ie n ie m . Ś w io n te k w p o sz u k iw a n iu w ielk o ści z ro s n ą c ą m iło śc ią d o p rz e d m io tu b a d a ń (M iło sz n azw ał tę s k ło n n o ść „ u p ra w ia n ie m w y n io sło śc i” ) p ra w ie z u p e łn ie p o rz u c a m y ślen ie ak sjo lo g iczn e. A p rz e c ie ż n ie o d dzisiaj is tn ie je p o d e jr z e n ie , że n a p rz y k ła d A k t o r to nie arcy d zieło an i n a w e t d o jr z a ły i w y k o ń czo n y d ra m a t; raczej zap is p o m y s łu , k tó ry u Ś w io n tk a p rz e ch o d z i w p o są g . P o z a tym Ś w io n te k c h y b a z b y t c zęsto krzyw i to , co je s t p ro s te , w p o p i sow ych p a rtia c h o m e c h a n iz m a c h k o n o ta c y jn y c h , m o d elo w y ch sy stem ach o p o zy cji, eks- te rio ry z a c ji w irtu a ln e g o b y tu w y o b ra ż o n e g o , w arto ści z n a k o w e j p rz e d m io tu arty sty c z n e g o , id e n ty fik a c ji i d y sta n c ja liz a c ji itp .
17 P o r. Z . J a s t r z ę b s k i . S cen iczn e dzieje N orw ida. „P am iętn ik T e a tra ln y ” 9:1960 z. 2 s. 239-294, a tak że p ra c e I. S taw iń sk iej, K. B ra u n a , A . K lim alan k i, L . K uchtów ny.
W o ln o sądzić, że są to w szystko u b o c z n e k o n se k w e n c je d u żej a m b ic ji a u to r a , k tó ry z a p re z e n to w a ł c z y te ln ik o w i n a p ra w d ę stu d iu m is to tn e . M im o to n iżej p o d p is a n e g o d r ę czą n ie u s ta n n ie d w a z u p e łn ie szk o ln e p y ta n ia :
a) ja k i je s t sto s u n e k N o rw id a do te o rii - ap o lo g ii te a t r u ja k o te a tra liz a c ji życia (c h o ciażby w u jęciu N . Je w re in o w a )?
b) ja k ie są rzeczyw iste w ym iary w ielkości N o rw id a -d ra m a to p is a rz a ?
Jerzy S t a r n a w s k i - N A D A N T O L O G IĄ W IE R S Z Y O N O R W I D Z I E
A n d rzej M i e r z e j e w s k i , Z bigniew S u d o 1 s k i (o p ra ć .). „G ło só w zbieranie". W ier sze o N o rw id zie 1841-1980. W arszaw a 1983 ss. 335.
S tu lecie śm ierci p o e ty p rz y p a d a ją c e w 1983 r. u czczo n e z o s ta ło m .in . w y d a n ie m to m u w ierszy o n im ; n a d a n o m u ty tu ł z a c z e rp n ię ty z L a u r u d o jrza łeg o . P rz e d m o w a w y d aw ców p rz y p o m in a na p o c z ą tk u is tn ie ją c e a n to lo g ie w ierszy o d w u n a jw ię k s z y c h p o e ta c h ro m an ty czn y ch - i o C h o p in ie . S k o ro w y m ie n io n a z o s ta ła ta o s ta tn ia , n ie d o ty c z ą c a p o e ty , nie n a le ż a ło z a p o m n ie ć o is tn ie ją c e j o d la t ju ż p rz e s z ło d ziesięciu a n to lo g ii w ie r szy o K o p e rn ik u 1. W ra c a ją c d o p o e tó w , n ie n a le ż a ło z a p o m n ie ć o is tn ie ją c e j o d p rz e s z ło p ó ł w iek u an to lo g ii w y d a n e j a n o n im o w o p rz e z W a c ła w a B o ro w e g o p t. P o eci p o ls c y o K o c h a n o w s k im 2. S zczu p ła , a le w ażna. Z rę c z n ie stw o rz o n y ty tu ł „ p o e c i p o lscy o . . . ” d opuścił m ożliw ość w łączen ia fra g m e n tu p re le k c y j p a ry sk ic h M ickiew icza. L a ta K o c h a n o w sk ieg o , o b c h o d z o n e w naszej w sp ó łczesn o ści (1980, 1984) n ie m o g ły n ie w y d ać n o w ej an to lo g ii w ierszy o K o c h an o w sk im . R ó w n o c z e ś n ie z re c e n z o w a n ą tu a n to lo g ią w ie r szy o N orw idzie u k a z a ł się z estaw X V I-w ieczn y ch i X V II-w ie c z n y c h w ierszy o c z a rn o le skim p o e c ie 3; a n to lo g ia o b sz e rn a p t. Jan K o c h a n o w s k i w p o e z ji p o ls k ie j je s t p o d p ra s ą 4. Ju ż p o u k a z a n iu się re c e n z o w a n e j a n to lo g ii o N o rw id zie p o św ię c o n o in n ą L e c h o n io w i5. A u to r K a rm a zy n o w e g o p o e m a tu ja k o p ierw szy sp o ś ró d s k a m a n d ry tó w i ja k o p ierw szy sp o śró d X X -w iecznych p o e tó w p o lsk ich o trz y m a ł z b ió r p o e ty c k ic h h o łd ó w z ło ż o n y c h m u n a rów ni z K o c h a n o w sk im , z M ick iew iczem , ze S ło w ack im i z N o rw id e m .
T yle z X X -w ieczn ej tra d y c ji an to lo g ii w ierszy o p o lsk ic h p o e ta c h . D o te j tra d y c ji w y p a d n ie się z re sz tą o d w o ły w ać. A le godzi się h isto ry k o w i lite r a tu ry w sp o m n ie ć o je d n e j jeszcze, b a rd z o d a w n e j: „ H o ra c y S a rm a c k i” , M aciej K a z im ie rz S a rb ie w s k i, uczczo n y z o stał za życia, w 1632 r ., nie ty lk o ty m , że R u b e n s ilu stro w a ł a n tw e rp s k ą e d y c ję je g o p o e z y j, w y d ru k o w a n ą w sła w n e j oficynie P la n tin - M o r e ta , ale ty m ta k ż e , ż e z b ió r z a w ie rał cykl 15 w ierszy je m u p o św ięco n y ch , z a ty tu ło w a n y A d M atthiae C a sim iri S a rb ievii e Societati Iesu L y r ic o r u m L ib r o s E p icith a rism a sive eru d itio ru m v ir o ru m a d a u c to re m p o - em ata. D a w n e są z a te m tra d y c je p o e ty c k ic h a n to lo g ii; u k ła d a ją c p o d o b n e w naszej w sp ó łczesn o ści, k ro czy m y szlak iem w y ty czo n y m p rz e d w ie k a m i.
D w u d ziesto w ieczn e a n to lo g ie w ierszy o n ajw ię k sz y c h p o e ta c h n ie p o w sta w a ły w j e d nym czasie, nie n a le ż ą d o te j sam ej serii w y d a w n ic z e j, k a ż d a z n ich p rz y ję ła in n e z a ło ż e nia e d y to rsk ie . W ydaw cy n o rw id o w sk iej p o ło ż y li n acisk sp e c ja ln y n a sło w a c h ty tu ło 1 J. K apuścik, W . J. Podgórski (o p ra ć ,.). O b ro ty słó w serdecznych. A n to lo g ia p o e z ji o M ikołaju K operniku. W arszaw a 1974.
2 „P am iętn ik Św iętokrzyski” 1930 (odb. K ielce 1931).
1 R. M ontusicw icz (o p ra ć .). H o łd y Janow i K o c h a n o w sk ie m u „ poetycznie sk ła d a n e ”. W: W kręgu daw nej poezji. W arszaw a 1983 s. 3-93. Silva M edii e t R c c e n to ris A evi. T . 8.
4 R. M ontusiew icz (o p ra ć .). Jan K o c h a n o w sk i w p o e z ji p o lsk ie j (w d ru k u ). ' S. K aszyński (o p ra ć .). S tro fy o Janie L echoniu. Ł ó d ź 1985.
