ZDZISĐAW MALCZEWSKI TChr
POLONIA W ORLE BIAĐYM WSPÓĐCZES´NIE
ANALIZA PRZEPROWADZONYCH BADAN´
O istnieniu kolonii polskiej w Águia Branca (Orle Biađym), w stanie Espí-rito Santo, dowiedziađem sie˛ podczas studiów seminaryjnych w Towarzystwie Chrystusowym dla Polonii Zagranicznej w Poznaniu. Poczytuje˛ sobie za przy-wilej i zarazem za wielkie szcze˛s´cie, z˙e w tamtym okresie formacyjnym w nowicjacie i seminarium spotykađ sie˛ z nami regularnie ks. Ignacy Posadzy, wspóđzađoz˙yciel naszego zgromadzenia zakonnego. W konferencjach wspomi-nađ o swoim pobycie w Brazylii w roku 1929 i 1930/31. Owocem podróz˙y do Brazylii i przeprowadzonych przez niego wizyt duszpasterskich w polskich koloniach jest ksi ˛az˙ka Drog ˛a pielgrzymów1.
Gwoli sprawiedliwos´ci trzeba stwierdzic´, z˙e polska grupa imigracyjna w Orle Biađym zasđuz˙yđa sobie na to, z˙e pos´wie˛cono jej kilka opracowan´ ksi ˛az˙kowych2.
Dr ZDZISĐAWMALCZEWSKITChrŦ rektor Polskiej Misji Katolickiej w Brazylii; e-mail: zdzislawm@msn.com
1Ks. I. P o s a d z y, Drog ˛a pielgrzymów. Wraz˙enia z objazdu osad polskich w
Pođud-niowej Ameryce w latach 1929 oraz 1930-1931, wyd. V, Poznan´: Towarzystwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej 1985.
2Wymieniam tutaj tylko publikacje brazylijskie. R o g é r i o M e d e i r o s,
Polone-ses, w: Espírito Santo. Encontro de Raças, Rio de Janeiro: Reproarte Gráfica e Editora 1997; A. M a l a c a r n e, Águia Branca. Uma rapsódia polono-brasileira na selva capixaba, São Gabriel da Palha: Gráfica Gomieri 2004; A. F. B r a z de A r a ú j o, C. C. F e d e s z e n M o z d z e n, E. G o m e s P i n t o A r a ú j o, J. da S i l v a A l v e s P i m e n-t a, Hisn-tória de um povo, [b.m.]: Gráfica Non-tícia 2000; E. G l a z a r, Brava genn-te polonesa. Memórias de um imigrante, formação histórica de São Gabriel da Palha e expansão do café conilin no Espírito Santo, Ilha de Vitória: Flor & Cultura Editores 2005. Edward Glazar w swoim pamie˛tniku imigranta chociaz˙ nie pisze bezpos´rednio o Águia Branca, to jednak w swoim dziele pos´wie˛ca kilkadziesi ˛at stron kolonizacji Águia Branca. Tam w 1931 r., jako imigrant, rozpoczynađ wraz z rodzicami swoj ˛a bogat ˛a historie˛.
Wđas´nie podczas tych konferencji ks. Ignacy Posadzy wspominađ Ŧ z jemu wđas´ciw ˛a fascynacj ˛a i polotem poetyckim – o polskich emigrantach kolonizu-j ˛acych region Orđa Biađego, których odwiedzađ w pocz ˛atkach ich zagospodaro-wywania sie˛ w nowej ojczyz´nie. Swój kilkutygodniowy pobyt ws´ród emigran-tów w Águia Branca opisađ dosyc´ obszernie, pos´wie˛caj ˛ac im 24 strony swojej ksi ˛az˙ki. Informacje werbalne, jakie nam przekazywađ w pocz ˛atkach formacji zakonnej ks. Posadzy, pogđe˛biđem sobie poprzez lekture˛ jego ksi ˛az˙ki. Be˛d ˛ac juz˙ tutaj, w Brazylii, wielokrotnie sđyszađem o bohaterskich Polakach rozpo-czynaj ˛acych w trudnych warunkach swoj ˛a epopeje˛ w kolonii Águia Branca, w stanie Espírito Santo. Niestety, z róz˙nych powodów nie udađo mi sie˛ oso-bis´cie poznac´ tej spođecznos´ci polonijnej znacznie oddalonej od polskich skupisk pođoz˙onych w pođudniowej cze˛s´ci Brazylii. Dopiero, kiedy peđniđem funkcje˛ prowincjađa zgromadzenia, postanowiđem odwiedzic´ ten region, kolo-nizowany od 1929 r. przez Polaków. Owocem moich odwiedzin i pobytów w Águia Branca byđo kilka artykuđów popularnonaukowych, reportaz˙y, które znalazđy sie˛ w róz˙nych polskich publikacjach, jak równiez˙ w jednej z moich ksi ˛az˙ek3. Przed trzema laty miađem moz˙liwos´c´ uczestniczenia w inauguracji Domu Polskiego w Orle Biađym (18 lutego 2006). W reportaz˙u z tej uroczys-tos´ci napisađem wówczas:
Kiedy odwiedzam Águia Branca, zawsze ulegam fascynacji… urod ˛a krajobrazu. Jednak historia, mozaika i z˙ywotnos´c´ tej specyficznej spođecznos´ci polonijnej w Águia Branca jest jeszcze bardziej fascynuj ˛aca. Emigranci polscy kolonizuj ˛acy region Águia Branca byli bardzo oddaleni od innych polskich skupisk. W tych warunkach zmuszeni byli do szybszej asymilacji, aniz˙eli ci rodacy, którzy osiedli-li sie˛ na pođudniu Brazyosiedli-lii. Polacy i ich potomkowie poprzez zawierane zwi ˛azki mađz˙en´skie wchodzili w nowe konstelacje etniczne. St ˛ad tez˙ uksztađtowađa sie˛ przepie˛kna mozaika spođecznos´ci polonijnej w Águia Branca. Zwi ˛azki mađz˙en´skie: polsko-brazylijskie, polsko-murzyn´skie, polsko-indian´skie przyniosđy owoc w po-staci nowego Brazylijczyka utoz˙samiaj ˛acego sie˛ ze swoimi polskimi korzeniami. Dobrze sie˛ stađo, z˙e wđas´nie ta jakz˙ez˙ inna, ale zarazem bogatsza kulturowo, spođecznos´c´ polonijna znalazđa przychyln ˛a odpowiedz´ ze strony Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, która w imieniu Narodu Polskiego obdarowađa j ˛a pie˛knym, funkcjonalnym „Domem Polskim”. Dom ten be˛dzie z pewnos´ci ˛a prawdziwym, otwartym domem dla wszystkich, którym drogie s ˛a wartos´ci polskiego dziedzic-twa. W Águia Branca zakorzeniđy sie˛ one bardzo gđe˛boko. Oby jak najdđuz˙ej…. Dla dobra polskiej i brazylijskiej symbiozy kulturowej4.
3 Z. M a l c z e w s k i TChr, Polonii brazylijskiej obraz wđasny. Zapiski emigranta.
Kurytyba: Projeções 2007.
Rzeczywistos´c´ spođecznos´ci polonijnej w Águia Branca, któr ˛a obserwowa-đem i postrzegaobserwowa-đem podczas moich kilku pobytów, nie byđa jednak peđna. Nie przynosiđa mi peđnej satysfakcji z dokđadniejszego jej poznania. Dlatego tez˙ w moim zainteresowaniu t ˛a specyficzn ˛a spođecznos´ci ˛a polonijn ˛a pragn ˛ađem poznac´ gđe˛bsz ˛a jej rzeczywistos´c´, a mianowicie: w jakim stopniu zachowađa sie˛ jeszcze toz˙samos´c´ polska ws´ród czđonków tej grupy etnicznej. W tym tez˙ celu przygotowađem specjaln ˛a ankiete˛, która zostađa rozprowadzona ws´ród potomków polskich imigrantów pod koniec 2008 r.5
Spodziewam sie˛, z˙e usystematyzowanie otrzymanych odpowiedzi ukaz˙e nam te˛ spođecznos´c´ polonijn ˛a od wewn ˛atrz, czyli jak ona sama siebie postrze-ga oczyma poszczególnych jej czđonków.
Na pierwsze pytanie: czy respondent ma polskie pochodzenie, zdecydowa-na wie˛kszos´c´ odpowiedziađa: tak. Niektórzy jeszcze dodawali, kto przybyđ z Polski (rodzice, dziadkowie). Jedna osoba zaznaczyđa, z˙e jest Polk ˛a w dru-gim pokoleniu. Znalazđa sie˛ tez˙ odpowiedz´ przecz ˛aca, gdzie osoba wyznaje, z˙e jest Brazylijk ˛a, ale ma zwi ˛azek ze spođecznos´ci ˛a polonijn ˛a poprzez przyna-lez˙nos´c´ do polskiego cmentarza. Dwie osoby odpowiedziađy negatywnie, ale zaraz dodaj ˛ac, z˙e wspóđmađz˙onek jest polskiego pochodzenia.
W przypadku pozytywnej odpowiedzi, gdzie respondent stwierdzađ, z˙e jest polskiego pochodzenia, kolejne pytanie brzmiađo: kto z rodziny byđ Polakiem? Odpowiedzi byđy naste˛puj ˛ace: jedna osoba podaje, z˙e jest Polk ˛a, która maj ˛ac 2 lata przyjechađa do Águia Branca z rodzin ˛a (rodzice, brat); rodzice (13) [niektórzy podawali peđne nazwiska lub imiona rodziców, albo dodawali, z˙e rodzice przyjechali be˛d ˛ac dziec´mi]; dziadkowie (8); (respondent dodađ
5 Dzie˛ki pomocy ks. Zbigniewa Czerniaka TChr i Luiza C. G. Fedeszena rozprowadzono
70 ankiet, na które odpowiedziađy 44 osoby. Poniz˙ej wymieniam ich nazwiska (w nawiasie podaje˛ wiek ankietowanego): Marcos Zarowny (45), Willian Pereira Mozdzen (33), Joanna Ptak Salvador (46), Diogo Paulo Salvador (44), Douglas Ptak Salvador (20), Wilma Nunes Pereira Mozdzen (64), Bronislau Fedeszen (71), Luziane Kubit Fedeszen (37), Jozefa Kubit (55), Mário Antônio Wrublewski (46), Aureo Cuerci Fedeszen (42), Sandra Pereira Mozdzen dos Passos (37), Valéria Cuerci Fedeszen Zarowny (36), Osvaldina Trozeski Samora (57), Laura Chiconi Bino (70), Estanislau Wrublewski (70), Valdete Cizoski Mozdzen (40), Sofia Cizoski Mozdzen (68), Helena Kubit (63), José Cichoni Neto (57), Verônica Jacentick Lacerda (56), José Ozido-ro Wrublewski (64), Bernardo Matias Rafalki (52), Anna Patlalhuki Cichoni (89), Flodisio Matuchak (67), Pedro Wichlem Minuto (42), Gilsemar Sterpa (35), Antônia Rafalski Jurewiski (69), Erincton Kubit (29), José Aniszewski (55), Onofre Rafalski (67), Madalena Labendz Rafalski (59), Áurea Maria Rocha Forrechi (50), Domingo Vincionek (83), Kristina Aniszeswi-ski (64), Maria Delapina Rocha (68), Germana Milagre do Nascimento (68), Luiz Carlos Dalafina (42), Maria Mozol Kubit (80), Maria Felix Kubit (49), Valter Cichoni (43), Piotr Cichoni (89), Neide Ranquete Trazeski (55), Luiz Carlos Cuerci Fedeszen (47).
jeszcze, z˙e tes´c´ byđ Polakiem); dziadkowie po stronie ojca (3); pradziadkowie po stronie ojca; dziadek, dziadek po stronie ojca, matka (1); ojciec (6); (res-pondenci dodali uzupeđnienie: ojciec miađ: 3 lata, 5 lat, 7 lat, kiedy przyje-chađ z Polski); inni respondenci podaj ˛a konkretn ˛a osobe˛: Piotra i Anne˛, Joan-ne˛ Ptak, Józefa, Anastácie˛ Shicorski; m ˛az˙ (3); niektórzy respondenci nie po-dali, kto z rodziny byđ Polakiem.
W kolejnej odpowiedzi respondenci podawali swoj ˛a toz˙samos´c´. Padađy naste˛puj ˛ace odpowiedzi:
Ŧ jestem Polakiem/Polk ˛a (6), [jedna osoba, której dziadek przyjechađ z Polski, podaje, z˙e uwaz˙a sie˛ za Polke˛];
Ŧ jestem polskiego pochodzenia (23). Jedna osoba uzupeđniđa jeszcze, z˙e cze˛sto czuje sie˛ Polakiem;
Ŧ jestem Brazylijk ˛a (2) [jedna kobieta wyszđa za m ˛az˙ za osobe˛ polskiego pochodzenia, druga zwi ˛azana jest z cmentarzem polskim];
Ŧ jestem Brazylijczykiem, maj ˛acym ws´ród innych, równiez˙ polskie pocho-dzenie (8);
Ŧ jestem Brazylijczykiem maj ˛acym jeszcze inne korzenie, lecz z dum ˛a przyznaje˛ sie˛ do polskiego pochodzenia;
Ŧ jedna osoba, pomimo z˙e w ankiecie podaje, z˙e rodzice przyjechali z Polski, to jednak nic nie podaje o swojej toz˙samos´ci;
Ŧ kolejna osoba podaje, z˙e jest Wđoszk ˛a, gdyz˙ rodzice s ˛a Wđochami. Do-daje jeszcze, z˙e uwaz˙a sie˛ za Brazylijke˛ (m ˛az˙ byđ polskiego pochodzenia).
Przy postawieniu kolejnego pytania byđem ciekaw, jakie przejawy polskos´-ci wykazywane s ˛a w codziennym z˙ypolskos´-ciu. Respondenpolskos´-ci mogli wybrac´: kuchnie˛ polsk ˛a, muzyke˛ polsk ˛a, religijnos´c´ polsk ˛a, inne przejawy. Odpowiedzi byđy naste˛puj ˛ace:
Ŧ za kuchni ˛a polsk ˛a opowiedziađo sie˛ 15 osób. Jeden respondent dopisađ, z˙e lubi pierogi, kieđbase˛;
Ŧ szes´ciu respondentów podkres´liđo, z˙e ich polskos´c´ przejawia sie˛ w lubie-niu polskiej muzyki. Jedna osoba dodađa informacje˛, z˙e codziennie sđucha polskiej muzyki z pđyt kompaktowych (CD).
Zdecydowana wie˛kszos´c´ respondentów (22 osoby) odpowiedziađa, z˙e prak-tykuje polsk ˛a religijnos´c´. Ponadto jedna osoba dodađa, z˙e zna wiele polskich modlitw, prawie codziennie sđucha polskich pies´ni religijnych (z CD) i kiedy odprawiane s ˛a polskie naboz˙en´stwa, to zawsze w nich uczestniczy. Inna zas´ osoba odpowiedziađa, z˙e ten przejaw polskiej religijnos´ci ma miejsce szcze-gólnie w Dniu Zadusznym. Inna zas´, z˙e wyraz˙a swoj ˛a religijnos´c´ brazylijsk ˛a. Osob ˛a jest wdowa Brazylijka, która wyszđa za m ˛az˙ za Polaka.
Niektóre osoby zaznaczađy dwa elementy. Jedna ze starszych osób odpo-wiedziađa, z˙e w 80% mówi po polsku, ale nie umie pisac´, a jej religijnos´c´ jest mieszana (polsko-brazylijska).
Ponadto dwóch respondentów dopisađo jeszcze od siebie, z˙e przejawem ich polskos´ci jest zainteresowanie polsk ˛a kultur ˛a.
Z kolei jeden z respondentów (29 lat) napisađ od siebie w tym punkcie, z˙e „wyczytađ kiedys´, iz˙ dwie rzeczywistos´ci w przejawie kultury sie˛ zachowu-j ˛a: zachowu-je˛zyk i kuchnia. Dlatego tez˙ polskie modlitwy, kilka polskich sđów, które znam i polska kuchnia (pierogi, gođ ˛abki, kieđbasa) s ˛a obecne w moim co-dziennym z˙yciu”.
Natomiast 8 osób odpowiedziađo, z˙e w ich z˙yciu nie przejawia sie˛ z˙aden element polskos´ci.
Z kolei chciađem poznac´, jaka jest s´wiadomos´c´ ws´ród spođecznos´ci polonij-nej, jes´li chodzi o polsk ˛a kolonizacje˛ w Águia Branca. Respondenci napisali: „Przybyli z Europy ogarnie˛tej kryzysem, oszukani przyrzeczeniem spotkania nowej ziemi obiecanej; co sie˛ nie sprawdziđo. Pomimo odizolowania đan´cuchem górskim (Serra dos Aimorés), nie upadali na duchu, lecz zintegrowali sie˛ w no-wej ziemi, nie opuszczaj ˛ac swojej ojczyzny; nauczyli mnie czegos´ waz˙nego do z˙ycia”. „Zaledwie mniejszos´c´ pozostađa na miejscu, wie˛kszos´c´ nie potrafiđa sie˛ zaklimatyzowac´ ze wzgle˛du na mađe wsparcie i klimat i sie˛ przeniosđa [w inne regiony]”. „Dzie˛ki kolonizacji polskiej nasze miasto otrzymađo nazwe˛ dla uczczenia orđa zdobi ˛acego polsk ˛a flage˛”. „Jest to kolonizacja nadal z˙ywa, która stara sie˛ zachowac´ tradycje, pomimo mađych kontaktów z Polsk ˛a. Cze˛s´c´ spo-đecznos´ci zapomniađa o pocz ˛atkach kolonizacji”. „Kolonizacja stađa sie˛ waz˙n ˛a dla rozwoju kultury”. „Kolonizacja polska stađa sie˛ bardzo waz˙n ˛a dla rozwoju municypium” (podkres´laj ˛a 4 osoby). „Polska kolonizacja byđa zapomniana i opuszczona przez wiele lat” (pisz ˛a 3 osoby). Kolejny respondent podkres´la, z˙e kolonizacja byđa opuszczona (osamotniona) i dodaje w ˛atek bardzo rodzinny: „moi rodzice bardzo cierpieli, gdyz˙ brakowađo pomocy. Lecz, pomimo tego wszystkiego, dzisiaj powinnis´my – jako potomkowieŦ byc´ traktowani z wie˛k-sz ˛a serdecznos´ci ˛a”. Inna osoba zauwaz˙a, z˙e „kolonizacja byđa dobrze zorganizo-wana”. „Kolonizacja polska byđa waz˙nym punktem w historii Águia Branca”. Kolejny respondent opisuje trudne warunki, w jakich znalez´li sie˛ polscy imi-granci przybyli z mađymi dziec´mi w ten region stanu Espírito Santo, i podkres´-la: „dzie˛ki cie˛z˙kiej pracy osoby te przyczyniđy sie˛ do zbudowania naszego miasta Águia Branca”. Respondent (64 lata) wspomina równiez˙ bardzo trudne warunki, szczególnie w porze deszczowej, kiedy wody zrywađy mosty i komu-nikacja byđa zerwana. „Rodziny pozostawađy wtedy bez soli, nafty, uz˙ywanej w tamtych czasach, kiedy nie byđo energii elektrycznej”.
Kobieta w s´rednim wieku opisuje trudne pionierskie warunki imigrantów, którzy dzie˛ki wspólnemu wysiđkowi i cie˛z˙kiej pracy zbudowali drewnian ˛a kaplice˛. Kiedy ta ulegđa zniszczeniu, podje˛li sie˛ kolejnego wysiđku zbudowa-nia nowej, sđuz˙ ˛acej do dzisiaj polonijnej spođecznos´ci. Respondentka stwier-dza pod koniec swojego s´wiadectwa: „[…] pozostawili przykđad dla swoich potomków poprzez wđasn ˛a godnos´c´”.
Z kolei jedna osoba napisađa: „Kolonizacja polska jest bardzo obecna w naszym z˙yciu; w kon´cu w naszych z˙yđach pđynie polska krew. Jest nie do wyraz˙ania nasze uczucie, kiedy udajemy sie˛ na polski cmentarz. Cađa nasza historia przechodzi niczym film. Dla nas Polaków i ich potomków, którzy mieszkamy w Águia Branca, jak równiez˙ dla licznych osób, które zawsze uczestnicz ˛a z nami w naboz˙en´stwie w Dzien´ Zaduszny, «cmentarz polski» (jak jest nazywany) jest miejscem s´wie˛tym”.
Inna wypowiedz´ godna jest równiez˙ zacytowania: „Kolonizacja polska w Orle Biađym wycisne˛đa znak na historii miasta i jest cze˛s´ci ˛a naszego co-dziennego z˙ycia. Tradycje, zwyczaje, smaki ludowe, wymiana dos´wiadczen´, to wszystko jest obecne w naszej historii i jeszcze dzisiaj po przejs´ciu kolej-nych pokolen´ jest moz˙liwe, aby dostrzec, w czasach modernizacji, z˙e istnieje cos´ w naszym z˙yciu, co otrzymalis´my w spadku po naszych przodkach i co wyraz˙amy w praktyce”.
Respondentka (89 lat) stwierdza, z˙e polska „kolonizacja przyniosđa rozwój”. Jeden z respondentów zaznaczyđ, wie bardzo mađo o polskiej kolonizacji, a inny zaznacza, z˙e woli sie˛ nie wypowiadac´ na ten temat.
Stawiaj ˛ac kolejne pytanie, pragn ˛ađem zorientowac´ sie˛, jak bardzo wspóđ-czes´ni potomkowie polskich imigrantów ukazuj ˛a potrzebe˛ uczestniczenia w z˙yciu organizacyjnym swojej grupy etnicznej. Wielu respondentów odpo-wiedziađo, z˙e nalez˙ ˛a do Stowarzyszenia polskiego w Águia Branca, które mie˛dzy innymi sprawuje opieke˛ nad polskim cmentarzem usytuowanym w miasteczku (29). Dwie osoby odpowiedziađy, z˙e bior ˛a udziađ w dziađalnos´ci Domu Polskiego. Natomiast dwie osoby nie dađy z˙adnej odpowiedzi. Niektó-rzy po prostu stwierdzili, z˙e nie nalez˙ ˛a do z˙adnej organizacji (8).
Na podstawie odpowiedzi na ankiete˛ moz˙na wyci ˛agn ˛ac´ wniosek, z˙e ¾ spođecznos´ci polonijnej jest zaangaz˙owana w z˙yciu organizacyjnym swojej grupy etnicznej.
Kolejna kwestia, któr ˛a chciađem poznac´, to: czy przedstawiciele polskiej grupy etnicznej bior ˛a udziađ w festynach, okolicznos´ciowych mszach s´w. czy tez˙ innych uroczystos´ciach. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, z˙e pokaz´ny procent respondentów uczestniczy w tych wydarzeniach (29). Kilka osób
podkres´lađo, z˙e uczestnicz ˛a we wszystkich uroczystos´ciach polonijnych, jakie s ˛a organizowane w Águia Branca.
Inni respondenci odpowiedzieli, z˙e uczestnicz ˛a w mszach s´w. sprawowa-nych po polsku (2). Pie˛c´ osób stwierdziđo, z˙e uczestnicz ˛a tylko w s´wie˛towa-niu Dnia Zadusznego na polskim cmentarzu. Jedna z osób odnotowađa, z˙e organizowane s ˛a równiez˙ obchody Boz˙ego Narodzenia. Ponadto podađa, we-dđug mnie, bardzo interesuj ˛ac ˛a sugestie˛. „Potrzebowalibys´my kogos´ znaj ˛acego polsk ˛a kulture˛, aby przybliz˙yđ nam historie˛ Polski. Odnosze˛ wraz˙enie, z˙e znamy Polske˛ z 1929 r. W rzeczywistos´ci powinna byc´ wie˛ksza đ ˛acznos´c´ pomie˛dzy naszym Águia Branca a wspóđczesn ˛a Polsk ˛a” (36 lat).
Jeden z respondentów dodađ jeszcze, z˙e uczestniczy w organizowanych obchodach polskiej kolonizacji w Águia Branca.
Dwie osoby odpowiedziađy, z˙e nie uczestnicz ˛a w festynach i innych wyda-rzeniach polonijnych (83 lata i 43 lata), a jedna osoba podađa, z˙e nie uczest-niczy, poniewaz˙ nie otrzymađa zaproszenia.
Na podstawie uzyskanych odpowiedzi moz˙na okres´lic´ spođecznos´c´ polonij-n ˛a, jako uczestpolonij-nicz ˛ac ˛a aktywpolonij-nie w róz˙polonij-nych imprezach, jakie s ˛a orgapolonij-nizowapolonij-ne w miasteczku.
Z kolei, w prowadzonym badaniu wspóđczesnej rzeczywistos´ci polskiej grupy etnicznej w Águia Branca, pragn ˛ađem sie˛ dowiedziec´, w jakim stopniu jej czđonkowie wykazuj ˛a zainteresowanie polsk ˛a kultur ˛a oraz czy posđuguj ˛a sie˛ je˛zykiem polskim.
Z otrzymanych odpowiedzi ankietowych ukazuje sie˛ naste˛puj ˛acy obraz: wyste˛puje wzgle˛dne zainteresowanie polsk ˛a kultur ˛a. Wielu respondentów podkres´lađo, z˙e znaj ˛a polsk ˛a kulture˛, uczestnicz ˛a w wydarzeniach kultural-nych, ale niestety nie mówi ˛a po polsku. Jedna Brazylijka stwierdza, z˙e zna polsk ˛a kulture˛, poniewaz˙ z˙yje ws´ród ludzi polskiego pochodzenia.
Jes´li chodzi natomiast o je˛zyk polski. Pewne osoby podađy, z˙e znaj ˛a ten je˛zyk; jedni dobrze, inni troche˛ mniej. Niektóre osoby, niestety, na co dzien´ nim sie˛ nie posđuguj ˛a. Dwie osoby odpowiedziađy, z˙e umiej ˛a sie˛ modlic´ po polsku.
Niektóre osoby stwierdzaj ˛a otwarcie, z˙e nie znaj ˛a je˛zyka swoich przodków, albo z˙e znaj ˛a tylko niektóre sđowa. Odnos´nie do prowadzonego aktualnie kursu je˛zyka polskiego osoby podkres´laj ˛a, z˙e powinien go prowadzic´ ktos´, kto dobrze zna je˛zyk polski, jest dobrze przygotowany i zna metodologie˛ nauczania je˛zyka. Jeden z respondentów zaznaczyđ, z˙e ma ciekawos´c´ poznania je˛zyka polskiego.
Zamykaj ˛ac ten punkt, chciađbym podkres´lic´ waz˙nos´c´ zaistnienia Domu Polskiego w Águia Branca. Dom ten winien byc´ nos´nikiem i promotorem kultury polskiej i je˛zyka polskiego. W jego pomieszczeniach winny byc´
orga-nizowane kursy, spotkania, prezentacja filmów po to, aby osoby o polskich korzeniach, a takz˙e Brazylijczycy zainteresowani bogactwem polskiej kultury mogli poznawac´ – przede wszystkim – bogactwo polskiej kultury, jak tez˙ wspóđczesn ˛a Polske˛.
Dla badaczy spođecznos´ci polonijnej w s´wiecie jest czyms´ oczywistym to, z˙e obecnos´c´ i posđuga polskiego ksie˛dza w danej grupie polonijnej przyczynia sie˛ do szerzenia i zachowania, szeroko rozumianej, kultury polskiej. Historia 80 lat spođecznos´ci polonijnej w Águia Branca ukazuje, z˙e tylko w pocz ˛at-kach kolonizacji, a konkretnie w 1930 r. Ŧ przez kilka tygodni Ŧ ks. Ignacy Posadzy TChr peđniđ posđuge˛ duszpastersk ˛a i patriotyczn ˛a swoim rodakom kolonizuj ˛acym ten region. Póz´niej w okresie 1934-1939 imigranci polscy mieli stađ ˛a opieke˛ duszpastersk ˛a sprawowan ˛a przez ks. Franciszka Sokođa. Przez kolejne lata wspólnota polonijna byđa tylko sporadycznie odwiedzana przez polskiego kapđana. Dopiero od 26 paz´dziernika 2003 r. kapđani Towa-rzystwa Chrystusowego (którego wspóđzađoz˙ycielem byđ ks. Ignacy Posadzy) prowadz ˛a posđuge˛ duszpastersk ˛a w tej rozlegđej parafii pod wezwaniem s´w. Józefa6. Od chwili obje˛cia parafii przez polskich ksie˛z˙y miejscowa spođecz-nos´c´ polonijna ma zapewnion ˛a takz˙e opieke˛ w duchu polskiej religijnos´ci.
Uczyniđem ten troche˛ obszerniejszy wste˛p po to, aby uzasadnic´ kolejne zagadnienie pojawiaj ˛ace sie˛ w przeprowadzonej w ubiegđym roku ankiecie. Pytanie skierowane do przedstawicieli polskiej grupy etnicznej w Águia Bran-ca brzmiađo: obecnos´c´ polskich ksie˛z˙y w ostatnich latach przyczyniđa sie˛ do pobudzenia polskos´ci, czy tez˙ ta obecnos´c´ nie czyni róz˙nicy?
Wedđug otrzymanych odpowiedzi: obecnos´c´ polskich ksie˛z˙y z cađ ˛a pewnos´-ci ˛a bardzo pomogđa w podtrzymywaniu polskos´pewnos´-ci (43 gđosy). Pisze jeden z potomków: „byđo dla nas wielk ˛a rados´ci ˛a przybycie polskich ksie˛z˙y do Águia Branca. Jest wie˛ksze docenienie naszego je˛zyka polskiego, naszej kul-tury i naszej religii” (64 lata). Inny zas´ dodaje: „przybycie polskich ksie˛z˙y byđo czyms´ znacz ˛acym, aby wesprzec´ wspólnote˛ polsk ˛a w municypium Águia Branca w ocaleniu kultury i tradycji polskich, które zaczynađy zanikac´. Duz˙o pomogli w uzyskaniu Domu Polskiego” (67 lat). Ksie˛z˙a nie tylko pomogli, ale nade wszystko dodali animuszu osobom polskiego pochodzenia (55 lat) i zache˛caj ˛a do podtrzymywania polskich wartos´ci kulturowych (83 lata). Kolejny respondent podkres´la, z˙e „polscy ksie˛z˙a przynies´li ze sob ˛a wielkie dobrodziejstwo, które pozostanie w historii Águia Branca” (49 lat).
Jednak Ŧ jak podkres´la pewien respondent Ŧ „jeden ksi ˛adz, aby obsđuz˙yc´ parafie˛ Águia Branca i spođecznos´c´ polonijn ˛a, nie wystarcza. To, co zostađo zrobione, to jednak za mađo od czasu oczekiwania imigrantów i ich potom-ków (od roku 1929)” (45 lat). Inni respondenci zauwaz˙aj ˛a, z˙e polscy ksie˛z˙a powinni „traktowac´ potomków polskich imigrantów z jeszcze wie˛ksz ˛a ser-decznos´ci ˛a, pos´wie˛caj ˛ac im wie˛cej czasu” (37 lat i 42 lata). Wedđug kolej-nego respondenta, oprócz ksie˛z˙y winien byc´ „jeszcze ktos´, kto by sie˛ zaj ˛ađ kwesti ˛a polskiej kultury” (36 lat). Dla innej osoby „ksi ˛adz polski jest pew-nym znakiem polskos´ci na terenie cađego municypium” (29 lat). Kolejny respondent podkres´la, z˙e „[…] dzie˛ki polskim ksie˛z˙om nast ˛apiđ wielki poste˛p we wspólnocie polonijnej. Byđo czyms´ waz˙nym ich przybycie i praca ws´ród nas. Uwaz˙am, z˙e jez˙eli kiedys´ by ich tutaj nie byđo, to pozostaniemy sierota-mi. Ich obecnos´c´ pomaga nam w podtrzymywaniu polskos´ci w sposób bardzo konkretny […]. Dzie˛ki ich obecnos´ci zaistniađa syntonia mie˛dzy nami a Pol-sk ˛a” (47 lat).
Dwie osoby podkres´laj ˛a, z˙e obecnos´c´ polskich ksie˛z˙y nie tylko pomogđa w podtrzymaniu polskos´ci, ale i moz˙na dostrzec duz˙ ˛a zaistniađ ˛a róz˙nice˛ (40 lat i 56 lat). Pojawiđo sie˛ tez˙ interesuj ˛ace spostrzez˙enie, z˙e „polscy ksie˛z˙a nie s ˛a wyđ ˛acznie dla Polaków, ale takz˙e dla innych ras” (57 lat). Tylko jeden respondent pisze, z˙e on nie dostrzega róz˙nicy.
Ostatni ˛a kwesti ˛a, jak ˛a poruszam w ankiecie, jest pragnienie otrzymania odpo-wiedzi: w jakim stopniu zbudowanie Domu Polskiego i jego funkcjonowanie pomogđo w rozwoju dziađalnos´ci polonijnej i wie˛kszym docenieniu tradycji, zwyczajów przywiezionych przez naszych imigrantów do Águia Branca?
Respondenci z cađym przekonaniem stwierdzaj ˛a, z˙e Dom Polski stađ sie˛ punktem zwrotnym w z˙yciu polskiej grupy etnicznej w Águia Branca. Dom Polski przyczynia sie˛ do podtrzymywania z˙ywej historii polskiej imigracji, która w trudach i cierpieniu kolonizowađa ten region. Dzie˛ki niemu rozwine˛đo sie˛ bardzo z˙ycie kulturalne w Águia Branca. Kilku respondentów podkres´la jednak, z˙e „Dom ten musi nadal byc´ «z˙ywy», aby nadal trwađa nasza histo-ria”. Powstađy Dom Polski przyczyniđ sie˛ bardzo do tego, z˙e wspólnota polo-nijna bardziej ceni swoje tradycje, zwyczaje. Kilka osób zaznacza z dum ˛a, z˙e Dom ten stađ sie˛ wizytówk ˛a Águia Branca. Dom Polski podkres´la polsk ˛a kolonizacje˛, przyci ˛aga uwage˛ spođeczen´stwa pie˛knem architektury i aktywn ˛a dziađalnos´ci ˛a. Wzbudza takz˙e zainteresowanie tych, którzy odwiedzaj ˛a Orđa Biađego. Dzie˛ki niemu wzrosđo znaczenie Águia Branca. Ponadto dzie˛ki umie-szczeniu Muzeum Imigranta Polskiego w Domu Polskim przyczynia sie˛ takz˙e do lepszego poznania historii polskiej kolonizacji w Águia Branca.
Przy systematyzacji ostatnich dwóch zagadnien´ czuđem tak ˛a osobist ˛a satys-fakcje˛. Jak mawia mój mistrz, prof. dr hab. Lech Trzeciakowski z Instytutu Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu, „trzeba sobie oddac´ sprawiedliwos´c´”. Otóz˙, oddaj ˛ac sobie tutaj te˛ sprawiedliwos´c´, pragne˛ wyznac´, z˙e kiedy peđniđem posđuge˛ przeđoz˙onego Prowincji Towarzystwa Chrys-tusowego w Ameryce Pođudniowej, po zapoznaniu sie˛ z bliska z rzeczywis-tos´ci ˛a parafii s´w. Józefa w Águia Branca, zabiegađem o to, aby nasze zgroma-dzenie przeje˛đo opieke˛ duszpastersk ˛a nad t ˛a wspólnot ˛a wiernych; maj ˛ac takz˙e na uwadze zapewnienie z naszej strony specjalnej troski polskiej grupie etnicz-nej w tym regionie stanu Espírito Santo. Równiez˙ dzie˛ki moim wste˛pnym staraniom Stowarzyszenie Wspólnota Polska w Warszawie zdecydowađo udzie-lic´ pomocy finansowej tejz˙e wspólnocie polonijnej na budowe˛ Domu Polskie-mu. Kiedy uczestniczyđem w dwóch uroczystos´ciach w Águia Branca: w obje˛-ciu parafii przez nasz ˛a Prowincje˛ (26 paz´dziernika 2003) oraz inauguracji Do-mu Polskiego (18 lutego 2006), to wyznam szczerze, iz˙ rados´c´ moja byđa wiel-ka. Miađem wówczas tak ˛a wewne˛trzn ˛a s´wiadomos´c´, z˙e nasz wspóđzađoz˙yciel o. Ignacy Posadzy, patrz ˛ac na nas z domu Ojca Niebieskiego, byđ równiez˙ uradowany. Jego duchowi synowie powrócili w ten region, gdzie blisko 80 lat temu on sam, w prymitywnych warunkach, posđugiwađ naszym rodakom w po-cz ˛atkach ich trudnego, imigracyjnego z˙ycia, kiedy kolonizowali te pie˛kne, ale i zarazem trudne, szczególnie dla pocz ˛atkuj ˛acego rolnictwa, tereny.
Przeprowadzona ankieta ukazuje wspóđczesn ˛a polsk ˛a grupe˛ etniczn ˛a w Águia Branca bardzo aktywn ˛a i z˙yw ˛a. Wszystkie odpowiedzi, jakie otrzy-mađem, s ˛a bardzo cenne i rzucaj ˛a s´wiatđo na te˛ specyficzn ˛a spođecznos´c´ polo-nijn ˛a, tak bardzo osamotnion ˛a i oddalon ˛a geograficznie od polskich skupisk pođoz˙onych w pođudniowej cze˛s´ci Brazylii. Analiza przeprowadzonych badan´ daje wiele nadziei na przyszđos´c´.
Wszystkim osobom, które swoimi odpowiedziami zaspokoiđy moje indagacje i wniosđy bardzo duz˙o w zrozumieniu tej szczególnej wspólnoty polonijnej, wyraz˙am serdeczne podzie˛kowanie i szacunek. Pragn ˛ađbym jeszcze tutaj dodac´, z˙e najmđodszy respondent miađ 20 lat, a najstarsza osoba 89 lata. W odpowie-dziach przedstawicieli wspólnoty polonijnej znalazđem pewien powiew uspokoje-nia co do przyszđos´ci wspólnoty polonijnej w Águia Branca. Zauwaz˙am z badan´ nad odpowiedziami na pytania ankietowe, jak wielk ˛a wage˛ polska grupa etnicz-na w Águia Branca przywi ˛azuje do obecnos´ci i posđugi polskich ksie˛z˙y chrystu-sowców ws´ród potomków naszych imigrantów, jak tez˙ i na rzecz cađej lokalnej spođecznos´ci katolickiej. Z nie mniejsz ˛a uwag ˛a koncentruje sie˛ ona na zaistnie-niu i wszechstronnym dziađazaistnie-niu Domu Polskiego.
Z ankiety wynika bardzo wyraz´nie, z˙e dzie˛ki posđudze polskim ksie˛z˙om i dziađalnos´ci Domu Polskiego: wartos´ci, tradycje, zwyczaje, jakie pozostawili po sobie polscy osadnicy w Águia Branca, a be˛d ˛ace nadal widocznymi i prze-z˙ywanymi przez spođecznos´c´ polonijn ˛a, be˛d ˛a mogđy sie˛ rozwijac´ i trwac´ przez dđugi czas. W ten sposób przepie˛kna mozaika obecnos´ci ras, kultur, narodo-wos´ci, które s ˛a w stanie Espírito Santo, a wywodz ˛acych sie˛ z potomków: indian´skich, portugalskich, afrykan´skich, holenderskich, niemieckich, Pomo-rzan, szwajcarskich, wđoskich, s ˛a takz˙e potomkowie Polaków maj ˛acych wkđad w wieloraki rozwój tego pie˛knego i bogatego stanu federacji brazylijskiej.
Pozostaje mi jeszcze pewien niedosyt nad przeprowadzonym badaniem wspóđczesnego stanu toz˙samos´ci polskiej ws´ród potomków polskich koloniza-torów w Águia Branca. Mianowicie: badaniem nie ogarne˛lis´my mđodego pokolenia. Zauwaz˙am, z˙e dla cađos´ci tego obrazu trzeba be˛dzie w najbliz˙szym okresie przeprowadzic´ ankiete˛ ws´ród mđodziez˙y i starszych dzieci wywodz ˛a-cych sie˛ z rodzin polonijnych. Wówczas be˛dziemy mieli peđny obraz, jaka jest wspóđczesna polska grupa etniczna w Águia Branca.
THE POLISH COMMUNITY IN ÁGUIA BRANCA NOWADAYS
AN ANALYSIS OF THE CONDUCTED RESEARCH
S u m m a r y
The review that has been done shows the contemporary Polish ethnical group in Águia Branca as a very active and lively one. All the replies are valuable and they shed light on this special Polish community, so alienated and geographically distant from Polish centers situated in southern Brazil. The youngest respondent was 20 years old, and the oldest one – 89. In the replies given by the representatives of the Polish community it can be seen how highly the Polish ethnic group in Águia Branca values the presence and services of Polish priests belon-ging to the Societas Christi pro Emigrantibus Polonis among the descendants of our immi-grants, as well as for the whole local Catholic community. The community pays the same attention to the existence and diverse activities of the Polish Home.
The review shows clearly that owing to the services of the Polish priests and to the work of the Polish Home the values, traditions and customs left by Polish settlers in Águia Branca, still seen and experienced by the Polish community, will be able to survive and develop for a long time. In this way the beautiful mosaic formed by the presence of races, cultures and nations in the state of Espírito Santo, by the presence of people who are Indian, Portuguese, African, Dutch, German, Pomeranian, Swiss, Italian descendants, also includes the descendants of Poles who contributed to the extensive development of this beautiful and wealthy state of the Brazilian Federation.
