DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rt.2015.62.12-9
KS. MICHAŁ KLEMENTOWICZ1
PERFORMATYWNA FUNKCJA J
ĉZYKA HOMILII
THE PERFORMATIVE FUNCTION OF THE HOMILY LANGUAGE
A b s t r a c t. The speech act theory has been developing since the beginning of the XX century. In its scope English philosopher of a language John L. Austin presented the theory where he em-phasized the presence of performative function of language. What is meant here is an utterance in which particular sentences are not only a description of action. Using the expressions sets out a creation of a particular reality. In the religious language which we use during preaching homily performative function of language may also occur. The pragmatic analysis of language of the homily demonstrates that performative function of language may occur in homilies in two cases. First one it comes from the pragmatic analysis of expressions of religious language. The second it may be associate with a function that we can call the mystagogical function of homily.
Key words: the performative function of language, homily, religious language, mystagogy.
WSTĉP
Głoszenie słowa BoĪego jest nieustanną troską KoĞcioła, dlatego Magi-sterium wiele miejsca poĞwiĊca przepowiadaniu zarówno w wymiarze mate-rialnym (a wiĊc odnoszącym siĊ do tego, co powinno byü treĞcią przepowia-dania), jak równieĪ formalnym (stanowiącym o tym, jak poprawnie głosiü). Dla refleksji homiletycznej waĪną inspiracją była w ostatnim czasie adhorta-cja apostolska papieĪa Franciszka Evangelii gaudium (2013 r.), a takĪe Dy-rektorium homiletyczne, wydane w roku 2014 przez KongregacjĊ ds. Kultu BoĪego i Dyscypliny Sakramentów. W dokumentach zawarta jest troska o to, aby posoborowa liturgia (a w niej – głoszona homilia) była misterium spo-tkania z Bogiem, w którym człowiek otrzymuje nieustanną wskazówkĊ do zrozumienia swego Īycia w Ğwietle Ewangelii.
Ks. dr MICHAŁ KLEMENTOWICZ – asystent Katedry Homiletyki w Instytucie Liturgiki i Ho-miletyki, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II; adres do korespondencji: Al. Racła-wickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: hindenburg@wp.pl
Niniejszy artykuł stanowi element w refleksji nad przepowiadaniem sło-wa BoĪego w KoĞciele. BĊdzie on dotyczył funkcji performatywnej w odnie-sieniu do posługi głoszenia słowa BoĪego. Interesowaü mnie bĊdzie to, czy funkcja performatywna wystĊpuje w homilii oraz w jakich obszarach moĪna mówiü o performatywnym wymiarze głoszonego słowa BoĪego. Artykuł ma nastĊpującą strukturĊ. Po pierwsze – okreĞlĊ, na czym polega funkcja per-formatywna aktów mowy. Po drugie – postaram siĊ doprecyzowaü, czy w ramach wyraĪeĔ, jakimi posługują siĊ głoszący słowo BoĪe, pojawia siĊ funkcja performatywna. Po trzecie zaĞ – zwrócĊ uwagĊ na zaleĪnoĞü miĊdzy funkcją performatywną a tzw. funkcją mistagogiczną jako elementem nie-odzownym dla homilii.
AKTY PERFORMATYWNE W JĉZYKU
Rozwój badaĔ skoncentrowanych w XX wieku na tzw. teorii aktów mowy dał początek oĪywionemu dyskursowi na temat natury aktów mowy, ich cech charakterystycznych, czĊĞci składowych czy teĪ ich podziału. Zarys teorii performatywnych aktów mowy przedstawił John L. Austin – jeden z filozo-fów jĊzyka naleĪących do oksfordzkiej szkoły analitycznej. CałoĞü swojej koncepcji dotyczącej performatywów, w tym równieĪ performatywnej funk-cji jĊzyka, przedstawił Austin w ksiąĪce pt. Jak działaü słowami2.
WyjĞciowym elementem w analizie funkcji performatywnej aktów mowy jest angielski termin perform. Jest to czasownik, który wystĊpuje z rzeczow-nikiem oznaczającym czynnoĞü. Sam czasownik ma wiele znaczeĔ3. Oxford
English Dictionary uĪywa w odniesieniu do terminu perfom synonimicznego
sformułowania to bring about effect, co moĪna przetłumaczyü jako „powo-dowaü przyczynĊ, dzieło, racjĊ, działanie”4.
Austin wyróĪnił trzy aspekty składające siĊ na akt mowy. Są to: czynnoĞü lokucyjna, czynnoĞü illokucyjna oraz czynnoĞü perlokucyjna. CzynnoĞü lo-kucyjna dotyczy tworzenia za pomocą kodu jĊzykowego okreĞlonego
2
Zob. J.L. AUSTIN. Jak działaü słowami. W: Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady
filozoficzne. Tł. B. CHWEDEēCZUK. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1993 s. 543-713.
3
W tłumaczeniu moĪna znaleĨü nastĊpujące wyjaĞnienia: „wystĊpowaü”, „wykonywaü”, „spełniaü”. Zob. Perform. W: Nowy Słownik Fundacji KoĞciuszkowskiej. Angielsko-Polski. Red. nacz. J. FISIAK. Red. tomu A. ADAMSKA-SAŁACIAK. Warszawa: The Kosciuszko Fundation, Inc. 2003 s. 1082.
4
Zob. Perform. W: The Oxford English Dictionary. Second Edition. Volume XI: Ow-Poisant. Prepared by J.A. SIMPSON, E.S.C. WEINER. Oxford: Clarendon Press 1989 s. 543-544.
Īenia, bez uwzglĊdnienia sytuacji oraz uczestników aktu mowy. CzynnoĞü illokucyjna okreĞla intencjĊ, z jaką wypowiada siĊ nadawca, oraz skutek, ja-ki chce osiągnąü poprzez wypowiedzenie okreĞlonych słów. Natomiast czyn-noĞü perlokucyjna dotyczy rezultatów wypowiedzenia – zarówno tych osiąg-niĊtych celowo, jak i ich efektów ubocznych5. Chodzi tutaj o konkretny sku-tek spowodowany przez dany akt komunikacyjny6. Wspomniane czynnoĞci składające siĊ na akt mowy są konieczne przy zaistnieniu funkcji performa-tywnej.
W prowadzonych przez siebie badaniach Austin podał przykłady zdaĔ, których wypowiedzenie nie jest wyłącznie opisem mówiącym, Īe coĞ siĊ ro-bi, nie jest takĪe jakimĞ stwierdzeniem. Wspomniana wypowiedĨ jest po prostu robieniem, dokonaniem czegoĞ7. Dotyczy to chociaĪby zdania „Nada-jĊ temu statkowi imiĊ ElĪbieta II” lub zapisu, który moĪna znaleĨü w testa-mencie: „Mój zegarek zapisujĊ mojemu bratu”. Tego typu zdania Austin na-zywa „zdaniami performatywnymi” lub okreĞla je mianem „wypowiedzi per-formatywnej” twierdząc, Īe chodzi o terminy, których wypowiedzenie jest wykonaniem jakiejĞ czynnoĞci8. Zdaniem filozofa terminem, który pozostaje najbardziej adekwatny w odniesieniu do wyraĪeĔ performatywnych, jest „wyraĪenie dokonawcze”9. W swojej koncepcji Austin wskazał takĪe te cza-sowniki, które jego zdaniem moĪna uznaü za orzeczenia o wyraĨnie perfor-matywnym charakterze. Są to m.in. takie słowa, jak: „Przepraszam”, „Ga-niĊ”, „PotĊpiam”, „Witam CiĊ” czy „PoĞwiadczam”10.
W swojej koncepcji Austin wymienił równieĪ okreĞlone warunki, które mogą decydowaü o udanych aktach performatywnych związanych z sytuacją, w której dziĊki konkretnemu działaniu jĊzykowemu, przy respektowaniu czynnoĞci lokucyjnej, illokucyjnej oraz perlokucyjnej, zaczyna istnieü nowa rzeczywistoĞü, np. rzeczywistoĞü społeczna11. MoĪna zwróciü uwagĊ, Īe akty
5
Por. J.L. AUSTIN. Jak działaü słowami s. 640-653.
6
Por. J. HERBUT. Wypowiedzi twórcze jĊzyka religijnego w Ğwietle teorii aktów mowy. W: J. HERBUT. Artykuły i szkice. Z metodologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy jĊzyka
re-ligii oraz etyki i metaetyki. Opole: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego Uniwersytetu
Opol-skiego (1978) 2008 s. 318-319.
7
Por. J.L. AUSTIN. Jak działaü słowami s. 554-555.
8 TamĪe s. 555. 9 TamĪe s. 556. 10 TamĪe s. 631-639.
11 „Musi istnieü uznana procedura konwencjonalna, posiadająca pewien konwencjonalny
sku-tek; procedura ta musi obejmowaü wypowiadanie pewnych słów przez pewne osoby w pewnych okolicznoĞciach, przy czym: poszczególne osoby i okolicznoĞci w danym przypadku muszą byü odpowiednie dla powołania konkretnej procedury, jaka została powołana. Wszyscy uczestnicy
mowy w ramach funkcji performatywnej nie podlegają kwalifikacji jako „prawdziwe” lub „fałszywe”. Poddaje siĊ je jedynie kwalifikacji „skuteczne” i „nieskuteczne”, co uzaleĪnia siĊ od kontekstu sytuacyjnego12.
Koncepcja badaĔ nad performatywnymi aktami mowy nie dotyczy tylko filozofii analitycznej. TakĪe jĊzykoznawcy podejmują próbĊ formalnego opisania warunków, które pełnią rolĊ performatywnych aktów mowy13. Opis tych ostatnich, w którym bada siĊ zaleĪnoĞci pomiĊdzy wypowiedziami a istniejącą rzeczywistoĞcią, a wiĊc tą, która zaczyna istnieü, moĪe mieü znaczenie równieĪ dla homiletyki.
JĉZYK HOMILII
Wygłaszana w czasie liturgii homilia jest istotnym elementem liturgii. Pozwalam sobie nazwaü go „istotnym”, poniewaĪ jest on, oprócz wprowa-dzenia do liturgii i rozesłania, miejscem, w którym prowadzący ma duĪą moĪliwoĞü korzystania z wyraĪeĔ, o których uĪyciu decyduje on sam. Stąd moĪe powstaü pytanie o funkcjĊ performatywną w jĊzyku homilii, a wiĊc w formułowanych w homilii aktach mowy.
PrzejĞcie do analizy jĊzyka homilii w aspekcie jego funkcji performa-tywnej domaga siĊ jednak najpierw okreĞlenia, czym jest w ogóle jĊzyk ho-milii. Pomijam tutaj całe dziedzictwo teologiczne rozumienia tego, czym jest jĊzyk przepowiadania. PrzyjmujĊ natomiast, Īe w czasie homilii duchowny posługuje siĊ jĊzykiem religijnym, który jest jednym z rodzajów jĊzyka natu-ralnego. WyodrĊbnianie jĊzyka religijnego ma swoisty sens14, wiąĪe siĊ on
muszą przeprowadzaü daną procedurĊ zarówno poprawnie, jak teĪ w zupełnoĞci. Kiedy, co zdarza siĊ czĊsto, dana procedura jest przeznaczona do uĪytku dla osób, mających pewne myĞli i uczucia lub do wszczynania, jako nastĊpstwa, pewnego postĊpowania jakiegoĞ uczestnika, wtedy osoba uczestnicząca, a wiĊc powołująca daną procedurĊ, musi faktycznie mieü owe myĞli i Īywiü te uczucia, a intencją uczestników musi byü postĊpowanie w dany sposób, a ponadto rzeczywiĞcie muszą w nastĊpstwie postĊpowaü w ten sposób”. J.L. AUSTIN. Jak działaü słowami s. 563-564.
12
Por. J. HERBUT. Wypowiedzi twórcze jĊzyka religijnego w Ğwietle teorii aktów mowy s. 318-319.
13
„Do formalnych jĊzykowych wykładników wypowiedzi o charakterze performatywnym na-leĪą: odpowiedni czasownik (tzw. czasownik performatywny, wystĊpujący w 1. osobie liczby po-jedynczej (rzadziej w 1. osobie liczby mnogiej lub w formie bezosobowej) oraz wskazówka odsy-łająca do samego aktu mowy (np. niniejszym, tym samym, tymi słowy)”. D. ZDUNKIEWICZ. Akty
mowy. W: Współczesny jĊzyk polski. Red. J. BARTMIēSKI. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej 2010 s. 270.
14
Próbując doprecyzowaü znaczenie tego, czym jest jĊzyk uĪywany w homiliach (czy jest to jĊzyk religijny), mam ĞwiadomoĞü, Īe wĞród badaczy nie ma tutaj zgodnoĞci. Niektórzy z
jĊzyko-bowiem z istotnym składnikiem religijnych aktów i zachowaĔ. Chodzi o to, Īe religijne zachowania ludzi dają siĊ wyodrĊbniü spoĞród innych elemen-tów15. W ramach wyselekcjonowania jĊzyka religijnego jako jednego z ro-dzajów jĊzyka naturalnego przyjmujĊ, Īe jĊzyk religijny moĪna rozumieü w dwóch znaczeniach – wĊĪszym i szerszym.
Po pierwsze: przyjmujĊ koncepcjĊ, iĪ o istnieniu jĊzyka religijnego decy-duje charakter wypowiedzi, które posiadają subiektywne zaangaĪowanie i in-tencjonalne skierowanie do sfery nadprzyrodzonej16. Tego typu sformułowa-nia wystĊpują w tekstach rytualnych, modlitwach, ksiĊgach liturgicznych, katechezach czy w dokumentach KoĞcioła. Obecne są równieĪ w homiliach i kazaniach17. W tym przypadku moĪna mówiü o jĊzyku religijnym w zna-czeniu wĊĪszym. Po drugie: przytoczone rozumienie naleĪy odróĪniü od uĪycia jĊzyka religijnego, a wiĊc tego w znaczeniu szerszym. Do uĪycia wy-raĪeĔ jĊzyka religijnego w znaczeniu szerszym zaliczyü moĪna te zwroty, które wystĊpują w kontekĞcie religijnym, to znaczy w tekstach związanych z religią. Dotyczyü mogą one chociaĪby historii, socjologii czy psychologii religii. W odróĪnieniu od jĊzyka religijnego w znaczeniu wĊĪszym brak w nich intencjonalnego odniesienia do sfery nadprzyrodzonej18.
Chcąc doprecyzowaü rozumienie jĊzyka religijnego uĪywanego w liturgii, a wiĊc równieĪ w ramach poprawnie skonstruowanej homilii19, naleĪy doko-naü jego bliĪszej charakterystyki. Mówiąc o tak pojmowanym jĊzyku, przed-stawiciele róĪnych dziedzin wymieniają pewne jego cechy dystynktywne20.
znawców lub filozofów mówią raczej o religijnym uĪyciu jĊzyka niĪ o jĊzyku religijnym. Por. S. SZTAJER. Rola jĊzyka w konstytuowaniu Ğwiata religijnego. „Przegląd Religioznawczy” 4: 2005 s. 36.
15 Por. J. HERBUT. JĊzyk religijny. W: Leksykon filozofii klasycznej. Red. nauk. J. HERBUT.
Lublin 1997 s. 322.
16
Zob. J. HERBUT. JĊzyk religijny W: Encyklopedia katolicka. T. VIII. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2000 kol. 16.
17
TamĪe.
18
Por. I. BAJEROWA. JĊzyk religijny W: Encyklopedia katolicka. T. VIII. Lublin: Towarzy-stwo Naukowe KUL 2000 kol. 19.
19
Por. W. BROēSKi. Homilia w dokumentach KoĞcioła Współczesnego. Lublin: Wydawnictwo Biblos 1999 s. 60-83.
20
Do cech charakterystycznych tego jĊzyka zalicza siĊ: szablonowoĞü, powtarzalnoĞü pew-nych formuł w róĪnych tekstach, hieratycznoĞü (przejawiająca siĊ obecnoĞcią słownictwa podnio-słego, przestarzałych form gramatycznych i archaizmów leksykalnych, specjalnej metaforyki i symboliki), ekspresywnoĞü. Mowa jest równieĪ o uwarunkowaniach charakterystycznych dla religii, co wiąĪe siĊ na przykład z okreĞlonym typem poznania religijnego. Wymienia siĊ tutaj symbolicznoĞü, metaforycznoĞü i wieloznacznoĞü. Cechą charakterystyczną tego jĊzyka jest takĪe specjalne słownictwo (np. grzech, sakrament, dusza, anioł, szatan) oraz specjalna sfera znaczeĔ,
Wskazuje siĊ takĪe na kilka podstawowych odmian tego jĊzyka, wyodrĊbnia-jąc przy tym takĪe ich cechy charakterystyczne21. W ten sposób okreĞlony jĊzyk religijny jest przedmiotem analizy w wielu dziedzinach. Dotyczy to zwłaszcza filozofów22 i jĊzykoznawców23, niemniej refleksjĊ nad tym zagad-nieniem podejmują równieĪ teologowie24.
Skoro jĊzyk religijny uĪywany w homiliach jest formą jĊzyka naturalne-go, to moĪna przypisywaü mu pełnienie tych samych funkcji, jakie stanowi jĊzyk naturalny. Stąd wyraĪenia religijne (równieĪ te zawarte w homiliach) mogą pełniü róĪne funkcje semiotyczne typowe dla jĊzyka naturalnego. JĊ-zyk religijny homilii pełni wiĊc chociaĪby funkcjĊ opisową lub teĪ przed-stawieniową25. OkreĞla siĊ ją równieĪ mianem funkcji deskryptywnej lub funkcji podstawowej. Niektórzy badacze podejmujący pracĊ nad funkcjonal-ną analizą wyraĪeĔ jĊzyka homilii okreĞlają – dominującą ich zdaniem – funkcjĊ informatywną takĪe mianem funkcji deskryptywnej, poznawczej,
które czĊsto podawane są w sposób polaryczny (np. jasny/ciemny, wysoko/nisko, choroba, Īy-cie, Īniwa, szata, słuĪyü, skała, praca, pokój, pokarm, owoc, ogieĔ, królestwo, jednoĞü, dziedzic-two, dom, czysty, ciało, chleb, bogactwo. Por. M. HALIK. Performatywna funkcja jĊzyka
religij-nego na przykładzie sakramentu chrztu; http://logic.amu.edu.pl/images/a/ac/Chrzest.pdf (dostĊp:
30.05.2015).
21
W badaniach wymienia siĊ tzw. oficjalny (kanoniczny) jĊzyk religijny, potoczny jĊzyk reli-gijny, wymienia siĊ jego odmianĊ urzĊdową, naukową, jak równieĪ publicystyczną oraz arty-styczną odmianĊ jĊzyka religijnego. M. HALIK. Performatywna funkcja jĊzyka religijnego.
22
Zob. A. BRONK. Charakterystyka jĊzyka religii w filozofii analitycznej. „Zeszyty Naukowe KUL” 17: 1973 z. 3-4 s. 29-45; A. BRONK. JĊzyk. W: Encyklopedia Katolicka t. VIII. Lublin: To-warzystwo Naukowe KUL 2000 kol. 1; J. HERBUT. Funkcje jĊzyka religijnego. W: W słuĪbie
na-uce. Red. M. STUDNIK. Warszawa: Verbinum 1992 s. 49-61; J. HERBUT. Logiczna
charakterysty-ka jĊzyka religijnego. Przyczynek do dyskusji miedzy chrzeĞcijanami a marksistami. W: J. HER
-BUT. Artykuły i szkice. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego (1992) 2008, s. 279. 304; J. HERBUT. Logika religii a teologia. „Collectanea Theologica” 46: 1976 s. 71-79; J. HERBUT.
JĊzyk religijny kol. 15; J. HERBUT. PojĊcie i załoĪenia funkcjonalnej analizy jĊzyka religijnego W: J. HERBUT. Artykuły i szkice s. 205-222; J. HERBUT. Semantyczne i pragmatyczne reguły
two-rzenia wypowiedzi modlitewnych. W: J. HERBUT. Artykuły i szkice s. 327-336; J. HERBUT. Z
syn-taktycznej problematyki jĊzyka religijnego. W: J. HERBUT. Artykuły i szkice s. 239-245.
23 Zob. I. BAJEROWA. JĊzyk religijny kol. 19; J. BAJEROWA. Rola jĊzyka we współczesnym
pol-skim Īyciu religijnym W: O jĊzyku. Zagadnienia wybrane. Red. M. KARPLUK, J. SAMBOR. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1988 s. 9-20. I. BAJEROWA. Szanse jĊzyka religijnego w Ğwiecie
kultury masowej. W: Teologia kultura współczesnoĞü. Materiały z sympozjum w Instytucie
Teologicznym w Tarnowie 09.04.1994. Red. Z. ADAMEK. Tarnów: Wydawnictwo Biblios 1995
s. 99-113.
24 Zob. W. PRZYCZYNA, G. SIWEK. JĊzyk w KoĞciele. W: Polszczyzna 2000. OrĊdzie o stanie
jĊzyka na przełomie tysiącleci. Red. W. PISAREK. Kraków: Uniwersytet JagielloĔski OĞrodek BadaĔ Prasoznawczych 1999.
25
kognitywnej, ontologicznej lub teĪ denotacyjnej26. W ramach tej funkcji wy-raĪenia jĊzyka religijnego uĪyte w homiliach stwierdzają pewne relacje miĊ-dzy Bogiem a człowiekiem i jego Ğwiatem. Wspomniane wyraĪenia mogą dotyczyü pewnych cech bądĨ członów wspomnianej relacji. Przykładem ta-kich zdaĔ są: „Bóg jest jeden” lub „Istnieje Īycie pozagrobowe”, jak rów-nieĪ: „Jezus jest jedynym PoĞrednikiem dla człowieka”. JĊzyk religijny za-stosowany w homiliach nie słuĪy jednak wyłącznie opisowi. Zmierza rów-nieĪ do wywoływania okreĞlonych zachowaĔ, budzenia przeĪyü religijnych, moralnych i estetycznych27. Z tym faktem wiąĪe siĊ to, iĪ funkcjonalna ana-liza wyraĪeĔ jĊzyka religijnego w homiliach pozwala bez wiĊkszego trudu wskazaü w nim inne wystĊpujące funkcje. W homilii moĪe pojawiü siĊ m.in. funkcja ekspresywna, funkcja impresywna, funkcja argumentatywna czy – wreszcie – interesująca mnie tutaj funkcja performatywna28.
PERFORMATYWNA FUNKCJA JĉZYKA W HOMILII
Analiza aktów mowy jĊzyka religijnego pozwala na wyodrĊbnienie w nim funkcji performatywnej. JĊzyk religijny naleĪy rozumieü jako rzeczywistoĞü, która składa siĊ z „działaĔ jĊzykowych”, a nie tylko wypowiedzi o czymĞ orzekających, które moĪna sprowadziü do funkcji opisowej. Przytoczone „działania jĊzykowe” obejmują jednak nie tylko uchwytne skutki w postaci faktów społecznych, jak ma to miejsce w wypadku aktów mowy, których wypowiedzenie powoduje chociaĪby fakt, iĪ zostaje zawarty związek mał-ĪeĔski, ale konstytuują równieĪ – w ramach funkcji performatywnej aktów mowy – religijną wspólnotĊ. Są takĪe istotne w podtrzymywaniu tzw. reli-gijnego obrazu Ğwiata29.
Funkcja performatywna jĊzyka religijnego, która sprawia, Īe powstają pewne stany o charakterze nadprzyrodzonym oraz tworzone są fakty natury społecznej, z całą pewnoĞcią pojawia siĊ w liturgii. MoĪna to zaobserwowaü,
26
Por. J. HERBUT. Funkcje jĊzyka religijnego s. 49-61.
27
Por. M. DOLAK. JĊzyk religijny z punktu widzenia semiotyki logicznej. Stanowisko Józefa
Herbuta W: Człowiek wobec wyzwaĔ współczesnego Ğwiata. Red. M. BIAŁONOGA-GOSIK,
T. ŁACH, E. BAL, K. ZABOROWSKI. Lublin: Wydawnictwo KUL 2013 s. 131-132.
28
Por. J. HERBUT. JĊzyk religijny s. 322.
29
analizując formułĊ sakramentu chrztu30 lub formułĊ sakramentu małĪeĔ-stwa31. Formą performatywu w liturgii są takĪe słowa epiklezy wystĊpujące w modlitwach eucharystycznych32 czy teĪ słowa konsekracji33. Wypowiada-ne wiĊc w KoĞciele formuły sakramentalne (sprawowane obrzĊdy liturgicz-ne) zawierają w sobie akty mowy, które pełnią funkcjĊ performatywną.
Oprócz wymienionych, a wystĊpujących w liturgii aktów mowy, w któ-rych dostrzegamy performatywną funkcjĊ jĊzyka, moĪna postawiü pytanie o obecnoĞü tej funkcji w głoszonych homiliach. Funkcja performatywna mo-Īe byü tutaj obecna na przykład w sytuacji bezpoĞredniego zwrócenia siĊ do sfery nadprzyrodzonej. Miało to miejsce chociaĪby w homilii wygłoszonej przez Jana Pawła II w roku 1979 podczas wizyty w Warszawie. „I wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja: Jan Paweł II papieĪ, wołam z całej głĊbi tego tysiąclecia, wołam w przeddzieĔ ĞwiĊta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój! I odnowi ob-licze ziemi. Tej Ziemi!”34. Intencjonalne zwrócenie siĊ do Ducha ĝwiĊtego ma znamiona funkcji performatywnej. Inwokacja do Trzeciej Osoby Trójcy ĝwiĊtej, stanowiąca bezpoĞredni zwrot do sfery nadprzyrodzonej, moĪe po-siadaü cechy aktu performatywnego, poniewaĪ poza składnikiem lokucyj-nym, którym jest wypowiedĨ papieĪa, zakładam wystĊpowanie tutaj w po-staci intencji mówiącego proĞbĊ o zstąpienie Ducha ĝwiĊtego (element illo-kucyjny) oraz wystĊpujący skutek nadprzyrodzony (zgodny z intencją mó-wiącego) w postaci faktycznego przyjĞcia Trzeciej Osoby Trójcy (składnik perlokucyjny). Zaistniały skutek decyduje o fakcie zaistnienia w zacytowa-nej homilii funkcji performatywzacytowa-nej. Jej skutecznoĞü w zacytowanym akcie
30
Aktem performatywnym jĊzyka jest formuła aktu chrztu ĞwiĊtego: „N. Ja ciebie chrzczĊ w imiĊ Ojca i Syna i Ducha ĝwiĊtego”. ObrzĊdy Sakramentu Chrztu dostosowane do zwyczajów
diecezji Polskich. Wydanie trzecie. Katowice: KsiĊgarnia Ğw. Jacka 2004 s. 46.
31
Formą performatywu w liturgii jest przysiĊga małĪeĔska, która prowadzi do zaistnienia nowej rzeczywistoĞci społecznej: „Ja, N., biorĊ ciebie, N., za ĪonĊ i ĞlubujĊ ci miłoĞü, wiernoĞü i uczciwoĞü małĪeĔską oraz Īe ciĊ nie opuszczĊ aĪ do Ğmierci. Tak mi dopomóĪ, Panie BoĪe wszechmogący, w Trójcy Jedyny, i wszyscy ĝwiĊci”. ObrzĊdy Sakramentu MałĪeĔstwa.
Dosto-sowane do zwyczajów diecezji polskich. Wydanie trzecie według drugiego wydania wzorcowego.
Katowice: KsiĊgarnia Ğw. Jacka 2006 s. 31.
32
„UĞwiĊü te dary mocą swojego Ducha, aby stały siĊ da nas Ciałem i Krwią naszego Pana Jezusa Chrystusa”. Zob. Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich. Wydanie drugie poszerzone i uzu-pełnione. PoznaĔ: Pallottinum 2012 s. 316*.
33
TamĪe s. 316*-317*.
34
Homilia Jana Pawła II wygłoszona w Warszawie na pl. ZwyciĊstwa w dniu 2 czerwca 1979. http://sanctus.pl /index.php?grupa=66&podgrupa=449&doc=398 (dostĊp: 30.03.2015).
mowy dokonuje siĊ tutaj w liturgii. Jest to tzw. kontekst sytuacyjny, w któ-rym analizowana wypowiedĨ miała miejsce35.
MoĪna zauwaĪyü, iĪ zastosowanie w homilii róĪnych imperatywów, ta-kich jak chociaĪby „UĞwiĊü”, „Zbaw” czy „OczyĞü”, moĪe w ramach czyn-noĞci lokucyjnej oraz illokucyjnej słuĪyü osiągniĊciu performatywnej funkcji jĊzyka. Intencjonalne zwrócenie siĊ do sfery sacrum, podobnie jak w przy-padku innych obecnych w liturgii bezpoĞrednich zwrotów adresowanych do Boga, moĪe spowodowaü, Īe zgodnie z intencją mówiącego nastąpi konkret-ny fakt, który moĪna nazwaü zbawczym lub nadprzyrodzonym.
Funkcja performatywna w homilii moĪe teĪ wystąpiü dziĊki wykorzysta-niu w głoszonym słowie BoĪym tekstów euchologicznych, a wiĊc np. modli-twy kolekty. Tutaj równieĪ w formie imperatywu nastĊpuje zwrócenie siĊ do Boga przez Ducha z konkretną proĞbą lub intencją36. MoĪna równieĪ spotkaü przykłady, kiedy głoszący nie posługuje siĊ euchologium, niemniej rekapitu-luje całą homiliĊ intencjonalnym zwróceniem siĊ np. do Chrystusa: „Zmar-twychwstały Zbawicielu i Panie, przyjdĨ przeto do serc naszych i pozostaĔ z nami! Mane nobiscum Domine!”37. Skoncentrowana na prawdach zbaw-czych homilia zwieĔczona zostaje modlitewnym wezwaniem. Kontekst sytu-acyjny znów decyduje tutaj o tym, Īe konkretne działanie jĊzykowe powodu-je skutek nadprzyrodzony. Nie powodu-jest on moĪliwy do zweryfikowania bezpo-Ğrednio. Niemniej dziĊki zastosowanym wyraĪeniom nie tylko „orzekamy o czymĞ”, ale dziĊki funkcji jĊzyka mamy do czynienia z zaistnieniem kon-kretnej rzeczywistoĞci38. Nie mamy tutaj oczywiĞcie do czynienia z zaistnie-niem konkretnej rzeczywistoĞci społecznej (jak chociaĪby w przypadku przysiĊgi małĪeĔskiej). Spotykamy jednak sytuacjĊ związaną z konstytu-owaniem wspólnoty religijnej, co dokonuje siĊ za pomocą cytowanych wyraĪeĔ39.
W analizowaniu aktów mowy, w których wystĊpuje funkcja performa-tywna warto zwróciü uwagĊ na funkcjĊ polskiego słowa „amen”. Słowo to
35 Zob. J. HERBUT. Wypowiedzi twórcze jĊzyka religijnego w Ğwietle teorii aktów mowy s. 319. 36
„BoĪe, Ty przez wielkanocną ofiarĊ Chrystusa dałeĞ swojemu ludowi zbawienie, udziel mu obficie Twoich darów, aby osiągnął pełną wolnoĞü i posiadł radoĞü Īycia wiecznego, której po-zwalasz mu kosztowaü na ziemi. Przez Chrystusa, Pana naszego”. A. NOSSOL. ZwyciĊzca Ğmierci
piekła i szatana… Homilia wygłoszona 15 kwietnia 1990 r. w Opolu. W: A. NOSSOL. Prawdziwie
zmartwychwstał. Kazania paschalne. Opole: Wydawnictwo ĝwiĊtego KrzyĪa 2005 s. 66.
37 A. NOSSOL. Bez Wielkiej Nocy gaĞnie ĞwiatłoĞü dnia powszedniego człowieka. Homilia
wy-głoszona 27 marca 2005 r. w Opolu. W: A. NOSSOL. Prawdziwie zmartwychwstał s. 169.
38
Por. S. SZTAJER. Rola jĊzyka w konstytuowaniu Ğwiata religijnego s. 43.
39
moĪe byü uznane za dopełnienie funkcji performatywnej. W kontekĞcie he-brajskim (biblijnym) słowo „amen” jest potwierdzeniem Īyczenia („niech siĊ stanie”) albo – czĊĞciej – wyrazem idei stałoĞci i pewnoĞci. Jest to słowo, które pełni funkcjĊ zobowiązania40. KoĔcząc przepowiadanie, kapłan moĪe za pomocą słowa „amen” potwierdziü proklamowane treĞci. WyraĪenie to jest formą modlitewną, odnoszącą siĊ jeszcze raz do funkcji performatywnej. W czasie głoszenia, zgodnie z intencją mówcy (homilisty), nastąpiło utwier-dzenie w wierze wspólnoty – zaistniał konkretny fakt dziĊki proklamowaniu słowa BoĪego. Homilista wierzy, Īe jest to skuteczne, a słowem „amen” po-twierdza jeszcze raz swoje przekonanie.
OD FUNKCJI MISTAGOGICZNEJ DO FUNKCJI PERFORMATYWNEJ
Soborowa i posoborowa teologia homilii koncentruje siĊ na tym, Īe w głoszonym słowie, w którym wyjaĞnia siĊ teksty ĞwiĊte, Bóg działa i jest wciąĪ obecny41. TĊ myĞl moĪna odnaleĨü w Katechizmie KoĞcioła
Katolic-kiego42, w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego z 2002 roku43 oraz
40 Por. D. ZDUNKIEWICZ-JEDYNAK. JĊzykowe Ğrodki perswazji w kazaniu. Kraków: Poligrafia
SalezjaĔska 1996 s. 64.
41
W konstytucji o liturgii ĞwiĊtej Sacrosanctum concilium mowa jest o tym, Īe Chrystus „jest obecny w swoim słowie, albowiem gdy w KoĞciele czyta siĊ Pismo ĝwiĊte, wówczas On sam mówi”. Konstytucja o liturgii ĞwiĊtej „Sacrosanctum concilium” nr 7 W: SOBÓR WATYKAēSKI II.
Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst Polski. Nowe Tłumaczenie. PoznaĔ: Pallottinum 2012
s. 50-51. Analizując ten fragment L. Szewczyk stwierdził, Īe w przytoczonym fragmencie nie ma co prawda mowy o bezpoĞredniej obecnoĞci Chrystusa w słowie wyjaĞnianym przez KoĞciół. Z kontekstu wynika jednak, Īe obecnoĞü zbawcza Chrystusa odnosi siĊ do słowa biblijnego, ale równieĪ do słowa, które wyjaĞniane jest przez KoĞciół. Por. L. SZEWCZYK. „Evangelii gaudium”
o homilii jako czĊĞci liturgii. „Roczniki Teologiczne” 61: 2014 z. 12 s. 22-23. W numerze 33
Konstytucja o Liturgii zawiera takĪe informacjĊ, iĪ w czytaniach, które homilia wyjaĞnia i rozwi-ja, obecny jest Īywy Bóg, który działa i jest autentycznie obecny w czynnoĞciach liturgicznych.
Konstytucja o liturgii ĞwiĊtej „Sacrosanctum concilium” nr 33. W: SOBÓR WATYKAēSKI II.
Kon-stytucje. Dekrety. Deklaracje s. 57.
42
„Duch ĝwiĊty udziela czytającym i słuchającym duchowego rozumienia słowa BoĪego, według dyspozycji ich serca. Przez słowa, czynnoĞci i znaki, które stanowią osnowĊ celebracji, Duch ĝwiĊty kształtuje Īywy związek wiernych i szafarzy z Chrystusem – Słowem i Obrazem Ojca, by mogli włączyü w swoje Īycie sens tego, co słyszą, co kontemplują i wypełniają w cele-bracji”. KKK 1101.
43
Zob. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Z trzeciego wydania Mszału Rzym-skiego. Rzym 2002. PoznaĔ: Pallottinum 2004 nr 29.
w adhortacji apostolskiej Benedykta XVI Verbum Domini44. Homilia nie jest wiĊc mową o Jezusie, ale proklamacją Jego obecnoĞci i działania. Tym sa-mym badacze homilii podkreĞlają, iĪ jest ona miejscem obecnoĞci i działania samego Boga45.
Znaczenie i skutecznoĞü aktu mowy, jakim jest homilia, w której docho-dzi do spotkania wiernych z Chrystusem, wiąĪe siĊ z jej mistagogiczną funk-cją46. Nie jest ona jednak sformułowaniem charakterystycznym dla funkcji aktów mowy w ramach jĊzyka naturalnego, ale uobecnia siĊ w sprawowanej liturgii. Funkcja mistagogiczna pojawia siĊ w jĊzyku religijnym, jakim po-sługuje siĊ głoszący słowo BoĪe. Homilia spełnia funkcjĊ mistagogiczną w tym sensie, Īe pomaga wejĞü wewnątrz proklamowanego i celebrowanego misterium Chrystusa47, a wiĊc realizuje siĊ dziĊki mistagogicznej naturze homilii i wiąĪe siĊ z tym, Īe jako kontynuacja i aktualizacja czytaĔ (w kon-tekĞcie sprawowanego misterium) homilia jest miejscem, w którym uobecnia siĊ Chrystus. Homilia realizuje wiĊc zbawienie, partycypując w prawdziwej obecnoĞci Chrystusa48.
FunkcjĊ mistagogiczną homilii moĪna wiĊc w pewnym sensie odnieĞü do funkcji performatywnej aktów mowy. Zakładam, iĪ w tej pierwszej obecny jest tzw. składnik lokucyjny, którym jest wypowiedĨ głoszącego słowo Bo-Īe. WystĊpuje tu pewna intencja głoszącego (element illokucyjny) oraz – w co wierzymy – skutek nadprzyrodzony zgodny z intencją mówiącego, a objawiający siĊ w postaci spotkania z Chrystusem (a wiĊc składnik perlo-kucyjny). DziĊki spotkaniu z Chrystusem, co stanowi istotĊ mistagogii, w człowieku pojawiają siĊ skutki nadprzyrodzone. W związku z tym, jeĪeli homilia pełni funkcjĊ mistagogiczną, to zawarte w niej wyraĪenia mogą spowodowaü nadprzyrodzone efekty w odbiorcach.
Analizując funkcjĊ performatywną w relacji do tzw. funkcji mistagogicz-nej, moĪna zwróciü jeszcze uwagĊ na fakt, iĪ Dyrektorium homiletyczne,
44
Głoszenie słowa BoĪego podczas celebracji pociąga za sobą uznanie, Īe sam Chrystus jest obecny i mówi do nas, abyĞmy Go przyjĊli […]. Chrystus, rzeczywiĞcie obecny pod postaciami chleba i wina, w analogiczny sposób jest obecny w Słowie głoszonym w liturgii. BENEDYKT XVI.
Posynodalna adhortacja o słowie BoĪym w Īyciu i misji KoĞcioła „Verbum Domini”. PoznaĔ:
Pallottinum 2010 nr 56.
45
Por. L. SZEWCZYK. „Evangelii gaudium” o homilii jako czĊĞci liturgii s. 23-24.
46
Por. S. DYK. Mistagogiczna natura i funkcja homilii. „Przegląd Homiletyczny” 11: 2007 s. 106.
47
TamĪe s. 107.
48
Por. W. BROēSKI. Homilia. W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. KAMIēSKI, W. PRZY
analizując kerygmat poszczególnych czytaĔ lekcjonarza, dwukrotnie uĪywa terminu perform. Formy czasownika perform pojawiają siĊ w odniesieniu do kerygmatu III niedzieli Adwentu w roku A (Jesus performs messianic
signs)49 oraz w przypadku XXX niedzieli w ciągu roku w cyklu lekcjonarza
w roku B (Jesus performed messianic signs)50. Znaki działania Jezusa doko-nują siĊ – jak zauwaĪają autorzy Dyrektorium – z konkretnym skutkiem. WiąĪe siĊ to z funkcją mistagogiczną, w której odczytanie kerygmatu czytaĔ (zgodnie z intencją Dyrektorium) moĪe spowodowaü (perform) nadprzyro-dzone efekty w odbiorcach.
WNIOSKI
Na przykładzie analizy funkcji jĊzyka religijnego moĪna wskazaü w nim (jak w kaĪdym rodzaju jĊzyka naturalnego) szereg wystĊpujących funkcji. Obecna jest w nim równieĪ funkcja performatywna. Przy spełnieniu okreĞlo-nych warunków, na które składają siĊ element lokucyjny, illokucyjny i per-lokucyjny aktów mowy, funkcja performatywna wiąĪe siĊ z zaistnieniem w homilii konkretnych skutków w postaci zaistnienia rzeczywistoĞci nad-przyrodzonej oraz ukonstytuowania siĊ wspólnoty religijnej51. O funkcji per-formatywnej w homilii moĪna wiĊc mówiü przede wszystkim przy okazji analizy aktów mowy jĊzyka religijnego. Poza tym w ramach tzw. funkcji mi-stagogicznej dochodzi do spotkania w homilii wiernych z Chrystusem. MoĪe to powodowaü konkretne skutki nadprzyrodzone, co pozwala postawiü tezĊ o pewnej analogii pomiĊdzy funkcją mistagogiczną a funkcją performatywną obecną w homilii.
BIBLIOGRAFIA
AUSTIN J.L.: Jak działaü słowami. W: Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne. Tł. B. CHWEDEēCZUK. Warszawa: PWN 1993 s. 543-713.
BAJEROWA I.: JĊzyk religijny W: Encyklopedia katolicka t. VIII. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2000 kol. 19.
49
Zob. Congregation for Divine Worship and the Discipline of the Sacraments. Homiletic
Directory. Vatican 2014. http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/ccdds/documents/rc_
con_ccdds_doc_20140629_direttorio-omiletico_en.html (dostĊp: 24.02.2015).
50
TamĪe.
51
BAJEROWA I.: Szanse jĊzyka religijnego w Ğwiecie kultury masowej W: Teologia kultura współ-czesnoĞü. Materiały z sympozjum w Instytucie Teologicznym w Tarnowie 09.04.1994. Red. Z. ADAMEK. Tarnów: Wydawnictwo Biblios 1995 s. 99-113.
BENEDYKT XVI.: Posynodalna adhortacja o słowie BoĪym w Īyciu i misji KoĞcioła „Verbum Domini”. PoznaĔ: Pallottinum 2010.
BRONK A.: Charakterystyka jĊzyka religii w filozofii analitycznej. „Zeszyty Naukowe KUL” 17: 1973 z. 3-4 s. 29-45.
BRONK A.: JĊzyk W: Encyklopedia katolicka t. VIII. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2000 kol. 1.
BROēSKI W.: Homilia W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. KAMIēSKI, W. PRZYGODA, M. FIAŁKOWSKI. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2010 s. 288-291.
BROēSKI W.: Homilia w dokumentach KoĞcioła Współczesnego. Lublin: Wydawnictwo Biblos 1999. CONGREGATION FOR DIVINE WORSHIP AND THE DISCIPLINE OF THE SACRAMENTS. Homiletic
Direc-tory. Vatican 2014; http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/ccdds/documents/rc_ con_ccdds_doc_20140629_direttorio-omiletico_en.html (dostĊp: 24.02.2015).
DOLAK M.: JĊzyk religijny z punktu widzenia semiotyki logicznej. Stanowisko Józefa Herbuta. W: Człowiek wobec wyzwaĔ współczesnego Ğwiata. Red. M. BIAŁONOGA-GOSIK, T. ŁACH, E. BAL, K. ZABOROWSKI. Lublin: Wydawnictwo KUL 2013 s. 127-134.
DYK S.: „JednoĞü tematyczna” homilii w Ğwietle adhortacji „Evangelii gaudium”. „Roczniki Teo-logiczne” 61: 2014 z. 12 s. 35-51.
DYK S.: Mistagogiczna natura i funkcja homilii. „Przegląd Homiletyczny” 11: 2007 s. 103-112. HALIK M.: Performatywna funkcja jĊzyka religijnego na przykładzie sakramentu chrztu;
http://logic.amu.edu.pl/images/a/ac/Chrzest.pdf (dostĊp: 30.05.2015).
HERBUT J.: Funkcje jĊzyka religijnego. W: W słuĪbie nauce. Red. M. STUDNIK. Warszawa: War-szawa: Verbinum 1992 s. 49-61.
HERBUT J.: JĊzyk religijny. W: Encyklopedia katolicka t. VIII. Lublin: Wydawnictwo
Towarzy-stwa Naukowego KUL 2000 kol. 15.
HERBUT J.: JĊzyk religijny. W: Leksykon filozofii klasycznej. Red. nauk. J. HERBUT. Lublin: To-warzystwo Naukowe KUL 1997 s. 322-323.
HERBUT J.: Logiczna charakterystyka jĊzyka religijnego. Przyczynek do dyskusji miedzy chrze-Ğcijanami a marksistami. W: J. HERBUT. Artykuły i szkice. Z metodologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy jĊzyka religii oraz etyki i metaetyki. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego (1992) 2008 s. 279-304.
HERBUT J.: Logika religii a teologia. „Collectanea Theologica” 46: 1976 s. 71-79.
HERBUT J.: PojĊcie i załoĪenia funkcjonalnej analizy jĊzyka religijnego. W: J. HERBUT. Artykuły i szkice. Z metodologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy jĊzyka religii oraz etyki i metaetyki. Opole: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego (1978) 2008 s. 205-222.
HERBUT J.: Semantyczne i pragmatyczne reguły tworzenia wypowiedzi modlitewnych. W: Z me-todologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy jĊzyka religii oraz etyki i metaetyki. Arty-kuły i szkice. Z metodologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy jĊzyka religii oraz etyki i metaetyki. Opole: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego (2003) 2008 s. 327-336.
HERBUT J.: Wypowiedzi twórcze jĊzyka religijnego w Ğwietle teorii aktów mowy W: J. HERBUT. Artykuły i szkice. Z metodologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy jĊzyka religii oraz etyki i metaetyki. Opole: Wydawnictwo Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego (1978) 2008 s. 317-325.
Katechizm KoĞcioła Katolickiego. PoznaĔ: Pallottinum 1994.
Konstytucja o liturgii ĞwiĊtej „Sacrosanctum concilium”. W: Sobór WatykaĔski II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie. PoznaĔ: Pallottinum 2012 s. 23-78. Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich. Wyd. II poszerzone i uzupełnione. PoznaĔ: Pallottinum
2012.
NOSSOL A.: Prawdziwie zmartwychwstał. Kazania paschalne. Opole: Wydawnictwo ĝwiĊtego KrzyĪa 2005.
Nowy Słownik Fundacji KoĞciuszkowskiej. Angielsko-polski. Red. Nacz. Jacek FISIAK. Red. tomu A. ADAMSKA-SAŁACIAK. Warszawa: The Kosciuszko Fundation, Inc 2003.
ObrzĊdy Sakramentu Chrztu dostosowane do zwyczajów diecezji Polskich. Wyd. III. Katowice: KsiĊgarnia Ğw. Jacka 2004.
ObrzĊdy Sakramentu MałĪeĔstwa. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Wydanie trze-cie według drugiego wydania wzorcowego. Katowice: KsiĊgarnia Ğw. Jacka 2006.
Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego. Z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego. Rzym 2002. PoznaĔ: Pallottinum 2004.
PRZYCZYNA W., SIWEK G.: JĊzyk w KoĞciele. W: Polszczyzna 2000. OrĊdzie o stanie jĊzyka na przełomie tysiącleci. Red. W. PISAREK. Kraków: Uniwersytet JagielloĔski. OĞrodek BadaĔ Prasoznawczych 1999.
SŁAWIēSKI H.: JĊzyk współczesnego przekazu Ewangelii z uwzglĊdnieniem sugestii papieĪa Franciszka. „Roczniki Teologiczne” 61: 2014 z. 12 s. 53-71.
SZEWCZYK L.: „Evangelii gaudium” o homilii jako czĊĞci liturgii. „Roczniki Teologiczne” 61: 2014 z. 12 s. 21-33.
SZTAJER S.: Rola jĊzyka w konstytuowaniu Ğwiata religijnego. „Przegląd Religioznawczy” 218: 2005 nr 4 s. 33-44.
The Oxford English Dictionary. Second Edition. Vol. XI. Ow-Poisant. Prepared by J.A. SIMPSON, E. S.C. Weiner. Oxford: Clarendon Press 1989.
ZDUNKIEWICZ D.: Akty mowy. W: Współczesny jĊzyk polski. Red. J. BartmiĔski. Lublin: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej 2010 s. 269-280.
ZDUNKIEWICZ-JEDYNAK D.: JĊzykowe Ğrodki perswazji w kazaniu. Kraków: Poligrafia SalezjaĔ-ska 1996.
PERFORMATYWNA FUNKCJA JĉZYKA HOMILII S t r e s z c z e n i e
Począwszy od pierwszej połowy XX wieku rozwija siĊ tzw. teoria aktów mowy. W jej ramach angielski filozof John L. Austin zwrócił uwagĊ na funkcjĊ performatywną jĊzyka. Chodzi tutaj o wypowiedzi, które nie tylko coĞ stwierdzają, ale wprowadzają takĪe realną zmianĊ w rzeczy-wistoĞci. W jĊzyku religijnym, którego uĪywa siĊ w czasie homilii, takĪe moĪe wystąpiü funkcja performatywna. Jest to związane z dwoma sytuacjami. Po pierwsze: wynika z uĪycia okreĞlonych wyraĪeĔ jĊzyka religijnego. Po drugie: moĪe łączyü siĊ z tzw. funkcją mistagogiczną w homilii. Słowa kluczowe: performatywna funkcja jĊzyka, homilia, jĊzyk religijny, mistagogia.
