R O C Z N I K I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X I I , z. 4 1964
- TA D E U SZ B R A JE R SK I
ZAIMEK W S Z Y S T E K I JEGO OBOCZNOŚCI W W. XIV—XVI *
Na polskim obszarze językow ym 'spotykam y dziś kilka słowotwórczych odmianek zaimka wszystek. Na podstawie W yboru polskich tekstów gwa
rowych K. N i t s c h a i m ateriałów Pracow ni Atlasu i Słownika G war
Polskich Zakładu Językoznawstwa PAN“ w Krakowie 1 można stwierdzić, że odmianki te i ich rozkład w terenie są następujące.
1. Na całym obszarze w ystępuje form a wszystek. Tłumaczy się to w pły
wem języka ogólnego (i literackiego) na gwary. 2. M ateriały Słownika Gwar Polskich, pochodzące w znacznej ilości z zapisów dokonanych w koń cu XIX i na początku XX wieku, wykazują, że na całym tery to riu m języ kowym polskim możliwa była do niedaw na także odm ianka w szytek,2. Dziś, jak się zdaje, w szytek trzym a się mocniej już tylko w południowej Polsce (Góry) i w północnej kaszubszczyźnie. 3. W całej Małopolsce można spotkać odmiankę wszyciek (s'ićko, syćko, fsyćko) z tym , że w jej części południowej (Góry) obok wszyciek w ystępuje też w szytek (s'itko, sytko,
fsytko) s, a w środkowej i północnej notuje się oboczność wszyciek i wszys tek (systko, fsystko). 4. Formę wszyśko spotykam y w gw arach na połud
niowy zachód od Chrzanowa (pas dzielący Góry od Krakowskiego).
5\. W części pow iatu cieszyńskiego (Istebne) używa się czeskiej form y wszecek (fśeckuo), 6. w reszcie zaś tego pow iatu (Puńców), we wsiach
polskich leżących na terenie Czechosłowacji (Dobracice, Błędowice Dol ne), w powiecie raciborskim (Krzyżanowice), głubczyckim (Sułków), p ru d
* A rty k u ł ten n ap isałem w r. 1956 (zob. streszczen ie w S p r a w o z d a n i a c h z c z y n
ności w y d a w n i c z e j i p o s i e d z e ń n a u k o w y c h ... T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o K a t o l . U n i w e r s y t e t u L u b e lsk ie g o N r 7, L u b lin 1958, s. 177— 180), tu taj p od aję go po n iezn a czn ej
przeróbce. — Już po od d an iu m ojej rozp raw k i do d ru k u u k a za ł się a rty k u ł Z. L e s z- c z y ń s k i e g o W szyscy (i w szy stk o ) w g w a r a c h p o ls k ic h , „Język P o ls k i”, V L IX (1964) 95— 106. D zisiejsza geografia zaim k a w s z y s t e k i jeg o o d p o w ied n ik ó w je s t tam o m ó w io n a o w ie le dok ład n iej n iż u m n ie. D zięk i u p rzejm ości au tora a rty k u łu i dr I. W in - k ler-L eszczy ń sk iej m ia łem do d y sp o zy cji n iem a l ca ły m a te r ia ł z u ży tk o w a n y w ty m artyk u le, św ia d o m ie jednak zrezy g n o w a łem z p ełn eg o jeg o w y k o r z y sta n ia , bo u w a żałem , że do celu , jaki sob ie w p racy w y ty c z y łe m , w y sta r c z y o g ó ln y , up roszczon y zarys geo g ra fii zaim ka w s z y s t e k . P P . L eszczy ń sk im serd eczn ie d zięk u ję za pom oc w u zyskaniu teg o m a teria łu . — Z p ow od u b raku o d p o w ied n iej czcio n k i sta ro p o lsk ie o przek reślon e z góry na d ół od d ajem y tu taj literą q.
1 K iero w n ictw u P ra co w n i d zięk u ję za u d o stęp n ien ie m a teriału.
2 Zob. też A. O b r ę b s k a, T a j e m n i c z e s w e w sz y ste k , „Język P o ls k i” X V II (1932) 119.
3 G órale z Z akopanego i ok olic in fo r m o w a li m n ie w r. 1963, że fo r m y s ' itk a 'w szy scy ’ i s'itko 'w szy stk o ’ m ożna u sły sz e ć ty lk o u lu d zi n a jsta rszy ch i że te fo rm y są w y śm iew a n e. Za „lep sze” u w aża się tam teraz fo rm y s'ićka i s ’ićko.
nickim (wieś K ujaw y) oraz w Gliwickiem (Szobiszowice) — form y w szy
cek (fśicko, fśycko i nom. pl. fśycy).
Budowa słowotwórcza form wszystek, w szytek i wszyciek nie jest cał kiem jasna. R o z w a d o w s k i pisze na ten tem at: „Postać wszystek
wszystko (już w XV w.) pow stała przez skrzyżowanie obocznych postaci w szytek w szytko (trzym ających się długo, dyjal. jeszcze dziś), wszyciek wszyćko (podobnie), wszycek wszycko itp., polegających na rozszerzeniu
pnia w(e)sz~; z N. pl. wszyscy ^ w szytcy oraz wszyccy dostało się s a za razem y do innych form ”. 4 G rupa sc we wszyscy powstała więc według niego z dysym ilacji grup tc i cc, a z wszyscy s przeszło do innych przypad ków fleksyjnych zaimka wszystek. A. O b r ę b s k a 5 widziała we wszy
stek sufiks -ist-, we w szytek zaś i wszyciek sufiks -it-, te same co i w przy
m iotnikach typ u wodnisty / / wodnity Ç’vbs-ist-’&k-z, *vbs-it-zk-z, *vbs-it-
-bk-%). M. V a s m e r 6 skłonny jest staropolskie zapisy zaimka wszyciek wszyćko czytać wszycek wszycko (c pod wpływem czeskim) i z tych form
wyprowadza w szystek wszystko: wszycko to dla niego to samo co
wszytsko (c to ts!), a z form y *wszytsko przez zmianę ts w st (metateza)
miało według niego' powstać wszystko. Podobnie tłumaczył dawniej po wstanie form y wszystko V a i l l a n t 7, na którego Vasmer się nie powo łuje w swoim artykule.
Pochodzenie innych odmianek w yjaśnić stosunkowo łatwo: wszyśko
można uważać za w ynik dysym ilacji w grupie ćk (wszyćko wszyśko)
lub — co m niej prawdopodobne — za kontynuację dawniejszego wszyśćko (wynikłego może z kontam inacji w szystkę i wszyćko), odmiankę zaś
wszycko za w ynik kontam inacji czeskiej form y vsecko z polską formą wszytko. Pochodzenie czeskiego vsecko nie zostało, jak mi się zdaje, do
tychczas w yjaśnione w sposób zadow alający8.
W swoim arty k u le staram się pokazać, jakie postacie zaimka wszystek w ystępow ały w najstarszych naszych zabytkach językowych i jak się one rozkładały w terenie. Chodzi m i o sprawdzenie, która z hipotez tłum aczą cych pow stanie różnych postaci tego zaimka jest najbardziej prawdopo dobna. Zakładam: 1. jeśli w języku staropolskim występowała forma wszy
4 E n c y k l o p e d i a p o l s k a 1915, t. III, cz. I, s. 413. P rzed R ozw ad ow sk im p ogląd ten w y r a z ił J. B a u d o u i n de C ou rten ay w p racy Ein ige Fälle d e r W i r k u n g d e r A n a
logie in d e r p o ln i s c h e n D eclin a tio n , B eiträ g e zur V erg leich en d en Sprachforschung
V I (1870), s. 24, tw ie r d z e n ie to jed n ak o d w ołał, zob. O d r i e v n i e p o l s k o m j a z y k i e do
X i V - g o s t o le t ij a , L ejp cig 1870, s. 32, p rzyp is 6, oraz S z k i c e j ę z y k o z n a w c z e , W arsza
w a 1904, s. 185, p rzyp is 3. M yśl tę p od jął P. Z w o l i ń s k i w pracy U w a g i o j ę z y k u
M a r c in a B ie l s k ie g o , O drodzenie w P o lsc e III 1, W arszaw a 1960, s. 84—89.
5 Op. cit. O brębska r o z w in ę ła p ogląd J. Ł o s i a (G r a m a t y k a p o ls k a część II
S ł o w o t w ó r s t w o , L w ó w — W arszaw a — K rak ów 1925, s. 78) oraz A. B r ii c k n e r a ( S ł o w n i k e t y m o l o g i c z n y j ę z y k a pols k ieg o , K ra k ó w 1927, s. 636). S k om p lik ow an y jest
w y w ó d J. O t r ę b s k i e g o ( P r z y c z y n k i s l o w i a ń s k o - l i t e w s k i e , W ilno 1930, s. 17—25); au tor te n p r z e c iw sta w ia s ię ostro h ip o tezie O brębskiej (P rz yczyn k i..., seria II, W ilno 1935, s. 21— 23). H ip o tezę O brębskiej p op arł S. R o s p o n d (S tu dia n ad j ę z y k i e m
p o l s k i m X V I w., zob. n iżej p rzyp is 10). — W sp om n ieć tu jeszcze n a leży o pracy
L. M a l i n o w s k i e g o O p o c h o d z e n i u w y r a z ó w 1. śće, sće, 2. u śće, ujśće, 3. v y jśće, o d e jść e i t d . R o zp ra w y i sp raw ozd. z p o sied zeń W ydz. F ilo lo g . A U , t. IX , 1882, s. 382— 383 (s w e w s z y s t e k pod w p ły w e m w y ra zó w ty p u n a m i a s t e k , ch łys tek ).
• P o ln isc h w sz y stk o u n d V e r w a n d t e s in d e n w e s t s l a v i s c h e n Sprachen, „Z eit sc h r ift f. s la v isc h e P h ilo lo g ie ”, X I X (1944), z. 1, s. 47—53.
7 Polo n a is w s z y s te k 't o u t’, „R evue d es E tu d es S la v e s”, t. X I (1931) 64—65. 8 W yw ód M. V asm era na tem a t czesk ieg o v s e c k o za w arty w cyto w a n y m artykule je s t bardzo sk o m p lik o w a n y . P u n k t w y jśc ia d la tej fo rm y w id zi autor w h ip o tety cz n y ch zło żen ia ch *vbśb-k-b to *Vbs-6bto (*vb§-ćbso).
scy jednocześnie z formami w szytek wszytkiego itd. (bez s), to praw do
podobne jest tw ierdzenie Rozwadowskiego o przejściu s z w szyscy do
wszytek wszytkiego itd., 2. jeśli zaś tej oboczności wszyscy i w szytek
w staropolszczyźnie brak, a form acje w szystek wszystkiego itd. (z s) w y stępowały na wschodzie Polski tak jak przym iotniki z sufiksem -ist- 9, w tedy hipoteza Obrębskiej stanie się twierdzeniem , którego nie będzie już potrzeba dyskutować.
Dodam tu jeszcze, że spraw ą zaimka w szystek jako staropolskiego dia- lektyzmu zajmował się S. R o s p o n d: postawił „hipotezę północno-pol- skiej, ściślej wielkopolskiej, w każdym razie nie małopolskiej pierw otnie formy z s” 10. Zaimek ten był też przedm iotem rozpraw y m agisterskiej Zofii H a u p t - D a r o s z y n y pt. Formy zaimka w szystek w staropol
szczyźnie. Praca ta została napisana między r. 1926 i 1930 w U niw ersyte
cie Jana Kazimierza we L w ow ie.11 Nie dotarłem do niej.
M AZO W SZE
Brak jest niestety m ateriału mazowieckiego z końca w. XIV. Zjawia się on w w. XV i wygląda następująco.
W Księdze ziemskiej p ł o ń s k i e j 1400— 1417 12 użyto dw ukrotnie interesującego nas zaimka pod datą 1415: za w sithkę szkodę 2360 i w sith ky (pieniądze) 2460.
W Księdze ziemskiej z a k r o c z y m s k i e j pierwszej 1423— 1427 13 obok wszytek (8 razy) zanotowano też w szystek (2 r.): zitho wisitko 17 (r. 1423), wschithco 2231 bis, wszithko prawo 2314 bis, w szitek posak 2496,
zawszithki 2630, szawszithki 2630 (r. 1426); — wszist[ko zitjho 17 (r. 1423), yowsziszthky prziszatki 253 (r. 1424).
W rotach przysiąg w a r e c k i c h 14 z r . 1426 znajdujem y 3 zapisy z wszystek (wsziszthky liszti 43 i wszisthky liszti 43 bis), a pod rokiem
1468 wschythko 92.
Pisarze sądowi w a r s z a w s c y 15 do końca XV w ieku używ ają prze ważnie wszytek i wszyciek: pisarz 13 (lata 1427— 1442, Johannes de Za- gorzyce Zagorski) pisze 2 r. wszithco w zapisce 2851; pisarz 16 (lata 1434— 1450) — w sytek (łup) 570, wsithco 589, owszythco 624a, o w szyth ky k r z y w
dy i ow szytky crzywdy 698 oraz owszyczko 624a; pisarz 30 (lata 1461—
“ Zob. arty k u ł Iren y W i n k l e r - L e s z c z y ń s k i e j pt. P r z y r o s t k i p r z y m i o t n i
k o w e -ity / / -is ty , -a ty / / -a s ty w j ę z y k u p o l s k i m na tle o g ó ln o s lo w ia ń s k im , „Język
P o lsk i”, X L III (1963) 65— 75, i jej k siążk ę S u f i k s y p r z y m i o t n i k o w e -ity , -is ty , -a ty , -a sty w j ę z y k u p o l s k i m na t l e o g ó ln o s lo w ia ń s k im , W rocław 1964 (K o m itet J ęzyk ozn . P A N , P race język ozn aw cze 40).
10 S tu d i a na d j ę z y k i e m p o l s k i m X V I w i e k u (Jan S ek lu cja n , S ta n isła w M u rzy- n ow sk i, Jan S a n d eck i-M a leck i, G rzegorz Orszak)... W rocław 1949, s. 211. R ospond n ie zm ien ił zd an ia w p racy P r o b l e m g e n e z y p o ls k ie g o j ę z y k a lite r a c k ie g o , S tu d ia S tarop olsk ie III, W rocław 1956.
11 Zob. „Język P o lsk i”, X V I (1931) 61. 12 M. H a n d e l s m a n , W arszaw a 1920.
13 A. R y b a r s k i, W arszaw a 1920. W K s i ę d z e z i e m s k i e j z a k r o c z y m s k i e j d r u g i e j
1434— 1437 (K. T y m ien ieck i, W arszaw a 1920) brak m ateriału .
14 Fr. P i e k o s i ń s k i , N ie zn a n e ś r e d n i o w i e c z n e r o t y p r z y s i ą g w a r e c k i e z lat
1419— 1480, A rch iw u m K o m isji P raw n ., t. V III, cz. 1, K ra k ó w 1907.
15 W. K u r a s z k i e w i c z i A. W o l f f , Z a p i s k i i r o t y p o ls k ie X V —X V I w i e k u
z ksią g s ą d o w y c h z i e m i w a r s z a w s k i e j (P race K o m isji J ęzy k o w ej P A U N r 36), K ra
1466, Stanislaus Pirog de Kobylino) howsćhythco 1155; pisarz 31 (lata 1462— 1494) T h y w s ith y th ky rzeczy 1219; pisarz 36 (1466—1471, P etrus de Sosnkowo) w szythko 1291; pisarz 44 (1468—1477) w sz y th k y th y rzeczy 1373, thich w szythkych rzeczy 1374, w schithky (słowa) 3007, wschithkyego
budowanya 3038 oraz drzewo wszthko 1405; pisarz 56 (1482— 1490) se w szithkych dlugow 1622; pisarz 58 (1489— 1496) wsyczka Czascz i wsyczka połowy cza 1743; pisarz 65 (1498— 1504) o w szdky k r zyw d y 1853; pisarz 66
(1498—1500) spodrzebamy w s z th y k y m y 1883. Tylko pisarz 22 (lata 1450— 1453) m a oczczysną wszisthka 914 i pisarz 45 (1476—1480, Andreas de Jassyenyecz) wewsysthka czacz woythkow ska 1462.
Niew ątpliw ie mazowiecka Legenda o św. A l e k s y m 16 ma wszytko i wsztko: w s z y th k y stoły wiersz 68, w sz y th k y szwe szlugi 134; wszthko 184, 224, w szth ky 190, 191, 196, p owszthkych domy ech 198, wszthek lud 225 i wszthczy 227.
Na pewno mazowiecka Rozmowa mistrza ze śmiercią17 ma tylko
w s z y te k w szytko w szytcy (w. 2, 7, 54, 99, 127, 156^ 171, 181, 183 itd., 29
przykładów). Także mazowiecka Historia Aleksandra z r. 1510 18 ma obok 207 zapisów zaimka w szytek (w tym 31 form N. pl. rodz. męsko-osobowego
wszytcy) tylko 8 razy w szystek (w szysthek zastap 33/5., wszysthek za- sthąp 34/11, w szyszthek lyvd 35v2, w szysthek lyvd 86v5, wszysthek sza- sthap 96/3, wszisthek szwyath 175/5, w szyszth ky rzeczy 178vl2 oraz nade w z y s th k y m i kxaszati 255v5; pomijam błędny zapis w yszth kye y nyedba- losczy 65vl6). — Prawdopodobnie mazowieckie Kazanie na dzień Wszech Świętych 19 w ykazuje tylko wschitko wschitky wschitczi itp., tzn. tylko
form y bez -s- (np. str. 5 w. 8 od dołu, str. 7 w. 13 i 5 od d. itd., 13 razy). — Jakoś z Mazowszem związany Kanon augustiański20 (św anty, śwatły, G. pl. sluzebnyczk dw ukrotnie, b rak rozróżnienia y r przy bardzo dokład nej pisowni, ale też chwała, na- w superlatyw ach, brak mazurzenia) na 14 przykładów omawianego zaimka tylko raz zapisał wszystek (wschistka
czescz, s. 316).
W ydawałoby się więc, że w w. XV na Mazowszu używano zaimek wszy
tek (i wszyciek), bo form a wszystek notow ana jest rzadko. Tymczasem
tak typowo mazowiecki XV-wieczny zabytek, jak Kodeks Świętosławów 21, w 1. części (rozdziały I—VI) używa stale wszystek: wszystkym , wszystką
mocz I wst., we w szystkych cirkwach I 8, wszystkych szlyachcziczow II
wst., oth w szystkych II wst., wszystczi II 1, II 16, II 60, III 13 itd. (57 za
19 S. V r t e l - W i e r c z y ń s k i , W y b ó r t e k s t ó w s t a ro p o ls k ic h , c z a s y n a j d a w n i e j s z e d o r o k u 1543, W arszaw a 1950, s. 172. 17 Ibid., s. 194 nn. 18 M. Z. K r y ń s k i , H is t o r ia A l e k s a n d r a w t ł u m a c z e n iu L e o n a r d a B onie ckiego z r. 1510, „P race F ilo lo g ic z n e ”, IX (1920). 19 L. M a l i n o w s k i , E w a n g e l ia s. M a t e u s z a R. V, 1— 12. K a z a n ie na d zień
W s z e c h Ś w ię t y c h ..., K ra k ó w 1895 (odbitka z X X II tom u R ozp raw W ydz. Filolog.
A kad. U m iej.). — Z ab ytek n o tu je często eże, fala, fila , dzie rże ć , m i s t r z e w i e , uczn ie-
w i e , „szad zi”, a le rozróżn ia sa m o g ło sk i y i. T aszyck i zalicza go do zab ytk ów m azo w ie c k ic h w p racy P r z e j ś c i e ch w ¡> f w s t a r o p o ls z c z y ź n ie , Spraw ozd. P A U X LV III (1947).
20 K . C z a j k o w s k i i J. Ł o ś , Z a b y t k i a u g u s t y a ń s k ie , M PK J II, 1907, s. 311 nn. 21 W yd ał Fr. P ie k o siń sk i w A rch iw u m K o m isji P raw n . III, K rak ów 1895. — K o d ek s w 1. części je s t tłu m a czen ie m p ra w w y d a n y ch przez K azim ierza W ielkiego i W ła d y sła w a J a g ie łłę d o k on an ym w r. 1149 przez Ś w ię to s ła w a z W ojcieszyna, k u s to sza k o ścio ła Ś w . Jan a w W arszaw ie; druga część za w iera tłu m aczen ie praw m azo w ie c k ic h d ok on an e w r. 1450 p rzez ks. M acieja z R óżana, p leb an a w Czersku. C ałość p rzep isa ł w 2. p o ło w ie X V w . M ikołaj S u led , b urm istrz w arecki.
pisów, w tym 11 razy N. pl. m. -osob. w szystcy oraz vischstkego II 23 i wszstko III 8). Tylko w 4 wypadkach form a bez s: w szytko II 43, III 16,
wsythką trvdnoscz III 27, sze wsythką vczczywosczą III 37, W 2. części (roz
działy VII i następne do końca zabytku) jest wszytek: w schitkyey z yem ye VII wst., wschitky sandi VII 1 bis, w schitky rzeczi VII 1, wschitko VII 13, XVII 3„itd. (27 razy, w tym 2 r. wszytcy). Raz tylko wschisthko X 7.
Ta druga część Kodeksu Świętosława jest bardzo interesująca: nie ma w niej wszystek, ale nie m a też w ielu cech językowych i pisow nianych istniejących w części pierwszej. I tak np. w 1. części w ystępuje bardzo często rena 'rana!, tw arde ke ge, mazurzenie, często wielgi 'wielki’, alibo, w drugiej części zawsze rana, Jće ge, sch dla spółgłoski s, wielki lub wieliki (raz tylko byelgosczy XVIII 2), albo. W tej drugiej części zjawia się nadto kilka razy czeskie ktery (VIII 1, 5 bis, 8 itd.) i końcówka G. sg. -ogo (yeno-
go VII 3, starogo X 6), czego w pierwszej części się nie spotyka. Widać w y
raźnie, że Mikołaj Süled, przepisując Kodeks, w pew nej chwili spostrzegł się, że mówi i pisze „niepopraw nie”, i postanowił mówić i pisać innym ję zykiem. Za „niepopraw ną” uznał też form ę w szystek i unikał jej tak sta rannie, że tylko raz się pomylił w 2. części Kodeksu.
Wydaje się, że lękiem przed „niepoprawnością” językową należy tłu maczyć wstrzemięźliwość w używ aniu form y w szystek nie tylko u Suleda. Wielu pisarzy XV w. (i późniejszych) wychowanych na Mazowszu unikało tego s we wszystek, tak jak unikało innych cech mazowieckich, np. nagło- sowego re-.
Pisarze w a r s z a w s c y XVI w .22 nie wszyscy u nikają tego s we
wszystek. Pisarz 74 (Stanislaus Syromski, lata 1504— 1508) m a 7 razy wszytek, 1 raz wszystek (w szystkyem D. pl. 1986); pisarz 79 (lata 1509—
1513): czasthky w szyth ky 2061, o phsythky kr z y w d y 2085 oraz nyasw ythka
cząstką 2063, ale też swysthkyego Rvschayanczego 2064; pisarz 81 (1512—
1516) m a tylko ow szyszthky rzeczy 2135 bis; pisarz 87 (Stanislaus P an th - kowsky, 1516— 1524) se wsiczkich dlugow 2214 bis, sewsiczkich dlugow 2214, w sythczy swyaczy 2141, ale także schewshisthkich dlugov 2214 i cie kawe thi articuli wsisczki 2186; pisarz 94 (Valentinus Czyeczyerski, 1523—
1527): wsythko 2297, wszythkiego 2301, ale i wszysthkiego ym yen ya 2302; pisarz 96 (1524—1526) wshysczy 2337; pisarz 99 (1527— 1536) m a tylko raz
wszythkych rzeczy 2358 i 4 razy wszystek: w szysthko 2361, 2363, wszysth- kego 2361 i zew szy sth kym y 2361; pisarz 100 (Laurencius Sczawiński,
1527—1544) m a 14 razy wszystek, raz wsiczka (rzeka visla) 2493 i 2 przy kłady, do których wydawcy odnieśli notkę „możnaby też czytać wsisthczi” (zapis n r 2492); pisarz 107 (rok 1531): w szysthką swoyą zywnoscz 2540; p i sarz 114 (1537—1550): wsysthko 2581, i wsyscy swyaczy 2587; pisarz 120 (1546—1550): wsisthko 2611; pisarz 123 (r. 1545): w szystek 6 razy i raz
wsitczi (zapis n r 2646); u pisarza 127 (lata 1548— 1550) tylko 2 razy w szy stek (za nakłady wssysthki i we w ssysthkym , zapis 2662) przy 10 wszyciek
(w tym N. pl. wssyczczi i wssiczczi) i 9 wszytek; pisarz 128 (r. 1548) m a raz
wssyssthky oprawi i 5 razy w szytek (zapis 2667); pisarz 129 (r. 1548) uży
wa tylko form y wszystek (10 razy, zap. 2668); pisarz 130 (rok 1548, zapis 2669): o w ssysthky ych rossnycze i w ew ssysthkych spravach; pisarz 131 (r. 1549—1550) m a raz pozwy wssistki 2676, raz wssisczi swieczi 2675 i 6 razy w szytek (zap. 2674 — 2 razy i zap. 2676 — 4 razy); pisarz 135 (r. 1558):
wssissczi 2686. Tylko form y w szytek używ ają pisarze: 90 (lata 1519—1520,
2 razy), 98 (lata 1525— 1527, jeden raz), 122 (lata 1546—1547, 3 razy) i 133 (rok 1552, 3 razy).
Sem kow icz23 wynotował z W arszawy pod rokiem 1572 ze wszyćkiem
imieniem, wszyćkich, ale też i wszystkie konie, wszyscy (zapis 191).
TER EN D Z ISIE JSZ E J L U BELSZC ZY ZN Y
L u b l i n w XVI w. m iał najprawdopodobniej wszystek, bo tej formy używa Jakub Lubelczyk (np. w wierszu wydrukowanym przy słowniku J. Mączyńskiego, r. 1564, 2 razy), także często Biernat z Lublina i tę formę notuje Sem kow icz24 z początku XVII w.: wszystko rycerstwo (r. 1607, za pis 225), przed nami wszystkiemi, nas wszystkich, o tern wszystkiem, wszy
stkim i 3 razy wszyscy (r. 1610, zap. 227). Ale w m ateriale wypisanym przez
Pawińskiego 25 spotykam y pod datą 1579 przed ludźmi wszytkiem i str. 107 i tego wszytkiego str. 108.
W księdze grodzkiej G r a b o w c a (niedaleko Zamościa) 26 przeważa
wszystek. Pisarz trzeci tej księgi m a 6 razy wszystek, pisarz czw arty 6 razy w szystek i raz wsithki obroni, pisarz piąty — wsisthek postąpek, siódmy — icssisthki, wsisthko. Tylko u drugiego jest wszytek: wsszyktha, wszyktha
(z przestaw ką grupy kt, jak i w szw ya kth y swiadki’) oraz wssythko. Pisarz pierw szy nie użył tego zaimka.
W B e ł z i e występował w XVI w. także zaimek wszystek (z s), bo w zapisie z roku 1575 czytamy: wszystkiej Rzplitej, Koronie wszystkiej,
w szystkiej Koronie, z tern w szystkiem i 3 razy wszyscy. Jest i wszytek: pospólstwa wszytkiego, Korony wszytkiej, Rzplitej w szytkiej i o wszytko
(4 razy) 27
W księdze grodzkiej K a z i m i e r z a nad W i s ł ą 28 tylko pierwszy
pisarz zna wszystek: w systki
l(y
lOa, wsystkich 7a. Notuje jednak takżew szy ciek: wsyczki 10, ll a , 20a, wsyczkich 5, 6a, 9a, wsyczkiej 6a, wsyczko
4, 11, wsyczka 11, ze wsyczkiem 10, wsycźkiemy 2a (12 razy). U'innych pisarzy wszytek: u drugiego 4 razy, u trzeciego 2 razy, u piątego 2 razy (w partii pisarza czwartego brak m ateriału).
D A W N E W OJEW ÓDZTW O SA N D O M IE R SK IE
W Zapiskach sądowych województwa sandomierskiego z lat 1395—
1444 29 znajduje się tylko jeden zapis: na wssystkych (rok 1423, zapis 1013
z Sandomierza).
23 W y w o d y s z l a c h e c t w a w P o lsc e X I V —X V I I w ., „R oczniki Tow. H erald, w e L w o w ie ”, t. III, L w ó w 1913.
24 Ibid.
25 A. P a w i ń s k i, O p o je d n a n i u w z a b ó j s t w i e w e d ł u g d a w n e g o p r a w a p o ls k ie
go, W arszaw a 1884.
26 W ł. K u r a s z k i e w i c z , Z p r z e s z ł o ś c i n a rz e c za zam ojsk ieg o . O dbitka z P a m ię tn ik a L u b e ls k i e g o , L u b lin 1937; t. III.
27 A . P r o c h a s k a , L a u d a s e j m i k o w e , t. I, L a u d a w is z e ń s k ie 1572— 1648. A k t a
g r o d z k i e i z i e m s k i e , L w ó w 1909, t. X X , zap. 17.
28 W ł. K u r a s z k i e w i c z , Z p r z e s z ł o ś c i n a r z e c z a K a z i m i e r z a n a d Wisła.. O d b itk a z K s i ę g i p a m i ą t k o w e j k u czci b p a M. F u lm an a, L ublin 1939.
29 W yd ał Fr. P ie k o siń sk i w A rch iw u m K o m isji P raw n., t. V III, cz. 1, K raków
W księdze sądowej ze wsi Lubcza 30 leżącej na pn.-wschód o d T a r n o - w a pod datą 1575 zapisano wssistko i czescz ... wssistkę 6095, w r. 1579
thę wsysstką sprawą i od wsysstkych dobr 6097, w r. 1580 we w systkym , wsysthko, wsysthkye onera, w systky postepky 7002, z dobr w systkych 7006.
Tylko 2 razy w tej księdze wszytek: w ssyth kye perssony 6098 (r. 1579) i w sytkye ... postepky 7006 (r. 1580).
Więc południowo-wschodnia część województwa sandomierskiego uży wała zaimka wszystek. Brak niestety m ateriału z innych części tego w oje wództwa.
D AW N E WOJEW. R U S K IE I PO D O L SK IE
Całe dawne województwo ruskie miało w XVI w. zaimek wszystek. W notatach sądowych z Tryńczy w powiecie ł a ń c u c k i m 31 w latach 1577—1585 zapisano 6 razy wszystek, raz wszyscy, ale także 13 razy w szy
tek i 3 r. wszyciek. W zapiskach z K rzem ienicy (okolice Łańcuta) 32 z lat
1585 i 1587 jest tylko wszystek (5 razy) i wszyscy (2 r.). W R z e s z o w i e 33 w r. 1587 zapisano 23 razy w szystek i tylko 4 razy w szytek. W okolicach K r o s n a w r. 1528 pravo w szytkye (Krościenko) 34, w połowie XVI w.
sviczkym szvyethym , szviczkym i i szvíczky svyeczi, w r. 1596 pieniądze ... wszythkie, że wszythkiego, a w r. 1600 ze wszytkiego bis, wszytkie obok ze wszystkiego i wszystkie (wieś Komborska W ola)35. W zapiskach z Woli
Jasienickiej leżącej między K r o s n e m i S a n o k i e m 36 w r. 1602 jest raz wszytko i raz wszyscy, a w r. 1604 wsistkie pieniądze i ze wszistkim
potomstwąm. W Sanoku w r. 1458 37 zapisano dla wschystkego dzalu; w r.
1572 — 3 razy wszystek, raz wszyscy i l l wszytek, a w r. 1596 — 3 razy
wszystek i raz arty k u ły w szytkie 38. W Hnizdyczowie i Zalesiu (okolice
S a n o k a ) 39 w latach 1577 i 1587 zapisano tylko w szystek (4 razy) i w szy
scy (2 r.). W akcie sądowym z P r z e m y ś l a z 2. połowy XV w. 40 spo
tykam y za sćhwysthek dzyal 'pro tota sua divisione’. W latach 1587, 1588 i 1603 pisze się w Przem yślu tylko w szytek (5 r.), w r. 1590 nas wszystkich bis i wszyscy, a w r. 1597 to wszytko, w czem w szytkiem obok wszystczy 41. W zapiskach z okolicy Przem yśla (wieś Torki) w latach 1570— 1600 zano towano 20 razy wszytek, 4 r. wszyciek (we wssiczkićh rzeczach, wssiczko bis, wssiczkiego), 9 r. wszystek i raz wssissczy 42. W S a m b o r z e 43 w r. 1575 o wszystkich potrzebach. W W i s z n i 44 w latach 1572-—1575, 1577, 1587, 1589, 1590, 1592—1593, 1597 w ystępuje w szystek 76 r., w szytek 71 r. i tylko wszyscy (29 r., naw et w zapiskach nie używ ających form y w szy
30 B. U 1 a n o w s k i, K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e t. II (Starod. p raw a p o lsk ie g o p o m n ik i X II), K rak ów 1921.
31 Ibid., zap. 4941— 4975. 33 Ibid., zap. 6009—6011.
33 A. P r o c h a s k a, op. cit., zap. 45.
34 B. U 1 a n o w s k i, K s i ę g i sąd. w i e j s k i e , t. I, zap. 2658. 35 Ibid., zap. 270, 365, 367, 373— 376.
38 Ibid., zap. 3774— 3775, 3777.
37 A k t a g r o d z k ie i z i e m s k i e z c z a s ó w R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j z A r c h i w u m tak
z w a n e g o b e r n a r d y ń s k ie g o w e L w o w ie ..., t. X I, L w ó w 1886, zap is 3448.
38 A. P r o c h a s k a, op. cit., zap isk i 7 i 58. 39 Ibid., zap isk i 28 i 38.
40 A k t a g r o d z k ie i ziem skie..., r. 1903, to m X V III, zap is 937. 41 A. P r o c h a s k a, op. cit., zap. 37, 50, 53, 60 i 62.
42 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 3838, 3839, 3845, 3856, 3864, 3866, 3868, 3870— 1, 3873, 3874— 6.
43 A. P r o c h a s k a, Op. cit., zap. 20.
stek). We L w o w i e 45 w latach 1574— 1575,1577 i 1587 zapisano 45 r. w szy stek, 17 r. wszyscy, 61 r. w szytek i 3 r. wszytcy. W G l i n i a n a c h 48
w r. 1572 — 4 r. w szystek i 3 r. wszytek. W H a l i c z u 45 w r , 1608 tylko
w szystek (4 r.) i wszyscy (2 r.).
W J a z ł o w c u (dawne województwo podolskie) 48 w r. 1572 zanoto wano 3 r. w szystek (na wszystkie niebezpieczeństwa, nam wszystkim,
wszystkich) i 2 r. wszyscy.
W IE L K IE K SIĘST W O L ITEW SK IE
W D r o h i c z y n i e nad B u giem 49 w r. 1455 zapisano wszystczy. W M ielniku nad B u g iem 50 w r. 1585 — wszystkiego. W Orszy 51 w r. 1571 — wszystkich stanów.
W polskich tłum aczeniach ruskich i łacińskich aktów k atedry i die cezji w i l e ń s k i e j pochodzących z końca XV i z XVI w .52 prawie zawsze form a z s: w s zystkym czywonom naschym, w szystkych kosczyolow,
wszystko, w s z y stk y m m o ym czywonom, ze w s z ystkym y vszytky, ze w szy s tk y m prauem itp. (40 zapisów), — wszytkich swiątych, ze wszythkimi podathki, w s z y th k y nywi, wszythkich, w s z y tk y m prawem (4 razy w akcie
246 z r. 1551 i raz w akcie 287 z XVI w., razem 5 zapisów).
Ja n M ą c z y ń s k i , Sieradzanin z pochodzenia, ale stale mieszkający na terenie W. K sięstw a Litewskiego, w swoim słowniku używa tylko for m y wszystek: s. v. Omnis — Wszisci ludzie, Wszistka trzoda,, Wszistkiemi
siłami, Wszistko, Wszistko miasto; s. v. Omniparens — Wszistko rodząca;
s. v. Omniuorus — Wszistko pożyrający S3.
D A W N E W OJEW ÓDZTW O K R A K O W SK IE
W południowo-wschodniej części dawnego województwa krakow skiego w w. XVI często występowała form a wszystek.
W aktach sądu wiejskiego w Siarach (okolice G o r l i c ) 54 w latach 1585—6, 1590— 1, 1593, 1595, 1601 zapisano 22 razy wszystek i 2 razy wszi-
sczi; w r. 1602 tylko w szytek (4 razy). W aktach sądu w Zagórzanach (oko
lice G o r l i c ) 55 w r. 1589 ze w sytkych ... roi, ale w r. 1604 wszystkiej
45 Ibid., zap. 11, 12, 16, 24— 6, 30, 33, 34— 6, 39, 48, 52 i 57. 48 Ibid., zap. 3.
47 W ł. S e m k o w i c z , W y w o d y sz la c h e c tw a , zap. 226. P iso w n ia tu zm od ern izo
w a n a , w y d a w c a p isze w s z y s c y , n ie w ia d o m o n a jak iej p od staw ie. 48 P r o c h a s k a , op. cit,, zap. 1.
411 S e m k o w i c z , op. cit., zap. 293. 80 Ibid., zap. 366. 51 Ibid., zap. 356. 82 K s. J. F i j a ł e k i Wł . S e m k o w i c z , K o d e k s d y p l o m a t y c z n y k a t e d r y i d i e c e z j i w i l e ń s k i e j , to m u I z eszy t 1 (1387— 1468)... w K ra k o w ie 1939. A k ty: 16, 23, 36, 93, 204, 236, 246, 270, 281, 287, 500 i 501. 53 L e x ic o n L a t i n o - P o l o n i c u m e x o p t i m i s L a ti n a e lin g va e s c r ip to r ih u s concin -
n a tu m . K r ó le w ie c 1564. M ączyń sk i b y ł n o ta riu szem k a n cela rii k ró lew sk iej i se k r e
ta rzem M ik o ła ja C zarnego R a d ziw iłła .
64 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. II, zap. 7066, 7069, 7070, 7072— 6, 7081— 2, 7085, 7087, 7093, 7095.
dziedzyny. W aktach sądowych wsi Jadow niki (powiat b r z e s k i) 56 w la
tach 1557—8, 1573, 1585, 1587 i 1607 jest 4 razy wszystek, raz wszisczi, 4 razy wszytek i raz niejasne w syczy (N. plur.). Także w okolicach B r z e - s k a , we wsi Maszkienice 57 w latach 1537, 1539, 1551—2, 1557—8 akta no tują tylko wszytek (10 razy), ale w latach 1559—60, 1576—9, 1585—6, 1588, 1593, 1598 i 1600 tylko 6 razy wszytek, a 16 razy wszystek. Księga sądowa wsi Ptaszkowo w powiecie g r y b o w s k i m 58 w latach 1569, 1580, 1601 i 1606 notuje 9 r. w szytek i tylko 2 r. w szystek (ze w s z y stk y m potom
stwem r. 1601 i ze w sistkim y p o zytkam y r. 1606). W aktach sądowych k lu
cza strzeszyckiego i Żbikowskiego (pow. l i m a n o w s k i ) 59 pod datą 1543
wsythko, 1580 — wsithko, w sithkem u i na wsytkich dobrach, ale w r.
1582 wszistek poczastek. W aktach wsi K asina W ielka (okol. L i m a n o - w y) 60 zapisano w r. 1535 wszycźkyego, w r. 1546 — wssikkiego i ze wsi-
kiem, w r. 1554 — ze sw ytkiem prawem, ale w r. 1543 — przed wssystka gromadą, w r. 1581 — we wszistkym , 1582 — od sinow w systkyćh i w r.
1600 — ze w szystkiem dąmostwęm.
W aktach wsi Sidzina koło N o w e g o T a r g u 61 w r. 1574 przed
wssithka gromada, r. 1576 — z ... w szitkimi prziacziolmy i ze w szithkim i przyacziolmi, r. 1606 — z przyaczólmi w sytk im i i wszytko; więc tylko w szytek na południu województwa krakowskiego.
W Najdawniejszych księgach sądowych k r a k o w s k i c h 62 w r. 1399 zapisano wschitko 9489; w Rotach przysiąg krakowskich z lat 1399—
1418 63 jest otty w s y tk y rzeczy 68, o s w y tk y ■ rany 75, wsziczko 78
i wschtczi (!) 94; Hanusz wynotował z niew ydanych drukiem zapisek grodz kich i ziemskich k r a k o w s k i c h XV w. wsithek, wszitkye, wszithki 64. W wierszu o zabiciu Tęczyńskiego napisanym po r. 1461 jest w sytczy 65. Semkowicz 68 notuje z r. 1540 w szytkim , herby ... wszytki, w s z y tk i ty
świadectwa, wszytkićh szlachetnych. U K utrzeby 67 pod r. 1550 czytamy w szytki prawa, w szytkim poddanym, w szytkim żałującym. W dokum en
tach krakow skich wpisanych do księgi sądowej wsi Węgrzce 68 pod datą 1582 czytam y wszytkićh adiacentiey i thego wszytkiego (ale też ze w szy-
stkiemi), a pod r. 1586 prawo wsitko, ze wszitkiemi przinalezaczimi, wsitko prawo, we w sitkim i ze wsitkimi adiacenthi. W księdze sądowej, wsi K ro
wodrza pod Krakowem 69 w latach 1577— 1585 zapisano 16 razy w szytek
66 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. II, zap. 4865, 4867, 4871, 4875, 4879. 67 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 785, 801, 847— 8, 850, 857, 866, 873, 878, 881— 2, 890, 922, 926, 937, 942, 948, 964, 968, -972, 977, 986, 988, 1000, J017. 58 Ibid., zap. 4071, 4083, 4093, 4095— 6. 69 Ibid., zap. 3891, 3893, 3894, 3896. 60 Ibid., zap. 2684, 2700, 2709, 2720, 2746, 2793. 61 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. II, zap. 5074— 5 i 5079. 62 U l a n o w s k i , N a j d a w n i e j s z e k s i ę g i s ą d o w e k r a k o w s k i e , Starod . p raw a
p olsk. pom niki V III. K rak ów 1884. Zap. 9489.
63 U l a n o w s k i , R o t y p r z y s i ą g k r a k o w s k i e z la t 1399— 1418. S p raw ozd . K o m isji Jęz. A kad. U m iejętn o ści III, K ra k ó w 1883. Z ap isy 68, 75, 78 i 94.
64 O p i s o w n i i w o k a l i z m i e z a b y t k ó w j ę z y k a p o ls k ie g o w księg a ch s ą d o w y c h k r a
k o w s k i c h z w i e k ó w X I V —X V I n a p isa ł D r. Jan H anusz. S praw ozd. K o m isji Język.
Akad. U m iejętn o ści t. IV, K rak ów 1891.
63 V r t e l - W i e r c z y ñ s k i , W y b ó r t e k s t ó w st a r o p o ls k ic h , s. 193 66 W y w o d y sz la c h e c tw a , zap. 174. 67 S. K u t r z e b a , P r a w a , p r z y w i l e j e , s t a t u t y i la u d a k s i ę s t w o ś w i ę c i m s k i e g o i Z a to r s k i e g o , A rch iw u m K o m isji P ra w n . A kad. U m ie ję tn o śc i IX , K ra k ó w 1913. Zap. 26. 1 68 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. II, zap. 7351— 2. 68 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. zap. 4350— 1, 4355, 4357.
(wssytko, w szythkie sathy, w ssytek gierath niewiesczi itp.) i 2 razy wssy- sczi. Form ę wszyscy notuje też Semkowicz 70 pod datą 1586.
W przejrzanym m ateriale środkowo-mąłopolskim spotkałem, tylko 2 r a zy wszystek: u Helcia 71 pod r. 1407 — wszistko 1130 oraz we wspomnia nej wyżej księdze sądowej wsi Węgrzce pod r. 1582.
N iewątpliwie środkowo-małopolski Kodeks Stradomskiego 72 m a tylko
w szytek i wszyciek: o w ssytky rzeczy I 2, wssythką mocz I 2, nade wssyth- ko I 8 itp., wssyczko I 49, o wssyczky rzeczy I 115, II 9, wszy czka vyesz
I 150 itp. (89 r. w szytek i 45 r. wszyciek); N. pl. m.-osob. zapisano tu
w ssytczy I wst., I 36, XI 2, XI 58 bis, wssyczczy I 8, I 9, I 75, XI wst., ta k
że raz w sysczy szwyęczyą X 6.
Jak widać, ściśle zlokalizowany m ateriał rękopiśm ienny świadczy, że w K rakow ie i jego okolicach używano zaimka wszytek. Nic więc dziwnego, że druki krakow skie m ają praw ie wyłącznie wszytek. P rzejrzyjm y n aj wcześniejsze choćby tylko w wyborze Wierczyńskiego 73:
Raj duszny B iernata z r. ok. 1514: wssithkych zloscy, se w ssithkym y anyoli, wssitkim, wssitkych. To samo w w ydaniu z r. ok. 1530 (2 razy wssytko). Ecclesiastes (Wietor 1522): w ssytki, wssytkich bis, w ssytki rze czy ter, w ssytki dni, w ssytkim i wssytcy. Ż yw o t Pana Jezu Krysta Opecia
w w ydaniu H allera r. 1522: wssytkie, w ssytki rzeczy, wssytko itp. (18 razy, w tym 2 r. wssytcy). W ydanie W ietora 1522: wssytko, w ssytki ... męczeni-
ki, w ssytek świat itp. (12 r., w tym w ssytcy i wsshytcy). Psałterz krakowski
z r. 1532: w szytki rzeczy, pobiłeś wszytki, we w szytkim sercu itp. (11 r. i wszytci obok wszysci). Żołtarz W róbla-Glabera w druku Unglera 1539:
w szytko ter, lud wszitek, wszitki granice, wszitkie krainy, we wszytkich drogach i wszitci. Rozmowy Salomona z Marchołtem, W ietor 1521: wssyt kim, w ssytki (litery), wssytko, powssytkiey źyemi, przed wssytkimi, nad w ssytki ... dary. Fortuny i cnoty różność (Wietor, 1524): ze wszytkimi, wszitko, w szitkim bis, wszitka wcżasnosćz, wszytkę dobrą wolą i wszytcy
bis, wszitcy bis. Zielnik Stefana Falim irza (Ungler, 1534): wszytki ... nie-
moczy, wszytko. Ż y w o ty filozofów Bielskiego (Ungler, 1535): wszitki krai ny, wszitkę swą mądrość, po wszitki dni, we wszitkich ... smutkach, wszy tek świat. .Macieja M iechowity Polskie wypisanie Sarmacji (Ungler, 1535): w szytkę ziemię, wszitko, obraz ... w szytek itp. (10 razy) i wszytci ptaci.
A ndrzeja G labera Gadki (Ungler, 1535): wszytko, wszitko bis, rozum
wszytek. Historia o Poncjanie (Ungler, 1540): wszytko, w szytki ludzie, tego wszytkiego itp. (12 r.) i wszytci 2 r. Erazma z Roterdam u Xiegi, które zową Ięzyk (Wietor, 1542): wssytkich, wssytkim, wssytkiem u itp. (11 r.)
i wssytcy. Historie rzymskie (Scharffenberg, 1543): wssytcy. — Ale w d ru kowanej u H allera w r. 1514 Powieści o papieżu Urbanie przeważa w szy
stek: w sch ysztky Cardinali, wschystko duchowyenstwo, w schysztkym apo stołom itp. (8 r.) obok grzećhi ... w schytky, w szchytkym , w schytkym
i wszyczczy ** W Żywocie św. A nn y (ok. 1530) jest raz wszistkiego świata obok nad w s zytkij owoce, wszitkiem u światu i wszytko; w Sądzie Parysa (Wietor, 1542) spotykam y 5 razy wszystek, 2 r. wssyscy i 7 r. wszytek;
70 W y w o d y s z la c h e c tw a , zap. 200.
71 P r a w o p o ls k ie w p r a k t y c e s ą d o w e j X I V i X V w. W yciągi z n ajd a w n iejszy ch k sią g są d o w y ch ziem i k ra k o w sk iej. Starod. p raw a p olsk . p om n ik i II, K rak ów 1870.
72 W yd ał Fr. P ie k o siń sk i w A rch iw u m K o m isji P raw n . A U III, s. 337—475. 73 Op. cit.
** W za b y tk u tym* w y stę p u je ja c y 'ty lk o ’ sp o ty k a n e d ziś na p o łu d n io w y m w sc h o dzie P o lsk i (na w sch ó d i p o łu d n ie od lin ii N o w y Targ — K ie lc e — T arnobrzeg — San), zob. M a ł y atlas g w a r p o ls k ic h I, m apa 50.
w Biernatowym Żywocie Ezopa (Scharffenberg, 1578) 4 razy w szystek raz
wszyscy i 6 razy wszytek.
KSIĘSTWO ZATORSKIE I SLĄSK
W Z a t o r z e 74 w r. 1570 zapisano o tym, w szytkim , wszytkich dóbr i w szytki obrony. W protokolarzu m iasta W o ź n i k i 75 na Śląsku opolskim w XVI w. pisano przeważnie w szytek (wszythko 4, w s z y th k y m 7, w szyth-
ką grvmadq 10 itp., 21 razy, w tym raz w ssythczy sąsiedzy 2), rzadziej wszy ciek (w szycżky przyaczyele 19 i w ssyczky krew ne 20 w r. 1548 oraz wszycźkiego 21 w r. 1549); raz zapisano czeskie wseczke 25 (rok 1556) i raz wssystzczy 30 (r. 1558). W K l u c z b o r k u w r . 15 8 7 76 napisano wssicz- ka obecz miasta Kruczborgka i wssissczj. Rzeźnicy w r o c ł a w s c y p i
szą w r. 1512 do cechu rzeźniczego w Krakowie spolubraczi ... w s s itk ie i77. Być może, że zapisy, które czytam wszyciek wszyćkiego itd., należy czytać wszy cek, wszyćkiego, z c nie ć. W szycko używane jest dziś na Śląs ku Cieszyńskim i w części dialektu głogowskiego. Pisownia nie pozwala niestety ustalić lekcji tych zapisów.
J a k w id a ć , m a t e r ia łu z b y łe g o k s ię s t w a Z a to r s k ie g o i Ś lą s k a n i e w i e l e , a le n ie m a w n im z a im k a wszystek.
ZIEMIA WSCHOWSKA
W okolicy Wschowy jest w 2. połowie XVI w. wszystek. W ykazuje to m ateriał ze wsi Grotniki, które U lanow ski78 określa jako villa regionis
de Wschowa. Że m ateriał podany przez Ulanowskiego jest językowo w iel
kopolski, świadczą zapisy z -ewi: zapissewy (po s!) i pyssarzewy w r, 1565 (zap. 4422), saltyssewy r. 1567 (zap. 4423), m ezew y r. 1568 (zap. 4424) i sal-
tysew y r. 1570 (zap. 4425). W latach 1565— 1598 (zap. 4420, 4422—3, 4425,
4427—8, 4430—32) Zanotowano tu 21 razy w szystek, raz wsysczy (4423), a tylko 2 razy w szytek (w sytko 4420 i wsitko 4424).
WIELKOPOLSKA
K a l i s z na początku XV w. m a w s z i t e k 79: wszitko 427 (r. 1413),
wsitko 553 (r. 1414), ywsszitek ... possag 730 (r. 1416). We wsi Godziszewy
leżącej w powiecie kaliskim zapisano w r. 1586 we wsiczkych rzeczach, a w w. XVII wszytkich 80,
W P y z d r a c h 81 na początku XV w. zapisano sw yth ko 448, wsitko
prawo 896 i zew szistkym prawem 544 (1 zapis z s); jest tu też niejasny za
pis wstchich rzeczy 991.
74 S e m k o w i c z , W y w o d y sz la c h e c tw a , zap. 186. 75 L. M u s i o ł, S ta r o p o ls k i e t e k s t y z p r o t o k o l a r z a m i a s t a W o ź n i k i w w o j e w ó d z t w i e ś l ą s k i m 1521—1570, K a to w ice 1939. 76 S. R o s p o n d, Z a b y t k i j ę z y k a p o ls k ie g o na Ś lą s k u , W rocław 1948, s. 130— L 77 Ibid., s. 132— 7, 78 K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I. 78 U l a n o w s k i , W y b ó r z a p i s e k s ą d o w y c h k a li s k i c h z la t 1409— 1416. A r c h i w um K om isji H istor. III, K ra k ó w 1886, zap. 427, 553, 730,
80 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4586 i 4609.
81 H. K o w a l e w i c z i Wł . K u r a s z k i e w i c z , W i e l k o p o l s k i e r o t y s ą d o w e
W rotach przysiąg k o ś c i a ń s k i c h wsiczkiego w r. 1395 82, o fszitki
rzeczi i wszitko w r. 1404, o fszitki rzeczi w r. 1406, fszitco w 1407 i o ffszit- k y godi w 1409 83. W pisanych w 2. połowie XVI w. suplikach chłopskich
ze wsi G órka leżącej w powiecie kościańskim 84 czytamy wssithkich sam-
sziadow (bez daty) i w szyth kych pralathow (r. 1565). We wsi Bukownica
należącej w XVI w. do parafii K robia w powiecie kościańskim napisano
w szyth kye i 3 razy wsysczy 8S.
Marcin z M i e d z e r z e c z a (r. 1428—9) 86 zapisał: w szytkych potrzeb,
w ew szytk ych swych rzeczach, ze w s zy tk y m y personami, w szyth ky rzeczy, w ew sythkich ... rzeczach, zew szytkim i v s z y tk y ... y pansthwem wszytkim, cum w szitkimi wodami, ze w szytkim i górami, w szytky, w szytko (karta
40 b), zew szy tkim gymenem%k. 42 b), w s z y tk y rzeczy (k. 43 a) oraz o thy
w szyczky rzeczy (k. 40 b) i nadewszycźko (k. 44 b).
Jan z S z a m o t u ł zwany P aterkiem w swoich Kazaniach 87 użył odmianki w szytek 208 razy, w tym 16 razy nom. pl. wszytcy, odmianki zaś
wszystek tylko 3 razy (w s zysth kym syerczem s. 12, w szysthkych łask 47
1 w szystek zakon 109).
W rotach przysiąg p o z n a ń s k i c h 88 z przełomu XIV/XV w. jest
w szytek zapisany 23 razy: wszitkco 263, owszitki (owszitky) rzeczi 393, Posak wszitek 422, ywsidko sposze (zboże) 553, sewszitkem prawem 593
itp.; raz szw y tek: odzedzistwo yoswitki vzitki 453; 4 zapisy bez *i: vsztky
roky 408, wsztkich rocow ibid., nawsz(d)tek dzen 742 i O wsztky rzeczi
810; raz wschiczko 1598; ale też 3 zapisy z wszystek: fschistkego nyedano 1526, othy wschistky rzeczy i w thych wszistkych rzeczyach 1652. Są też 2 zapisy niejasne: wstko 1553 i haniwszythgo 1648. L ubom irski88 wyno tow ał na tern w szitkiem i tho switko z r. 1427. — W XVI-wiecznym m ate riale poznańskim znalazłem 1 zapis z wszystek: ze wsisthkiego nycz nye-
bendzye r. 1569; ale też i dwyerze ... wsithkie r. 15 7 0 90.
W Ż n i n i e w r. 1564 zapisano w szythkie sprawy, w okolicach B i s- k u p i n a w r . 1579 wssithkich ... rzeczy, na wssithkę zimą, 4 razy
wssith-82 R, H u b e, Z b i ó r r o t p r z y s i ą g s ą d o w y c h pozn a ń s k ic h , kościań skich , kaliskich,
s i e r a d z k i c h , p i o t r k o w s k i c h i d o b r y s z y c k i c h z k o ń c a w . X I V i p i e r w s z y c h lat w . X V , W arszaw a 1888. R ota 21. 88 Fr, P i e k o s i ń s k i , W y b ó r z a p i s e k s ą d o w y c h g r o d z k ic h i z i e m s k i c h w i e l k o p o ls k ic h z X V w ., t. I, z. I. S tu d ia , r o z p r a w y i m a t e r y a ł y z d z i e d z i n y h i s t o r y i p o l s k i e j i p r a w a p o ls k ie g o , K ra k ó w 1902, t. V I, z. 1, za p isk i 732, 741, 1104, 1176, 1346 84 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4580 i 4587. 83 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4575. 86 L. M a l i n o w s k i , Z a b y t k i j ę z y k a p o ls k ie g o w r ę k o p i s ie N 2503 B ib l j o t e k i U n i w e r s y t e t u J a g ie l lo ń s k ie g o w, K r a k o w i e , „Prace F ilo lo g ic z n e ”, 1 (1886) 467—540. 87 M a g i s tr a Jana z S z a m o t u ł D e k r e t ó w d o k to r a , P a t e r k i e m zw a n e g o , K a z a n ia
o M a r y i P a n n ie c z y s t e j z k o d e k s u T o r u ń s k i e g o w y d a ł L u cyjan M a lin o w sk i (Z jed n ą
podobizną). W K ra k o w ie (...) 1880. O sobne od b icie z K o m isji języ k o w ej A kad. u m iej., to m I. — K a zan ia te z o sta ły n a p isa n e w K ra k o w ie przed rok iem 1519, do naszych cza só w p rzetrw a ł od p is sporząd zon y ró w n ież w K ra k o w ie po r. 1520. W zabytku w id a ć w y r a ź n ie cech y w ie lk o p o lsk ie (iże, 3. plur. bie rzą itp.) p om ieszan e z m a ło p o l sk im i (t w i e r d z i ć , 3. pl. bio r ą itp.).
88 H. K o w a l e w i c z i Wł . K u r a s z k i e w i c z , W i e lk o p o l s k ie r o t y s ą d o w e
X I V — X V w i e k u , tom I, R oty p o z n a ń s k ie , P ozn ań — W rocław 1959.
89 T. L u b o m i r s k i , R o ln i c z a lu d n o ś ć w P o lsc e od X V - —X V I w., B ib lio tek a W arszaw sk a 1831/4.
90 U l a n o w s k i , A k t a k a p i t u ł z w i e k u X V I w y b r a n e , t. 1, cz. I. A k t a k a p it u ł
ko, zewssithkiem, wssithkich skod, (szkody) wssithkie bis i u wssithkich młynarzom 91.
G n i e z n o m a już na początku XV w. wszystek: 2 razy nade wszistki
rancoyme w r. 1403 i 1404 92. W 2. połowie XVI w. w okolicach Gniezna
jest także wszystek: we wsi Niestronno w r. 1568 zapisano wssistko i wsis-
czy, we wsi Marzenino w r. 1563 wszysthkyego, ale w r. 1566 wssithek czas, we wsi Ostrowite w r. 1571 wsisthky ... poplathky, wssistkych, 7 razy wssistko i raz wssisczi, we wsi Owieczki w r. 1572 wsystko i w systkie po trzeby. Ale we wsi Mnichowo w r. 1563 nam w szyth kim i wszysczy,
a w Kwieciszowie w r. 1569 3 razy wszitko, raz wsitko i 2 razy wszitkie
k r z iw d i93.
SIE R A D Z K IE I ŁĘCZYCKIE
W S i e r a d z u na przełomie XIV i XV w. zapisano o w szitki rzeczy (r. 1398, 2 razy), o w szitky rzeczy (r. 1406) i wsziczko (r. 1411) 94. We wsi Jarocice (powiat sieradzki) ksiądz Milewski napisał w r. 1570 w szytko i wsysczy 95. Ale W awrzyniec z Łaska (r. 1544) używa w szystek obok w szy
tek: w Sprawie chędogiej w części przedrukow anej przez W ierczyńskie-
go 96 jest 6 razy w szystek i 2 razy wszyscy obok 19 razy w szytek i raz
wszytcy, w Ewangelii Nikodema 5 r. wszystek i 6 r. wszyscy obok 4 r. wszytek i 2 r. wszytcy, w Historii Trzech Króli już tylko raz w szystek (powssisthkym sswieczie) obok 11 razy w szytek i 2 r. wszytcy. Widocznie
tak samo jak Suled spostrzegł się, że pisze „niepopraw nie”, i zaczął unikać s we wszystek.
W okolicach W i e l u n i a w XVI w. był używ any najpraw dopodob niej także zaimek wszystek (z s), bo u Joachim a Bielskiego, pochodzącego z okolic W ielunia (wieś Biała) ta form a jest widoczna w wierszu „G eneth- liacon...” (drukowanym u Siebeneychera w Krakowie!): wszystko wiersz 31, 36, wszystek 82, wszystkie Thracyskie N im phy 107, kray ... w szystek 114 97. — W r. 1566 w W ieluniu zanotowano wsisczi, tę samą form ę (wssis
czi) zapisano w tym że roku we wsi Drobnica leżącej w powiecie w ieluń
skim 98. We wsi Grębień (pow. Wieluń) w poł. XVI w. wszitko, r. 1559
wsisthek i wszysczy, a w r. 1566 wszithczi
Jak widać, Sieradzkie używało w XVI w. form y wszystek. Stąd eks pandowała ona na dawne woj. k a 1 i s k i e, bo w 2. poł. XVI w. znano ją we wsi Biskupice Zabaryczne leżącej ok. 25 km na południowy zachód od Kalisza (rok 1567 w systhkiey Corony i wsisczy bis), a naw et we wsi Mar- kwacz położonej o kilkanaście km na wschód od Kalisza (r. 1560 w ssyth-
kich bis i w ssythkyem , ale r. 1564 wszysthke maiethnocz) 10°.
01 U l a n o w s k ł , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4584 i 4603. 82 P i e k o s i ń s k i , W y b ó r za p i s e k , zap. 648 i 819.
93 U l a n o w s k i , K s ię g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4582— 3, 4588, 4597— 8, 4600 1 4604.
84 H u b e, Z b ió r rot, zap isk i grodzkie 5 i 72, ziem sk a 125. 95 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4599. 96 W y b ó r t e k s t ó w staro p o ls k ich .
97 K s. dr L. Z a lew sk i, G e n e th li a c o n N a ia s n i e y s z e g o W ł a d y s ł a w a K r o l e w i c a P o l
skiego i s z w e c k i e g o od J oach im a B ie l s k ie g o n a p is a n e 1595, L u b lin 1928.
98 U l a n o w s k i , K s i ę g i s ą d o w e w i e j s k i e , t. I, zap. 4590 i 4589. 89 Ibid., zap. 4570, 4576, 4591.
100 Ibid., zap. 4594 oraz 4578 i 4585.
W Orłowie, w wojew. ł ę c z y c k i m , w r . 1406 zapisano wsyiczko 101. W m ateriale łęczyckim XVI w. Pawińskiego 102 pod r. 1552 znajdujem y o w szytki ich różnice, wszytko, ale też wszystko; w r. 1557 w szytki dole
gliwości, w szytkich doległości, w szytki osoby, także wszycko i na w szyckiem im ieniu swem. Paw iński podaje m ateriał w pisowni zmoderni
zowanej, nie wiadomo, dlaczego czyta wszycko a nie wszycko.
K U JA W Y
W Księgach sądowych brzesko-kujaw skich103 jest tylko wszytek:
wschitko r. 1419 zap. 776, r. 1421 zap. 2074, r. 1422 zap. 2519, wszitko r.
1420 zap. 2005, r. 1423 zap. 3098, w szitkę w yprawę r. 1423 zap. 2997. Ale P a w iń sk i104 pod datą 1453 podaje w m ateriale z Brześcia Kujawskiego
przez wszystkie w y m o w y (w pisowni zmodernizowanej).
ZABYTKI NIE ZLOKALIZOWANE
W arto jeszcze zobaczyć, jakich form interesującego nas zaimka używają niektóre zabytki o niepewnej lokalizacji.
Kazania św ię to k r zy sk ie m : yusic[ek] lud ar 4, usitky c(r)ole cv 27, ta usit[ka słowa] av 11 (t można, zdaje się, czytać tu c, tzn. ć).
Kazania gnieźnieńskie 106: 21 razy w szytek, w czym 8 wszytcy (fszyth - k e m u 2r28, fszyth k em u 176vl7, pofszythkemu krolefstw lr5, nadefszyt- kiim suathem 3r22 itp., fszytczy i fszytc y llr 5 , 172r5, 23 itd.), 5 razy wszy- ciek (wszyczek svath 4v22, fszyczkę tage(m)niczę 179v7, fsyczko bogadstwo
182r2, sefszycźkę ... ryszę 181r21, fszyczka snamona 179r8), 2 razy szwy-
ciek (suyczek svath 176r2, suiczecz svath 5r30) i raz wszy ściek (fszysczek swath 2v28).
Psałterz flo ria ń sk i107: u pierwszego pisarza wszystek 89 razy (w tym
39 r. wszystcy) i w szytek 43 razy (w tym 21 r. w szytcy); — u drugiego pisarza 10 razy w szytek w różnych przypadkach oraz zapisy: wszyschkg
męndroscz 106/27, wszetka lychota ps. 106, wszeczki nyemoczy 102/3 oraz wszitczsy 101/27 i wszyczsy 102/20 (wszytcy i wszycy, bo czs oznacza c,
por. s otczsy naszymy 105/6 i Otczsowe 105/7); — u trzeciego pisarza 50 razy
w szytek w różnych form ach deklinacyjnych (w tym 10 r. wszytcy), 6 razy szw ytek (sw ytky droghy mogę 138/3, s w y tk y dny 144/2, s w y tk y glęboko- sczy 148/7, s w y tk y pagórki 148/9, s w y tk y cedrowe 148/9 i s w y tk y lvdze
148/11) oraz szwyćcy (swycczy gwazdy 148/3, można to czytać szw yccy).
101 A. P a w i ń s k i , K s i ę g i s ą d o w e ł ę c z y c k ie od 1385— 1419, cz. II. T eki A. P a w iń sk ie g o , t. IV , W arszaw a 1897, zap. 1163.
102 O p o j e d n a n i u w z a b ó j s t w i e w e d ł u g d a w n e g o p r a w a pols kie go, W arszaw a 1884.
1 0 3 O p racow ał J. K. K o c h a n o w s k i w T ek ach P a w iń sk ieg o , W arszaw a 1905.
1905.
104 S e j m i k i z i e m s k i e , p o c z ą t e k ich i r o z w ó j aż do u s t a le n i a się u d zia łu p o s ł ó w
zi em sk ich ..., W arszaw a 1895.
105 K a z a n i a t z w . Ś w i ę t o k r z y s k i e w y d a li i op ra co w a li Jan Ł oś i W ła d y sła w S e m k o w icz, K ra k ó w 1934.
106 K a z a n i a g n ie ź n ie ń s k i e , p o d o b iz n a , tr a n s li te r a c ja , t r a n s k r y p c j a , w y d a ł S tefan V r te l-W ie r c z y ń sk i, P ozn ań 1953 (P o zn a ń sk ie T o w a rzy stw o P rzy ja ció ł Nauk).
107 W ł. N e h r i n g, P s a l t e r i i F lo ria n en sis p a r t e m P o lo n ic a m ad f i d e m codicis
Ż yw ot św. Błażeja 108: wszistky 2 razy.
Wiersz Słoty 109: w szytko 4, 7, 37, w s z y tk y 81, w szytkę dobrocz, w szyt kę czescz 94.
Biblia Zofii uo: u pierwszego pisarza około 90 razy w szytek i 2 razy wszystek (wszistko 4b20d i wszistek 5al); — u pisarza pierwszego a (karty
20b—21b) tylko wszytek, 10r.; — u drugiego pisarza około 100 razy w szy
tek i wszytcy, 20 razy wszyciek (na pewno nie wczycek, bo stale miękkość
ć oznaczana: wszyczyek, np. 30a28d, 31a9d, 32d itd.); — u trzeciego pisa- - rza 6 razy w szytek i 7 razy w szystek (brak form Nom. plur. rodzaju męsko-żywotnego); — u czwartego pisarza przeważa zrazu wszytek, póź niej stopniowo ilość w szytek m aleje, rośnie zaś liczba wszystek: na k a r tach 48—76 około 88% (140 razy) w szytek i 12% (20 razy) w szystek, na kartach 77—94 wszytek w ystępuje już tylko w 55% (97 razy) przy 45% (80 zapisów) wszystek, na ostatniej, 95 karcie, 28®/o w szytek (2 zapisy) i 72% wszystek (5 razy); raz wszisczek zakon 89b7d; — u piątego pisarza tylko w szytek (na 20 początkowych kartach, chyba tak samo do końca partii tego pisarza).
M a m m o t r e k t z r . 1471 1U: Po wschitkich czaschech s. 23, wszitką
twarz 46, na vsithky vonne masczy 73, wschitko czalo 136 (4 zapisy). Psałterz p u ła w s k i112: 165 razy w szystek (w czym 54 w szystcy i 3 wszyscy), 77 razy w szytek (w czym 23 wszytcy), 2 razy wszyciek (wszycz- ko 8/7, przeze w szyczky dny 144/2; może to należy czytać w szycko wszycki)
i zapis wszycy 'wszyscy’ 6/8.
Zespół ewangelijny Zamoyskich 113: 26 razy w szystek (vszystko s. 285, v szystky rodzagye 286, ve v szystkym przykazanyv 287 itp.; do tego trzeba
dodać 2 zapisy uszysky s. 296 i 306 z uproszczeniem g rupy stk, błędny za pis uszysthy 303 i 7 zapisów z nom. pl. wszyscy) oraz 2 razy w szytek (w szy-
thko 293 i vszythkych 296).
Żołtarz Wróbla w odpisie Jeronim a z Poznania (r. 1528) 114 m a tylko wszytek i wszyscy.
Żyw ot św. Eufraksji (początek XVI w .)115: 58 razy w szystek (w tym 5- wszyscy) i 10 razy w szytek (forma wszytcy nie występuje).
Z E ST A W IE N IA I W N IO SK I
1. Jak wspomniałem we wstępie, Rozwadowski tw ierdził, że s we w szy
stek zjawiło się pod wpływem form y nom. pl. wszyscy. Rozpatrzm y n a j
pierw tę sprawę.
los V r t e l - W i e r c z y ń s k i , W y b ó r t e k s t ó w st a r o p o ls k ic h . 100 Ibid.
no B ib lia S z a r o szp a ta c k a , p o d o b iz n a k o d e k s u b i b l i o t e k i Ref. G i m n a z j u m w SzarO'-
sp ataku, w y d a ł L u d w ik B ern ack i, K ra k ó w 1930.
iii W ydał J. Ł oś w „M ateriałach i P racach K o m isji J ęzy k o w ej P A U ”, V (1912) 1— 172.
11! S. S ł o ń s k i , P s a ł t e r z p u ł a w s k i , W arszaw a 1916, W y d a w n ictw a T ow . N auk. W arszaw skiego.
113 J. J a n ó w , Z e s p ó ł e w a n g e l i j n y B i b l i o t e k i ord . Z a m o y s k i c h Nr. 1116, „P race F ilo lo g iczn e”, X III (1928) 273— 307.
111 V r t e l - W i e r c z y ń s k i , W y b ó r t e k s t ó w sta ro p o ls k ic h .
115 A. A. K r y ń s k i , Ż y w o t ś w . E u fr a k s y i, z a b y t e k j ę z y k a p o ls k ie g o z r. 1524'h.
Przedstaw iony wyżej m ateriał w ykazuje brak form y nom. pl. wszyscy w w. XIV i XV. Form a ta pojawia się po raz pierwszy w moim m ateriale dopiero w Żywocie św. Eufraksji (r. 1524, 5 zapisów). Następny zapis zna lazłem u 96. pisarza warszawskiego (wshysczy w r. 1526), dalsze w Zoł-
tarzu Wróbla przepisanym przez Jeronim a z Poznania (r. 1528) i w innych
dokum entach językowych. Formę wszyscy widać też w Psałterzu puław
skim, (3 razy) i w Zespole ewangelijnym Zamoyskich (7 zapisów). Mówi się,
że te dwa zabytki pochodzą z końca XV w., pewności jednak nie ma 116. By zachować ostrożność, powiedzmy, że form a wszyscy powstała na prze łomie w. XV i XVI.
Ale zaimek w szystek (z s) w różnych formach fleksyjnych istniał już w w. XIV i XV. W ynotowałem z tego okresu, z zabytków ściśle datow a nych, 125 zapisów. Do tego należy doliczyć 89 zapisów z 1. partii Psał
terza floriańskiego, 2 zapisy z Ż y w o tu św. Błażeja, 2 zapisy od pierwszego,
7 od trzeciego i 105 od czwartego pisarza Biblii Zofii. Razem stanowi to pokaźną liczbę 330 zapisów. A przecież to nie cały m ateriał.
Skąd więc to s we wszystek? ,
Stanowczo nie z form y wszyscy, bo jej wcale nie było. Forma nom. plur. na rodzaj m ęsko-żywotny od zaimka wszystek brzmiała wszystcy. N otujem y ją 39 razy w 1. partii Psałterza floriańskiego, 11 razy w Ko
deksie Świętosława, raz w m ateriale z Drohiczyna z r. 1455. Nawet w w.
XVI się ją spotyka: 2 razy u setnego pisarza warszawskiego i raz w m a teriale z Przem yśla z 2. połowy XVI w. Form a wszystcy po uproszczeniu grupy stc w sc dała formę wszyscy.
XVI-wieczna form a wszyscy w ystępuje razem z różnymi formami flek- syjnym i zaimka wszystek. Tak jest w Zołtarzu Wróbla z.r. 1528, w Ż y
wocie św. Eufraksji, u pisarzy warszawskich 114 i 131, w mazowieckim
m ateriale podanym przez Semkowicza, w m ateriale Semkowicza z terenu dzisiejszej Lubelszczyzny, w m ateriale z Bełza, z okolic Łańcuta (Tryń cza i Krzemienica), Tarnow a (Wola Jasienicka), z Sanoka, Hnizdyczowa, Przem yśla (Przemyśl i wieś Torki), Wiszni, Lwowa, Halicza, Jazłowca, z okolicy Gorlic (Siary) i Brzeska (Jadowniki) oraz Wschowy (Grotniki) i Gniezna (Niestronno i Ostrowite). Podobnie jest w Psałterzu puław
skim i Zespole Zamoyskich. Jest jednak pewna niewielka liczba zapisów
w m ateriale nie znającym form acji z s (w szystek, wszystkiego itp.): w n ie których zapiskach z Wiszni (dawne województwo ruskie), w m ateriale ze
wsi Jarocice (pow. sieradzki, raz wszystko i raz wszyscy), w Kodeksie
Stradomskiego (1 zapis przy 5 w szytcy i 4 wssyczczy, co można czytać wszyćcy lub wszyccy), w m ateriale śląskim (Woźniki: zapis wssystzczy,
przy czym 20 razy wszythko, w s z y th k y m itp., raz nom. plur. wssythczy, 3 zapisy w szyczky, w ssyczky i wszyczkiego, co można czytać toszycki i wszyckiego, oraz czeskie wseczke; Kluczbork: zapis wssissczj i wssiczka, co można czytać wszycka) oraz w m ateriale ze. wsi Bukownica (powiat kościański, raz w s zyth kye i 3 razy wsysczy).
Form a wszyscy w m ateriale wiszeńskim i sieradzkim jest zrozumiała, jeśli się weźmie pod uwagę, że na terenie województwa ruskiego i w Sie radzkiem w ystępowała postać wszystek: tu taj forma wszyscy powstała z wszystcy. Jednakże na terenie Śląska, w Kościańskiem i u pisarza Ko
deksu Stradomskiego form a wszyscy mogła nie powstać z form y
wszyst-116 W ł. K u ra szk iew icz w a rty k u le P s a ł t e r z p u ł a w s k i nie p o c h o d zi z d r u g i e j p o
ł o w y X V w i e k u („P oradnik J ę z y k o w y ”, 1955, s. 107— 112) u trzym u je, że p sałterz ten
