Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu i jej znaczenie dla polskiego handlu zagranicznego

(1)

Tomasz Jarocki

Środkowoeuropejska Strefa Wolnego

Handlu i jej znaczenie dla polskiego

handlu zagranicznego

Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 6, 19-39

(2)

Śr o d k o w o e u r o p e j s k a St r e f a Wo l n e g o Ha n d l u. 19 To m a s z Ja r o c k i Ś r o d k o w o e u r o p e j s k a S t r e f a W o l n e g o H a n d l u I JE J Z N A C Z E N IE DLA PO L SK IE G O H ANDLU Z A G R A N IC ZN E G O Wp r o w a d z e n i e

Po II w ojnie światowej Europa podzieliła się na dwa przeciw staw ne obozy, zarów no pod w zględem politycznym ja k też ekonom icznym . Państw a Europy Zachodniej rozpoczęły budow ę gospodarki rynkow ej. Podjęto także działania, m ające na celu integrację gospodarczą. Jej efektem jest funkcjonująca obecnie Unia Europejska, zrzeszająca piętnaście krajów . Państw a te utw orzyły w spólny rynek, a obecnie w w iększości z nich realizow any je st trzeci, ostatni etap w drażania unii w alutow ej.

Zupełnie inna sytuacja tow arzyszyła rozw ojow i gospodarczem u krajów Europy Środkow o-W schodniej. Od 1949 roku należały one do Rady W zajem nej Pomocy G ospodarczej (R W PG ) - organizacji ekonom icznej krajów socjalistycznych. Integracja ta m iała charakter odgórny, nie w ynikała zaś z dążenia podm iotów gospodarczych, funkcjonujących na tym obszarze. Gospodarki państw socjalistycznych charakteryzow ały się m.in.: centralizm em planow ania, brakiem konkurencji oraz nadm iernym rozw ojem , kosztem innych dziedzin przem ysłu ciężkiego.

1. Pr z y c z y n y o r a z s k a l a z a ł a m a n i a s i ę h a n d l u w k r a j a c h Eu r o p y Śr o d k o w o- Ws c h o d n i e j

Do końca lat osiem dziesiątych handel z państw am i tego regionu w ynosił ponad 40% ogólnej w ym iany Polski z zagranicą. W latach następnych poziom wzajem nej w ym iany gospodarczej gw ałtow nie się załam ał. U jeg o genezy znajdują się zarów no przyczyny polityczne, ja k i ekonom iczne.

Przem iany dem okratyczne zapoczątkow ane w Polsce, a następnie rozszerzone na inne kraje tego regionu, doprow adziły do zm iany polityki gospodarczej. N astąpiło odejście od gospodarki centralnie planow anej,

(3)

2 0 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a e Os t r o y i e n s i s

zbudow ane zostały podstaw y gospodarki rynkow ej. O kazały się one zgub ne dla dotychczasow ej w ielkości w zajem nego handlu zagranicznego.

W śród przyczyn, na pierw sze m iejsce w ysuw a się odejście od dotychczasow ego system u rozliczeń. D otychczas d om inującą form ą w zajem nego regulow ania należności były um ow y rozliczeniow e i płatnicze. U m ożliw iały one handel w w arunkach braku wym ienialności w alut oraz brak faktycznego przepływ u środków płatniczych przez granice. W zajem na w ym iana handlow a została oparta na rozliczeniach w w alutach w ym ienialnych. N egatyw ne skutki now ego system u rozliczeń wiązały się z brakiem dostatecznej ilości w alut do regulow ania należności. D odatkow ą barierę stanow iła słabość gospodarki socjalistycznej. Nie m ając przez w iele lat na rynku realnej konkurencji, przedsiębiorstw a nie m usiały dążyć do racjonalizow ania swojej produkcji. Produkty w ytw arzane w krajach RW PG w wielu przypadkach nie były konkurencyjne w stosunku do produkow anych przez państw a rozwinięte. M ając sw obodę w yboru partnera handlow ego, często w ybierane były tow ary o w iększych m ożliw ościach i zaaw ansow aniu technologicznym , w ytw arzane w krajach Europy Zachodniej.

K olejną grupę przyczyn, które zadecydow ały o spadku w zajem nych obrotów , stanow ił stosunek konsum entów do oferow anych produktów . Znaczne ograniczenie barier handlow ych w stosunku do tow arów im portow anych z państw rozw iniętych, spow odow ał napływ deficytow ych dotychczas produktów . W ysoka ich jakość, potęgow ana um iejętną kam panią reklam ow ą, spow odow ała duży popyt na te tow ary kosztem w yrobów krajow ych oraz państw b. RW PG.

C elem w ładz krajów Europy Środkow o-W schodniej było dążenie do nadrobienia zaległości w ynikających z dotychczasow ego system u. Przejawem działań, które m iały tem u służyć, było naw iązanie, a następnie zacieśnienie stosunków z państw am i W spólnot Europejskich oraz krajam i EFTA.

Każda z w ym ienionych przesłanek spow odow ała ogrom ne problem y dla wielu przedsiębiorstw , których produkcja była kierow ana w znacznej w iększości na rynki krajów RW PG, a nie była w ystarczająco konkurencyjna, by sprostać potrzebom państw o znacznie w yższym zaaw ansow aniu technologicznym . Polska, jak o jed en z w iększych krajów tego regionu, w znacznym stopniu odczuła skutki zm iany system u gospodarczego. Św iadczyć m o gą o tym dane, które p rezen tu ją ew olucję kierunków handlu w stronę gospodarek zachodnich, na przełom ie lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych.

(4)

ŚRODKO W OEU RO PEJS K A STREFA W O L N E G O H A N D L U . . . 21

Tabela 11

O broty handlu zagranicznego w edług g rup krajów zakupu i sprzedaży

( w % )

ogółem

kraje rozwinięte kraje rozwijają

ce się

Europa Środk. Wschodnia razem EWG EFTA

Import 1987 100 40,0 25,1 10,6 15,7 44,3 1988 100 46,1 28,4 12,2 14,6 39,3 1989 100 53,3 33,9 14,6 15,4 31,3 1990 100 68,5 45,8 14,4 9,6 21,9 1991 100 68,8 49,7 14,6 12,4 18,8 1992 100 75,8 55,6 15,6 9,7 14,5 Eksport 1987 100 41,6 26,5 9,9 17,1 41,3 1988 100 43,5 28,3 9,8 15,7 40,8 1989 100 49,3 32,1 10,9 15,9 34,8 1990 100 65,9 47,2 13,1 12,7 21,4 1991 100 74,0 55,6 14,1 9,2 16,8 1992 100 77,8 59,1 14,9 8,9 13,3

W ciągu kilku lat nastąpił ogrom ny procentow y w zrost handlu z pań stwam i rozw iniętym i. Szczególnie w idoczny je st on w kontaktach z kra jam i EW G, w których w yniósł on ponad 100%. N a drugim biegunie znaj d u ją się państw a Europy Środkow o - W schodniej. W praktyce zostały zerw ane w szelkie więzi łączące dotąd te gospodarki. O grom ny spadek z ponad 44 do 14,5% w im porcie oraz z 41,3 do 13,3% w eksporcie św iad czy o m arginalizacji w ym iany handlowej z tym obszarem świata. Na uw a gę zasługuje w szczególności zaistniała sytuacja w 1990 roku, w którym nastąpiło gw ałtow ne obniżenie w olum enu wzajem nej w ym iany handlowej. Dane, które zostały w skazane, d otyczą całego regionu. W arto je uszczegó

(5)

2 2 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a e Os t r o v i e n s i s

łowić w ielkościam i, naw iązującym i do sytuacji w handlu m iędzy najbliż szymi sąsiadam i Polski. O skali problem u oraz konieczności ożyw ienia wzajem nej w ym iany handlowej m o gą św iadczyć dane przedstaw ione w tabeli 2.

Tabela 22

H andel m iędzy pa ństw a m i CEFTA w latach 1988 - 1993

Eksporter/Importer Czechy,Słowacja3 Węgry Polska 1988 1993 1988 1993 1988 1993 Czechy, Słowacja X X 475 506 916 511 Węgry 536 298 X X 331 165 Polska 1000 510 381 162 X X

“ W 1993 roku nastąpił podział C zecho-S łow acji na dwa niezależne państwa

W zajem na w ym iana osiągnęła sw oją górną granicę w 1988 roku, osiągając poziom 3,6 mld. dolarów . Od tego okresu notow any był stały spadek obrotów , który w' 1991 roku w yniósł 2,5 mld. dolarów (spadek o 30%). Rok 1992 przyniósł kolejne obniżenie handlu - tym razem o 500 min dolarów (20% ). Dopiero 1993 rok przyniósł ożyw ienie. Handel m ię dzy państw am i C EFTA w yniósł 2,2 mld dolarów . Kw ota ta stanow iła 61% obrotu zanotow anego w 1988 roku.3

Załam anie handlu z państw am i RW PG w iązało się ze w spom nianą w cześniej chęcią naw iązania stosunków z krajam i rozw iniętym i. Polska podpisała um ow ę przejściow ą w spraw ie handlu ju ż w 1989 roku. W dwa lata później, 16 grudnia 1991 roku, podpisano Układ Europejski, ustana wiający stow arzyszenie Polski ze W spólnotam i Europejskim i, który roz począł proces budow y strefy w olnego handlu. Podobne negocjacje prow a dziły inne kraje tego regionu. Tego sam ego dnia co Polska, U kład E uro pejski podpisały W ęgry. W 1993 roku zaw arte zostały one kolejno z R u m unią, B ułgarią, C zecham i i Słow acją, zaś w 1995 roku z Litw ą, Łotw ą, E stonią oraz Słow enią. Dla krajów tego obszaru EW G (obecnie W E) stała się najw ażniejszym partnerem handlow ym , w ykazując stałą dynam ikę w zrostu w zajem nej w ym iany.

2 Za: L. G. Töth, Trade am ong the CEFTA Countries in the mid-1990s: H ow to Prom ote the Expansion o f Intra-Regional Trade Flows in Central E urope, Koping-Datorg Econom ic Research, M arketing and Com puting Co. Ltd, Budapest, N ovem ber 1994, nr 27, s. 10.

(6)

ŚR OD KO W OEU RO PEJS K A STREFA W O L N E G O H A N D L U . 2 3

M ając um owy stow arzyszeniow e ze W spólnotam i Europejskim i, stopnio wo ograniczały one bariery handlow e w w ym ianie sw oich tow arów . D zia łania te przyczyniły się do znacznego zw iększenia aktyw ności krajów Eu ropy Środkowej na tym obszarze. Zm iany te obrazuje w ykres 1, przedsta w iający w zrost w ym iany handlowej m iędzy w ybranym i państw am i b. R W PG, a W spólnotą Europejską. W yniki handlu zagranicznego, przed staw ione na przykładzie Czech, W ęgier i Słow acji, w skazują na ogrom ne znaczenie rynku piętnastki dla krajów tego regionu. O prócz znacznego, corocznego w zrostu, zarów no eksportu ja k i im portu, charakterystyczną cech ą jest utrzym yw anie się niew ielkiego deficytu handlow ego. Porów nyw alne dane dotyczące w yników Polski, zostały om ów ione w dalszej części.

W szystkie w ym ienione dotychczas przyczyny załam ania się handlu m ię dzy tym i krajam i, stały się przesłanką do rozpoczęcia prac integrujących region Europy Środkow ej. Brak bow iem takich rozw iązań m ógłby spow o dow ać dalszy rozwój niekorzystnych tendencji. Państw a te, utrzym ując we w zajem nych obrotach dotychczasow e środki ochrony rynku, a jed n o cze śnie liberalizując je w stosunku do produktów w ytw orzonych w e W E, w dalszym ciągu zm niejszałyby atrakcyjność swoich towarów.

Wykres I 4

(7)

2 . R o z w ó j w s p ó ł p r a c y p o l i t y c z n e j i g o s p o d a r c z e j w E u r o  p i e Ś r o d k o w o - W s c h o d n i e j

Kraje Europy Środkow o-W schodniej w początkow ym okresie nie przyw iązyw ały dużej wagi do rozw oju w zajem nych stosunków gospodar czych. W yznaczenie now ych priorytetów na dalszy plan odłożyło rozwój stosunków z tą częścią kontynentu. D odatkow ym problem em obciążają cym w spółpracę m iędzy nimi był tzw. syndrom b. R W PG, do którego na leżały w szystkie kraje tego regionu. Dawne pow iązania cechow ał brak w zajem nego zaufania, spow odow anego centralizm em , przew ag ą m oty w ów politycznych nad ekonom icznym i, jed n o stro n n o ścią pow iązań.5

Początek procesow i tw orzenia podstaw i form w spółpracy politycznej i gospodarczej dało spotkanie na najw yższym szczeblu, zorganizow ane w B ratysław ie 9 kw ietnia 1990 roku. Postrzegać je m ożna ja k o form ę zade m onstrow ania bardzo ogólnie ujętej formy w spółpracy regionalnej. N a stępne spotkanie na tym szczeblu m iało m iejsce 15 lutego 1991 roku. Z a kończyło się ono podpisaniem przez prezydentów Polski i Czechosłow acji - Lecha W ałęsę i V aclava H avla oraz prem iera W ęgier Jozsefa Antalla „D eklaracji o w spółpracy w dążeniu do integracji europejskiej” . Na spo tkaniu w K rakow ie, 6 października 1991 roku, po raz pierw szy problem a tyka gospodarcza została w yeksponow ana na rów ni z polityczną. Dano tem u w yraz w tzw. D eklaracji K rakow skiej. W dokum encie tym w skazano silną potrzebę zniesienia barier we w zajem nych obrotach handlow ych, porów nyw alnych do tych, które uzgodniono z EW G i EFTA. Pierwsze uzgodnienia, dotyczące utw orzenia strefy w olnego handlu, obejm ującego zarów no produkty przem ysłow e jak i rolne, zaw arte zostały w dokum encie „Pro M em oria” . N egocjacje nad utw orzeniem organizacji integracyjnej krajów Europy Środkow o-W schodniej trw ały do 12 grudnia 1992 roku.6 Zakończyły się one podpisaniem w K rakow ie 21 grudnia 1992 roku um o wy o pow ołaniu Ś rodkow oeuropejskiego Porozum ienia o W olnym Handlu (CEFTA).

W śród przyczyn jej pow ołania m ożna także w yróżnić chęć przystą pienia tych krajów do Unii Europejskiej. C EFTA pow ołana została na ściśle określony czas. O graniczony je st on przyjęciem jej członków do tej organizacji. Jej celem , oprócz czynnika czysto ekonom icznego, je st także

5 Por. A. K isiel - Ł ow czyc, CEFTA Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu. W ydaw  nictwo Uniw ersytetu G dańskiego, Gdańsk 1996, s.22.

6 Zob. J. Rutkowski, Instytucjonalne podstaw y współpracy regionalnej krajów Grupy Wy- szehradzkiej, w: CEFTA a integracja ekonom iczna w Europie, Szkoła G łów na Handlowa, Warszawa 1996, s.56.

(8)

Śr o d k o w o e u r o p e j s k a St r e f a Wo l n e g o Ha n d l u. 25

w skazanie partnerom europejskim m ożliw ości w spółdziałania tych państw w dużych strukturach gospodarczych.

3. Po t e n c j a ł g o s p o d a r c z y C E F T A

Porozum ienie to w eszło w życie 1 m arca 1993 roku. O rganizację tę utw o rzyły: Polska, C zecho-Słow acja (w 1993 roku nastąpił podział na C zechy i Słow ację) i W ęgry. W toku jej działalności dołączyły do niej: 1 stycznia 1996 roku Słow enia, 1 lipca 1997 roku R um unia oraz 1 stycznia 1999 roku Bułgaria.

Kraje C EFT A zajm ują w ażną rolę na kontynencie europejskim . Sta nowi ona obszar 902 106 km 2, który zam ieszkuje ponad 97 m ilionów osób. W ażne je st także przedstaw ienie cech poszczególnych państw.

Tabela 3 ?

powierzchnia w km" ludność (1997) PKB na 1 mieszkań ca (USD)3 Bułgaria 110912 8 310 000 1 469 Czechy 78 684 10 300 000 5 445 Polska 312 688 38 650 000 3 484 Rumunia 237 500 22 570 000 1 567 Słowacja 49 035 5 380 000 3 246 Słowenia 20 251 1 990 000 10 700 Węgry 93 036 10 150 000 4 273

a - PKB dla Czech i Polski z 19%r, dla pozostałych krajów z I995r.

Z przedstaw ionych danych w ynika, iż najw iększym krajem , zarów no pod względem pow ierzchni jak i liczby m ieszkańców , je st Polska. Zajm uje obszar 34,7% , który zam ieszkuje 39,7% ludności ogółu CEFTA. Świadczy to o dużym znaczeniu, jak ie do tego rynku m uszą przyw iązyw ać pozostali partnerzy. Na szczególną uw agę zasługują kraje, które jak o pierw sze zde cydow ały się zaistnieć w organizacji. C zechy i W ęgry są państwam i o podobnych m ożliw ościach. Oba kraje znacznie przew yższają Polskę w

7 Sporządzone na podstawie: Encyklopedia uniwersalna pod red. Jamesa Hughesa, Muza S.A ., W arszawa 1999.

(9)

PKB na 1 m ieszkańca. M im o to, jeg o poziom znacznie odbiega od tego, który w ystępuje w krajach rozw iniętych. W nieco gorszej sytuacji pod tym w zględem pozostaje Słowacja. Spośród pozostałych członków CEFTA na szczególną uw agę zasługuje Słow enia. Państw o to zajm uje niew iele ponad 2% terytorium organizacji, z liczbą m ieszkańców poniżej 2 milionów. Jednakże jej produkt krajow y na 1 m ieszkańca je st praw ie dwukrotnie w yższy niż w C zechach, które pod tym w zględem zajm ują drugie miejsce. Produkt krajow y w Słowenii je st w yższy niż w ponad czterokrotnie w ięk szej Bułgarii. Kraj ten, łącznie z Rum unią, stanow i najsłabsze ogniwo CEFTA. M im o dużej pow ierzchni obu państw oraz dużego potencjału ludnościow ego, poziom produktu krajow ego brutto je st na bardzo niskim poziom ie, oscylując w okół 1500 dolarów na 1 m ieszkańca. Zła sytuacja w tych krajach zw iązana je st z bardzo pow olnym przeprow adzaniem reform w olnorynkow ych i znacznym opóźnieniem w ich wdrażaniu.

4. Śr o d k o w o e u r o p e j s k a u m o w a o w o l n y m h a n d l u i z a s a d y j e j r e a l i z a c j i

Środkow oeuropejska U m ow a o W olnym Handlu składa się z 41 arty- kułów . S ą one um ieszczone w trzech rozdziałach. Pierw szy dotyczy arty kułów przem ysłow ych, kolejne zaś - produktów rolnych oraz przepisów ogólnych. A rtykuł 1 U m ow y przedstaw iony został bezpośrednio po pre am bule i nie został przyporządkow any do żadnego z rozdziałów. Dotyczy on celów jak ie staw iała przed sobą pow stająca organizacja.

A rtykuł 1

1. Strony niniejszej U m ow y b ędą stopniow o tw orzyły strefę w olnego handlu zgodnie z postanow ieniam i niniejszej U m ow y oraz stosownie do A rtykułu X X IV U kładu ogólnego w spraw ie ta ry f i handlu w okre sie przejściow ym kończącym się najpóźniej 1 stycznia 2001 r.

2. Celam i niniejszej U m ow y są:

- popieranie, poprzez rozszerzanie w ym iany handlow ej, harm onij nego rozw oju stosunków gospodarczych pom iędzy stronam i i sprzyjanie w ten sposób rozw ojow i gospodarczem u, popraw ie w a runków życia i pracy, w zrostow i w ydajności i stabilizacji finanso wej,

- zapew nienie uczciw ych w arunków konkurencji w handlu m iędzy Stronam i niniejszej U m owy,

- przyczynienie się, poprzez znoszenie barier w handlu, do harm o nijnego rozw oju i rozszerzenia handlu światowego.

(10)

ŚRODKOWOEUROPEJS KA STREFA W O L N E G O H A N D L U . 2 7

Zgodnie z treścią artykułu 1, celem U kładu je st stw orzenie jed neg o z eta pów integracji gospodarczej - strefy w olnego handlu. Pojęcie to m ożna zdefiniow ać ja k o obszar, na którym , pom iędzy państw am i członkow skim i likw idow ane są cła i opłaty o podobnym skutku. N a zew nątrz natom iast każde państw o członkow skie zachow uje swój własny system celny, dlate go dostaw y tow arów spoza strefy w olnego handlu podlegają zróżnicow a nym cłom i form alnościom celnym , w zależności do którego państw a pro dukt je st w w ożony. Pociąga to za sobą konieczność stw ierdzenia zasad pochodzenia tow arów , by zapobiec przew ożeniu produktów przez te kraje, w których obciążenia celne są najniższe, do państw o w yższym stopniu protekcji w łasnego rynku.9

Strefa w olnego handlu m iała być utw orzona jed y n ie na artykuły przem ysłow e. O brót produktam i rolnym i, ze w zględu na ich specyfikę, nie był przew idziany. Handel w ym ienionym i grupam i produktów został ure gulow any w rozdziałach I i II Układu.

Elim inacja barier, dotycząca handlu artykułam i przem ysłow ym i, odbyw ała się w sposób sym etryczny. Cła znoszone były rów nom iernie m iędzy poszczególnym i partneram i. C harakterystyczną cechą liberalizacji było podpisyw anie bilateralnych protokołów przez poszczególne państwa.

Nie w szystkie produkty przem ysłow e liberalizow ane były w je d n a kowym tem pie. Podzielone one zostały na trzy grupy, dla których przew i dziano różny stopień redukcji staw ek celnych. Zróżnicow anie produktów zw iązane było z ich stopniem w rażliw ości na gospodarkę. Do pierw szej z nich, tzw. listy A, zakw alifikow ano produkty charakteryzujące się niskim stopniem przetw orzenia. W śród nich w yróżnić m ożna głów nie surowce oraz półprodukty. Z chw ilą rozpoczęcia stosow ania Um owy, 1 m arca 1993 roku zostały zniesione cła na te artykuły. Przepływ tow arów o średnim stopniu w rażliw ości, zaliczonych do listy B, miał być liberalizow any od 1 stycznia 1995 roku, poprzez redukcję opłat taryfow ych w trzech rów nych ratach i m iał się zakończyć 1 stycznia 1997 roku. Zaliczyć do niej m ożna m.in.: artykuły chem iczne, m aszyny o przeznaczeniu inw estycyjnym , drew no i papier. U staw odaw ca najdłuższy okres ochrony w łasnego rynku ustanow ił w stosunku do grupy tow arów um ieszczonych na liście C - pro duktów' uznanych za najbardziej w rażliw e na konkurencję zagraniczną. W śród nich w yróżnić m ożna m.in. w yroby przem ysłu w łókienniczego, hutniczego, m otoryzacyjnego, elektronicznego, itp. Cła m iały być obniża ne od 1 stycznia 1994 roku w czterech rów nych ratach po 25% , zaś całko

9 Por. F. Emmert, M. M orawiecki, Prawo europejskie, W ydaw nictw o N aukow e PW N, Warszawa - W rocław 1999, s.269.

(11)

w ite zniesienie obciążeń taryfow ych na te produkty m iało nastąpić do 2002 ro k u .10

Rozwój działalności C EFTA pow odow ał konieczność zm ian w T rak tacie założycielskim . Rów nież przedstaw iony harm onogram znoszenia barier handlow ych na artykuły przem ysłow e został znow elizow any. Było to m ożliw e dzięki podpisaniu Protokołów Dodatkow ych: nr 1 - 29 kw iet nia 1994 r., nr 2 - 18 sierpnia 1995 r. oraz nr 5 - 13 w rześnia 1996 roku. Na ich podstaw ie, na towary o średnim stopniu wrażliw ości na gospodar kę, cło nie obow iązuje od 1 stycznia 1996 roku, zaś obrót produktam i za kw alifikow anym i do grupy o najw iększym stopniu wrażliw ości na gospo darkę całkow icie zliberalizow ano rok później. W rezultacie strefę w olnego handlu utw orzono ju ż od 1 stycznia 1997 roku. Pozostała jed yn ie niew iel ka liczba produktów , których obciążenia celne m iały obow iązyw ać do 2002 roku. Od 1997 roku w handlu z Czecham i, Polska stosow ała cła na 42 pozycje przem ysłu m otoryzacyjnego, zaś Czechy na zasadzie w zajem ności zastosow ały do 2001 roku bariery taryfow e w przypadku 28 pozycji tow arów im portow anych z Polski. W śród nich m ożna było w yróżnić nie które produkty przem ysłu m otoryzacyjnego, naw'ozy, tw orzyw a sztuczne, izolatory elektryczne i obrabiarki do drew n a.11 Przestały one obow iązyw ać w cześniej niż to przew idyw ano. W szelkie pozostałe cła na artykuły prze m ysłow e zostały zniesione ju ż od 1 stycznia 2000 ro k u .1- W rozdziale dotyczącym artykułów przem ysłow ych um ieszczono także przepisy, obejm ujące zakaz stosow ania opłat o skutkach podobnych do ceł im porto wych, dotyczących zarów no im portu jak i eksportu, ja k też innych utrud nień w handlu o charakterze fiskalnym . U staw odaw cy przyw iązali także wagę do barier pozataryfow ych. Z akazano stosow ania ograniczeń ilościo wych, a także w prow adzono procedury w zajem nego pow iadam iania o projektach regulacji, dotyczących norm technicznych.

Liberalizacja handlu artykułam i rolnym i w pierw otnej wersji Um owy m iała przebiegać na odm iennych zasadach od tych, jak ie dotyczyły w yro bów przem ysłow ych. M iała ona objąć tylko niektóre tow ary, w większości jedynie w ram ach kontyngentów ilościow ych. Sytuację tę zm ienił Protokół D odatkow y nr 1, w ram ach którego zw iększono kontyngenty preferencyj ne oraz w prow adzono redukcję staw ek celnych. (Polska z W ęgrami ustali

10 Por. A. Sołtysińska, P. Czubik, CEFTA Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu,

Zakam ycze, Kraków 1997, s.31.

11 Zob. Rynek wymaga obustronnej aktyw ności, Rynki Zagraniczne, 1999 nr 142, s.3

(12)

ŚRODKO W OEU RO PEJS K A STREFA W O L N E G O H A N D L U . .. 2 9

ła jed n o razo w ą obniżkę o 50% artykułów objętych przez CEFTA ; zaś z Czecham i i S łow acją rozłożone zostały one na okres trzyletni). 13

Dążąc do szybszej liberalizacji handlu tym i artykułam i, w grudniu 1995 roku, zgodnie z Protokołem D odatkow ym nr 3, został w prow adzony nowy harm onogram redukcji obciążeń celnych. W zależności od stopnia w rażli wości na gospodarkę, artykuły zostały zakw alifikow ane do odpow iednich grup. N a listę A zakw alifikow ano produkty, które nie są w ytw arzane w kraju lub których im port nie spow oduje zakłóceń na rynku w ew nętrznym . W śród nich w yróżnić m ożna m.in.: ryby m orskie, zw ierzęta do celów ho dow lanych, pszenicę, niektóre rodzaje tłuszczów roślinnych i zw ierzęcych, kakao, herbatę, ryż, kukurydzę, len, ow oce południow e. Cła na te artykuły m iały zostać zniesione do 1 stycznia 1996 roku. W tym sam ym czasie o 50% m iały być obniżone bariery taryfow e na tow ary zakw alifikow ane do listy B. Liberalizacją m iały zostać objęte: m ięso w ieprzow e, w ołow e i baranie, m leko i śm ietana, owies, pasza, nasiona, kapusta, sałata, w yroby cukiernicze. Tow ary, które zostały uznane za najbardziej w rażliw e na go spodarkę, um ieszczono na liście C. Znalazły się na niej artykuły, które w przeciw ieństw ie do w ym ienionych poprzednio, nie były w ynikiem w spól nych negocjacji w ramach C EFTA lecz uzgodnione zostały w ramach rozm ów dw ustronnych. Zaliczyć do nich m ożna m.in.: drób, sery, jaja, groch, cebulę, jabłk a, ogórki, słód, olej rzepakow y i słonecznikow y, pie czyw o, lody, czekoladę. Cła na te artykuły m iały zostać obniżone od kilku do kilkudziesięciu procent od 1 stycznia 1996 roku. Zakładano, że stawki celne na towary rolne m iały zostać zniesione od stycznia 1998 roku. Ze w zględu jed n ak na specyfikę produktów , decyzje te zostały zrealizow ane w całości jed y n ie w stosunku do artykułów zakw alifikow anych do grupy A. Handel produktam i z pozostałych list zliberalizow ano jed y n ie w czę ści.14

O bniżanie barier handlow ych je st tylko je d n ą z m ożliw ości liberalizacji w zajem nego handlu. W ażną rolę odgryw ają także kontyngenty taryfowe. Jest to zezw olenie na im port określonej ilości danego produktu objętego 0% cłem. W 2000 roku ustalono je w obec w ielu produktów im portow a nych z krajów CEFTA. W śród nich m ożna w yróżnić m .in.: alkohol, w yro by tytoniow e, cukier, niektóre w arzyw a oraz artykuły m leczarskie. W edług w yliczeń, straty dla budżetu państw a z tytułu niepobranego cła m ogą w y nieść 68,7 min. z ł.15

13 Por. A. Sołtysińska, CEFTA .... op. cit., s.64.

14 Za: Z. Klepacki, Integracja europejska, Tem ida 2, Białystok 2000, s.384.

(13)

Bardzo w ażnym przepisem zaw artym w U m ow ie je st artykuł 14, dotyczą cy zakłóceń na rynku któregokolw iek z państw - członków CEFTA . W takim przypadku. Strony m ogą zastosow ać środki ochrony w łasnego ryn ku, które zostaną uznane za niezbędne, m im o iż im port danego produktu został w ynegocjow any w ram ach koncesji zagw arantow anych Umową. Jednocześnie m uszą jed n ak rozpocząć konsultacje z pozostałym i partne ram i, w celu znalezienia w łaściw ego rozw iązania. Ponadto U kład zaw iera przepisy dotyczące ochrony sanitarnej i fitosanitarnej. W ich m yśl, nie w olno w prow adzać żadnych regulacji, które w jakik olw iek sposób m ogły by spow odow ać zakłócenia we w zajem nym handlu.

Pozostała część Układu dotyczy przepisów ogólnych. W tej części dokum entu w yróżnić m ożna m.in.: unorm ow ania dotyczące reguł pocho dzenia tow arów , funkcjonow ania m onopoli państw ow ych, sposobów regu low ania w zajem nych płatności. Przedstaw ione zostało stanow isko wobec stosow ania na terenie organizacji zasad konkurencji dotyczących zarów no przedsiębiorstw , ja k też pom ocy państwa. Zaw arto rów nież porozum ienie dotyczące dum pingu oraz procedury stosow ania środków ochronnych. C elem w szystkich w ym ienionych uregulow ań je st liberalizacja wzajem nej wym iany oraz ochrona przed m ożliw ością dyskrym inacji poszczególnych partnerów.

5 . R o z m i a r y i s t r u k t u r a w y m i a n y h a n d l o w e j z p a ń s t w a m i

C E F T A

Przed om ów ieniem rozw oju w zajem nych stosunków Polski z krajam i Europy Środkow o-W schodniej zgrupow anym i w CEFTA , należy zw rócić uw agę na całokształt polskiego handlu zagranicznego w latach dziew ięć dziesiątych. Po 1990 roku następuje rozwój w ym iany m iędzynarodow ej. M ogą św iadczyć o tym dane przedstaw ione w tabeli.

(14)

Tabela 4 16

O broty polskiego handlu zagranicznego (w m iliardach dolarów )

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

eksport 14,3 14,9 13,2 14,1 17,2 22,9 24,4 25,8 28,2 26,4 import 9,5 15,5 15,9 18,8 21,6 29,0 37,1 42,3 47,0 40,8 saldo +4,8 -0,6 -2,7 -4,7 -4,8 -6,2 -12,7 -15,5 -18,8 -14,4

Zauw ażyć m ożna gw ałtow ny w zrost eksportu, który w ciągu 9 lat w yniósł niem al 100%. Jednak w tym sam ym czasie im port w zrósł ponad czterokrotnie. Spow odow ało to pojaw ienie się w 1991 roku deficytu han dlow ego, który w zrósł do poziom u ponad 5% PKB - w artości uznawanej za poziom bezpieczeństw a gospodarki.

O grom ny deficyt handlow y w ym aga geograficznego rozbicia na poszcze gólne części św iata i obszary gospodarcze. Sytuację tę przedstaw ia tabela 5.

Tabela 5 17

O broty handlu zagranicznego w edług grup krajów (w m iliardach dolarów )

eksport import saldo

grupy krajów 1996 1997 1998 1999b 1996 1997 1998 1999b 1996 1997 1998 1999b 1 17,5 17,7 20,7 18,8 27,3 31,1 35,2 30,6 -9,8 -13,4 -14,5 - 11,8 II 16.1 16,5 19,2 17,3 23,7 26,9 31,0 26,8 -7,6 -10,4 - 11,8 -9,5 III 1,8 1,7 1,4 1,6 4,0 4,8 5,5 4,8 -2,2 -3,1 -4,1 -3,2 IV 5,0 6,2 5,9 4,1 5,7 6,3 6,2 5,7 -0,7 - 0,1 -0,3 - 1,6 V a 1,5 1,7 2,0 1,9 2,2 2,6 3,0 2,7 -0,7 -0,9 1,0 -0,8 a - dane dotyczą państw, które w danym roku należały do CEFTY

b - dane za 1999 rok d otyczą okresu styczeń - listopad

Grupy krajów: I - kraje rozw inięte gospodarczo; II - U nia Europejska; III - kraje rozwijają ce się gospodarczo,

IV - kraje Europa Środkow o - W schodnia; V - CEFTA

16 Sporządzone na podstawie roczników statystycznych G U S, dane za 1999 rok na podsta

w ie Biuletynu Statystycznego G U S, W arszawa 2000, nr 1, s. 150.

(15)

3 2 Ac t a Sc i e n t i f i c a Ac a d e m i a e Os t r o v i e n s i s

Z danych przedstaw ionych w tabeli wynika, iż problem em polskiego handlu zagranicznego je st nie tylko w ysokość deficytu w w ym ianie tow a rowej. N a uw agę zasługuje też fakt, iż import przew yższa eksport w obro tach ze w szystkim i grupam i państw. N ajw iększy deficyt w ystępuje w han dlu z naszym najw iększym partnerem handlow ym - U nią Europejską. Jest to uzasadnione dużo w yższym zaaw ansow aniem technologicznym państw Europy Zachodniej i w zw iązku z tym dużym popytem w kraju na te pro dukty, znacznie przew yższające zapotrzebow anie na polskie towary w krajach piętnastki. Zastanaw iać m oże jed n ak w ysoki deficyt w handlu z krajam i Europy Środkow o-W schodniej, a zw łaszcza z partneram i Polski z CEFTA. W arto więc zapoznać się z w ielkością w ym iany towarowej z tym i państwam i.

Wykres 2

Obroty handlu za g r a n icz n e g o z krajami CEFTA w 1998 roku

N ajw iększy obrót tow arow y z tą grupą państw dotyczy handlu z G ru p ą W yszehradzką. Niem al 90% całego obrotu dotyczy Czech, W ęgier oraz Słow acji, z czego praw ie połow a przypada na pierw szy z w ym ienionych krajów . W ym iana z pozostałym i państw am i pozostaje dotychczas na bar dzo niskim poziom ie. Na uw agę zasługuje fakt, iż tylko w w ym ianie z B ułgarią eksport przew yższał import. W tabeli 6 przedstaw ione zostało

(16)

kształtow ania się salda w ym iany towarowej z państw am i, które należą do CEFTA.

Tabela 6 18

Saldo w handlu zagranicznym z krajam i CEFTA (w tysiącach dolarów USA)

styczeń - grudzień styczeń - wrzesień 1994 1996 1998 1998 1999 Ogółem a -95 -679 758 -947 713 -744 970 -607 912 b 508 -139 116 -661 123 -920 435 -732 440 “ Bułgaria + 14 807 + 15 453 +27 278 + 12 530 +19 390 Czechy -45 618 -303 121 -439 602 -340 703 -310 373 Rumunia + 14 188 +3 182 -6 686 +3 804 -26 187 Słowacja -12 828 -152 506 -252 307 -198 035 -151 226 Słowenia -72 603 -108 346 -126 077 -97 638 -80 276 Węgry -37 062 -115 785 -123 041 -112 439 -59 240 a - saldo w handlu zagranicznym z państwami należącym i w danym roku do CEFTA b - saldo z państwami należącym i do CEFTA w 20 0 0 roku

W ytłuszczone zostało saldo z państwami, które w danym okresie należały do CEFTA

Tw orząc strefę w olnego handlu, głów nym celem je st zw iększanie w ym iany m iędzy partneram i. Jednakże w przypadku Polski, kraju będące go ogrom nym rynkiem zbytu, problem em była narastająca do 1998 roku dysproporcja m iędzy w ielkością im portu i eksportu. D eficyt w ystępuje nie tylko w obec całej organizacji, lecz także w stosunku do w szystkich jej członków . N a uw agę zasługuje fakt ogrom nego przyrostu ujem nego salda. Jeszcze w 1994 roku w ynosiło ono w handlu z państw am i G rupy W yszeh- radzkiej zaledw ie 95 508 tys. dolarów , zaś w stosunku do w szystkich państw należących obecnie - 139 116 tys. dolarów . M im o iż z w iększością krajów saldo w ym iany było ujem ne, jed n ak deficyt był niew ielki. W k o lejnych latach w handlu ze w szystkim i krajam i, z w yjątkiem Bułgarii, znacznie w yższa była dynam ika im portu nad eksportem , co przyczyniło się do zw iększenia deficytu w 1998 roku do sum y ponad 900 m ilionów

(17)

dolarów . Zanotow any w 1999 roku spadek obrotów ze w szystkim i grupa mi krajów m iał swe odbicie rów nież w handlu z krajam i Europy Środko wej. Porów nując w yniki od stycznia do września, z analogicznym okresem poprzedniego roku, jed y n ie w w ym ianie z R um unią pogorszyła się sytu acja w bilansie handlow ym . Było to zw iązane ze zw iększeniem im portu o ponad 35% , przy jednoczesnym utrzym aniu eksportu na dotychczasow ym poziom ie. M inim alny spadek eksportu dotyczył jed y n ie C zech (0,3% ), w pozostałych zaś państw ach był on w yższy i kształtow ał się od 2,7% w przypadku Słow acji do 18,8% w stosunku do Bułgarii i 51,4% - Słowenii. W iększy im port dotyczył, oprócz wspom nianej Rum unii, także Słow enii (4,3% ), a także Bułgarii (2,6% ). Przyw óz produktów z pozostałych państw ukształtow ał się na niższym poziom ie. N ajw iększy spadek zanotow any został w handlu ze S łow acją i w yniósł on 9%.

Ponadto na uw agę zasługuje struktura deficytu. Szczególnie w ysoka nadw yżka im portu nad eksportem w ystępuje w C zechach i na Słowacji. Łącznie w obu tych państw ach ujem ne saldo w handlu z krajam i C EFTA stanow iło w 1998 roku ponad 73%. Daje to podstaw ę przedstaw ienia zna czenia krajów tego w regionu dla polskiego handlu zagranicznego.

Tabela 719

O broty handlu zagranicznego w edług wybranych krajów w odsetkach 1994 1996 1998 1999a import eksport import eksport import eksport import eksport C E - a 4,2 4,9 5,8 6,1 6,4 7,2 6,6 8,0 F T A b 4,8 5,5 6,1 6,6 6,5 7,4 - -Czechy 2,3 2,7 3,1 3,5 3,1 3,6 3,2 3,8 Słowacja 0,9 _1,1 1,2 1,1 1,3 1,2 1,2 1,3 Węgry 1,0 1,1 1,1 1,3 1,3 1,7 1,3 1,9 Słowenia 0,4 0,1 0,4 0,2 0,4 0,3 0,5 0,4 Rumunia 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4 0,3 0,4 Bułgaria 0,1 0,3 0,1 0,2 0,1 0,2 0,1 0,2

Oznaczenia: zob. poprzednia ta b e la ,a - dane za okres styczeń - wrzesień

19 Ibidem, dane za 1999 rok na podstawie: H andel zagraniczny styczeń - wrzesień 1999 rok, inform acje i opracowania statystyczne, G U S, W arszawa 1999.

(18)

Ś RODKOWOEUROPEJS KA STREFA W O L N E G O H A N D L U . 3 5

W ielkość w ym iany tow arow ej z państw am i Europy Środkowej jest na niskim poziom ie. Św iadczyć to m oże o ogrom nych m ożliw ościach, jak ie stoją przed członkam i organizacji. Stopniow e pow iększanie CEFTA oraz tw orzenie strefy w olnego handlu, przynosi stały w zrost w zajem nych obrotów. Jeszcze w 1994 roku w ym iana ze w szystkim i państw am i, należą cymi obecnie do niej, w yniosła w im porcie 4,8, a w eksporcie 5,5%. W skaźnik ten w zrósł po dziew ięciu m iesiącach 1999 roku, odpow iednio do 6,6 i 8,0%. M im o ujem nego w yniku finansow ego z tym i państw am i, globalny eksport Polski lokow any na tych rynkach, stanowi w iększą część w yw ozu niż im portu. Przedstaw ione dane w skazują na potrzebę rozbudo wy stosunków handlow ych z państw am i, które dołączyły do organizacji w trakcie jej funkcjonow ania. O ile handel z państw am i G rupy W yszehradz- kiej jest na dość w ysokim poziom ie, to łączne obroty tow arow e ze Słow e nią, R um unią i B ułgarią nie dorów nują w ym ianie ze S łow acją - pań stwem, które m a najniższy w skaźnik w ym iany z Polską spośród państw, założycieli CEFTA.

Procentow y wzrost w ym iany, zw iązany ze znoszeniem barier handlow ych m iędzy tymi krajam i, prowadzi do charakterystycznego dla tego typu inte gracji - efektu przesunięcia handlu. Polega on na zw iększeniu konkuren cyjności produktów w ytw orzonych w strefie w olnego handlu poprzez n iż szą cenę, w skład której nie w chodzą obciążenia zw iązane z cłem, a także pozostałym i barieram i handlow ym i, obow iązującym i w stosunku do tow a rów w ytw orzonych w krajach trzecich. B ardzo w yrazistym przykładem potw ierdzającym to zjaw isko je st zm iana w ielkości w ym iany Rum unii z krajami CEFTA. W drugim półroczu 1997 roku eksport w zrósł o 70%, zaś w pierw szych sześciu m iesiącach 1998 roku o 136,8%. W tym sam ym czasie im port w zrósł o 204,4% . Jedynie w handlu z C zecham i i Słow acją nie udało się Rum unii uzyskać obrotów na poziom ie, który m iał m iejsce

20 wcześniej.

W dotychczasow ych rozw ażaniach om ów ione zostały problem y dotyczące rozm iarów w ym iany handlowej Polski z poszczególnym i państw am i ja k też globalnie z całą organizacją. Pom inięte zostały natom iast kw estie zw iązane ze strukturą handlu. Zostanie ona om ów iona na podstaw ie ze staw ienia grup produktów w edług SITC - M iędzynarodow ej Standardow ej Klasyfikacji Handlu. W tabeli 8 przedstaw ione zostały w ielkości handlu, zarów no w im porcie ja k i eksporcie, w obrocie z państw am i C EFTA , w latach 1994-99. D otyczą one jed y n ie krajów , które w danym roku należały do organizacji.

(19)

Tabela 821

Obroty handlu m iędzynarodow ego z krajam i CEFTA w edług nom enklatury S IT C (w m ilionach dolarów USA)

styczeń - grudzień styczeń - wrzesień

1994 1996 1998 1998 1999

Sekcje SITC Import Eksport Import Eks port

Import Eks port

Import Eksport Import Eks port Ogółem 918,5 823,0 2160,5 1480,7 2974,1 2026,3 2232,4 1450,0 2179,9 1572,0 Żywność i zwierzęta żywe 57,5 47,8 166,0 74,3 233,6 242,2 190,2 183,4 160,3 187,4 Napoje i tytoń 5,9 1,4 12,4 2,4 11,5 6,0 15,7 2,6 17,3 7,8 Surowce niejadalne z wyjątkiem paliw 46,5 60,7 81,0 78,3 77,8 61,6 56,6 48,7 46,0 39,5 Paliwa mineralne, smary i materiały pochodne 45,5 190,6 110,7 278,7 123,9 220,9 94,4 166,7 79,6 197,9 Oleje, tłuszcze i woski zwierzęce i roślinne 16,7 0,0 32,8 1,3 49,4 1,4 36,1 0,8 23,7 0,7 Chemikalia i produk ty pokrewne 268,6 113,8 559,3 203,7 603,5 252,4 461,2 191,1 427,8 178,0 Towary przemysło we sklasyfikowane głównie według surowca 258,8 215,5 637,0 423,7 902,0 618,5 685,1 469,8 676,0 473,1 Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 151,2 126,2 419,1 268,2 740,9 409,3 528,7 289,6 577,8 298,1 Różne wyroby przemysłowe 67,6 66,9 142,1 149,8 231,3 213,9 164,3 147,3 170,5 1892,2

Dane zaw arte w tabeli w jednoznaczny sposób w skazują na ogrom ny rozwój stosunków handlow ych Polski z partneram i z Europy Środkowej. N iem al w e w szystkich kategoriach produktów zauw ażyć m ożna znaczną

21 Sporządzone na podstawie roczników statystycznych handlu zagranicznego, dane za

(20)

ŚRO D KOW OEU RO PEJSK A STR EFA W O LN E G O H A N D L U . 3 7

dynam ikę w zrostu. O d 1994 roku, zarów no w im porcie ja k i eksporcie d om inują produkty znajdujące się w grupie Towary klasyfikow ane w edług

surow ca. W dalszej kolejności w yróżnić m ożna Chem ikalia i p rodukty pokrew ne oraz Maszyny, urządzenia i sprzęt transportow y. O broty charak

tery zu ją się dużą dyw ersyfikacją tow arow ą. W polskim eksporcie jeszcze w 1996 roku przew ażały tow ary surow cow e i półprodukty, takie ja k w ę giel, m iedź, półprodukty hutnictw a i przem ysłu chem icznego. W im porcie dom inow ały w yroby przem ysłu chem icznego, elektrom aszynow ego i hut niczego. Dwa lata później zanotow ano duży w zrost w yw ozu artykułów rolno-spożyw czych (z 5,5 do 12%), w yrobów przem ysłu elektrom aszyno w ego (z 19,4 do 21%). C echą charakterystyczną je s t rów nież znaczny spa dek eksportu produktów m ineralnych. Z arów no w w yw ozie ja k i przyw o zie dom inują te sam e grupy produktów . Zaliczyć do nich m ożna w yroby przem ysłu elektrom aszynow ego, m etale nieszlachetne, w yroby hutnicze i

22 m iedź, w yroby przem ysłu chem icznego i artykuły rolno-spożyw cze.

Handel produktam i przem ysłow ym i rozw ija się dynam icznie m iędzy poszczególnym i członkam i CEFTA . Św iadczyć o tym m og ą zarów no w skaźniki w skazujące na w zrost obrotów tow arow ych, ja k też uzgodnienia polityczne dotyczące szybszych obciążeń celnych oraz innych barier han dlow ych. Z nacznie trudniejsza sytuacja w ystępuje w przypadku handlu artykułam i rolno-spożyw czym i. Dane zaprezentow ane w tabeli 8, w skazu j ą na ogrom ną dynam ikę handlu. M im o iż następuje stały w zrost wartości

w ym iany, zm niejsza się znaczenie tych artykułów w skali globalnej. Po początkow ym w zroście w im porcie w I połow ie lat dziew ięćdziesiątych, od 1996 roku notow any je s t stały procentow y spadek obrotu tą grupą pro duktów . W eksporcie stała tendencja spadkow a w handlu artykułam i rolno-spożyw czym i trw a od przełom u lat osiem dziesiątych i dziew ięćdziesią tych. W eksporcie udział artykułów rolno-spożyw czych w latach 1993-97 zm niejszył sw ą w artość z 7,7% do 4,6% , w im porcie zaś z 12,4 do 7,3% .23 W handlu d om inują przetw ory roślinne, (39,3% w im porcie; 31,3% w eksporcie). W strukturze przyw ozu dużą rolę odgryw ają także surow ce roślinne (28,3% ) oraz przetw ory zw ierzęce (9,8% ), w w yw ozie w yróżnić natom iast m ożna przetw ory zw ierzęce (12,8% ), a także używ ki ( 1 1,4%).24’ 25

22 Por. Wzrost eksportu, spadek importu, Rynki Zagraniczne, 1999 nr 88, s.3.

23 Za: Analiza obrotów w handlu zagranicznym artykułami rolno - spożywczymi z krajami CEFTA,s. 19.

24 Ibidem.

(21)

Problem y w handlu tą g ru pą produktów zw iązane są z ich specyfiką. Znaczna nadw yżka produkcji artykułów rolnych w iąże się z niepełnym ich w ykorzystaniem . Pow oduje ona znaczne obniżenie cen i zm niejszenie opłacalności produkcji. Sytuacja taka zm usza kraje do poszukiw ania spo sobów na sprzedaż nadw yżki produktów na zagranicznych rynkach. By zw iększyć atrakcyjność tow arów i ich konkurencyjność na rynkach państw trzecich, stosuje się różnego rodzaju dopłaty i subw encje eksportow e. Jed nocześnie zbyt duży napływ dotowanej żyw ności na rynek krajow y m oże wyw ołać destabilizację i w konsekw encji zaniechanie produkcji na skutek jej nieopłacalności. To kolejna przyczyna uniem ożliw iająca w prow adzenia strefy w olnego handlu na tą grupę produktów . Państw a C EFTA , w tym Polska, w ykorzystując artykuł 14 U m ow y, w prow adzają często różnego rodzaju środki ochronne, m ające na celu przeciw działanie zakłóceniom na rynku produktów rolno-spożyw czych. D odatkow e bariery m ające na celu zm niejszenie im portu, m ogą w yw ołać zastosow anie podobnych środków przez eksportera danego dobra na zasadzie retorsji.

W przypadku Polski sytuacja taka zaistniała m.in. w handlu z Wę grami. W 1998 roku ponad trzykrotnie zw iększył się im port kukurydzy (ponad 143 tys. ton). C hcąc chronić krajow ych producentów , w styczniu 1999 roku w prow adzono 20% cło oraz kontyngent w w ysokości 70 tys. ton. Ponadto istniała bardzo niekorzystna sytuacja w handlu pszenicą. Droższe krajow e zboże zastępow ane było zagranicznym . W tym przypad ku zw iększono z 15 do 70% obciążenia celne (z W ęgier sprow adzono 225 tys. ton przy ogólnym im porcie w ynoszącym 700 tys. ton). D odatkow o podniesione zostały bariery handlow e w stosunku do w ęgierskiego prze cieru pom idorow ego oraz w ieprzow iny i drobiu. Strona w ęgierska, która nie zgodziła się z rozw iązaniam i w prow adzonym i przez Polskę, podniosła cła m.in. na ziem niaki, cukier, m ąkę ziem niaczaną. Zaistniały spór został częściow o zażegnany dopiero w styczniu 2000 roku. U stalono now y bez cłowy kontyngent na kukurydzę w w ysokości 115 tys. ton oraz na 3 tys. ton koncentratu pom idorow ego, w zamian za w ycofanie podw yżek ceł na produkty polskie.26

Nie należy oczekiw ać w najbliższych latach utw orzenia strefy w olne go handlu na artykuły rolne. By m ogło to nastąpić, w szystkie państw a członkow skie m usiałyby się zobow iązać do określenia jednakow ych zasad prow adzenia polityki rolnej, w szczególności w zakresie w spierania pro dukcji. Kraje te, m u szą w cześniej zrestrukturyzow ać tę gałąź gospodarki i przygotow ać j ą do funkcjonow ania w w arunkach wolnej konkurencji, co je st przedsięw zięciem niezw ykle trudnym .

(22)

ŚROD KO W OEU RO PEJS K A STREFA W O L N E G O H A N D L U . 3 9

Po d s u m o w a n i e

Środkow oeuropejskie Porozum ienie o W olnym H andlu grupuje kraje Europy Środkow o-W schodniej, które po okresie w spółdziałania w ram ach R W PG znacznie rozluźniły w zajem ne pow iązania gospodarcze. Celem państw zgrupow anych w organizacji je st pełne członkostw o w Unii Euro pejskiej. M ając podpisane Układy Europejskie, głów ny w ysiłek skierow ały w stronę ich realizacji. U czestnictw o w C EFTA znacznie pom oże osiągnąć te zam ierzenia. Państw a te, ju ż teraz, przynależąc do organizacji integra cyjnej m uszą stopniow o dostosow yw ać zarów no sw oją gospodarkę ja k i ustaw odaw stw o do w ym ogów w spólnotow ych. Pow stanie strefy w olnego handlu w tej części Europy spow odow ało znaczne ożyw ienie w handlu m iędzy tym i krajam i. O bejm ując sw ym zasięgiem w yroby przem ysłow e w znacznym stopniu liberalizują także przepływ artykułów rolnych.

Polska była pierw szym krajem , który zabiegał o ożyw ienie w zajem nej w ym iany tow arow ej. O celow ości tych działań m ogą św iadczyć osią gnięte wyniki. Zaow ocow ały one ogrom nym w zrostem w zajem nego han dlu, dotyczącym w szystkich dziedzin gospodarki. D ziałalność CEFTA spow odow ała przesunięcie części zakupów z krajów piętnastki, na rzecz produktów w ytw orzonych w krajach Europy Środkow ej. W śród sukcesów nie należy pom inąć rów nież problem ów łączących się z przynależnością Polski do tej organizacji. W śród nich w yróżnić należy zagadnienia zw ią zane z liberalizacją handlu artykułam i rolno-spożyw czym i. N a uw agę za sługuje rów nież deficyt, jaki w ystępuje także w handlu z tą grupą krajów. Jego redukcja m ożliw a jest jed y n ie w sytuacji, gdy polskie produkty zw iększą sw oją konkurencyjność na rynkach m iędzynarodow ych. W zrost eksportu pow inien dotyczyć głów nie artykułów o w ysokim stopniu prze tw orzenia technologicznego.