Паэзія Наталлi Арсенневай ваеннага часу

Wioletta Nikitiuk-Perkowska

Паэзія Наталлi Арсенневай

ваеннага часу

Acta Polono-Ruthenica 19, 119-131

U W M w Olsztynie A cta Polono-Ruthenica XIX, 2014 ISSN 1427-549Х Wioleta Nikitiuk-Perkowska Uniwersytet w Białymstoku

Паэз!я Наталл! Арсенневай ваеннага часу

Другая сусветная вайна стала для беларускага народа адной з найвя- лжшых нацыянальных трагедый: падчас яе загшуу кожны чацвёрты, а у Вщеб- скай вобласщ кожны трэщ жыхар Беларуси I невыпадкова, што звыш паустагоддзя адным з тэматычных прыярытэтау беларускай лттаратуры было асэнсаванне трапчнага ваеннага часу у розных яго праяуленнях. Зразумела, што тэма вайны аказалася у цэнтры у вап беларусюх т сь м ен т к а у ужо з першых дзён ваеннай нядолй Спачатку яна рэал1за- валася шмат у чым як працяг так званай абароннай лттаратуры, па-свойму псеудапатрыятычнай, апты мттычнай, якая была вышкам афщыйнай палиычнай устаноую на перамогу сусветнай рэвалюцьи i рэпрэсшных працэсау падчас культу асобы Сталiна, што распачауся на мяжы 20-30-х гг. Аднак вельмi хутка пад уплывам жорсткай рэчаiснасцi адносiны да ваенных падзей памянялiся. На змену чыста аратарскiм, публiцыстычнам вершам прыходзiць цвярозае асэнсаванне трагедый, праз лозунгавыя штанацып прабiваюцца, гучаць iндывiдуальныя галасы. Нараджаюцца глыбока патрыятычныя радкi, прасякнутыя вялшай любоую да Pадзiмы, болем, трывогаю за яе лёс. „Яна мела патрэбу у абароне i сама была жыццядайнаю крынiцаю кожнаму, хто да яе прыпадау. Да таго ж пачуццё Pадзiмы прыкметна лакашзавалася - не бясконцую «шостую частку» свету славiлi паэты, а часцей, наадварот, свой родны кут”1, - адзначае Галша Tварановiч. Tакiм чынам, беларускае прыгожае пiсьменства ваеннага перыяду напоунена шматл1к1м1 вобразамi Беларусi. Па моцы патрыятычнага пачуцця лiтаратура таго часу не мае сабе роуных, бо нiколi раней у паэзй не наглядалася столькi непасрэдных зваротау да Беларусi, столькi замiлаваных вобразных выказванняу пра родны край. Дастаткова згадаць, напрыклад, толькi назвы творау: Беларусг Mаксiма Танка, Пiмена Панчаню, Пятра

1 Г. Tварановiч, Беларуская паэз1я ваеннага аасу (1941-1945): новае прааытанне, „Slavia OrientaHs” 2000, т. XLIX, № 4, с. 553.

120 W ioleta Nikitiuk-Perkowska

Глебю, Бeлapуcь Пятpycя Бpoÿкi, M aкciмa Taнкa, Kacтycя Kipэенкi, Aнaтoля A c ^ r n i . B ельмi чacтa лiтapaтapы звяpтaлicя дa нaцы янaльнaй гicтopыi, y в a c к p a ш a л i ÿ т а м я щ н ap o д н ы я iм ëн ы б a p a ц ь б iт o ÿ зa н е зa л е ж н a c ц ь i cвaбoдy (Cкapынa, Kaлiнoÿcкi, B aш чы лa, пеpaм oгi нa Чyдcкiм вoзеpы, гад Гpyнвaльдaм i г.д.). П aэты ÿcведaм лялi, ш тo п aтpэбy ÿ aбapoне м aе не тoлькi белapycкaя зямля, a r e i белapycкaя мoвa (M. T arn , Poднaя Moea).

П a эзiя в aен н aгa ч acy в ы д aтн aй б ел ap y cк aй э м iгp aц ы й н aй п aэтэcы H aтaллi A pcенневaй, як i M acея Cяднëвa, A леcя Caлaÿя, Pы гopa C лyчaнiнa i ш ш ь к эмiгpaцы йны x белapycкix пaэтaÿ, тaкcaм a ÿ знaчнaй cтyпенi гyчaлa вa ÿ н ico н з y cëй тaгaч acн aй белapycкaй лiтap aтyp aй , нa ш тo звеpн y тa acaблiвaя ÿвaгa ÿ aпoш нiя дзеcяцiгoддзi. „H aвiдaвoкy [y твopчacцi пaэтaÿ- эм iгpaн тaÿ - B. H .-П.] aктyaлiзaц ы я кaш тoÿн acц ей мiнyлaгa, твopчacць y pэчы ш чы нaцы янaльнaй тpaды цы i, ш тo cyпaдaлa з aгyльны мi тэндэн- цы ям i paзвiц ця белapycкaй лiтapaтypы вaен н aгa чacy. П aдзел пpaxoдзiÿ xyтчэй m лëcax, a не пa твopax. П paÿдa, як aльтэpнaты вa веpш aм-клятвaм y веpнacцi пapтыi, пpaвaды paм, yзнiкaлi твopы бiблейнaй тэмaты кi, звapoты дa ^ ^ в ы ш н я т а ”2.

B aен н ы п еp ы я д ж ы ц ц я i т в o p ч a c ц i H a т aл л i A p c е н н е в a й л iч ы ц ц a н aйм енш дacледaвaны м y яе бiягpaф ii. Д pyгaя cycветнaя вaйнa зacтaлa белapycкyю пaэтэcy ÿ Ш л ьш ч ы , куды янa пеpaеxaлa ÿ 1922 г., выйш aÿш ы зaм yж зa белapycкaгa пaтpы ëтa - кaпiтaнa ш л ^ г а т а вoйcкa Ф paнцiш кa Kyшaля. Tyт п aэтэca пpaжьш a бoльш зa 15 гaдoÿ. 3a тoй чac пaбaчы ÿ cвет пеpш ы збopнiк A pcенневaй n a d cmiM m 6aM (1927) i бы ^ пaдpы xтaвaны дa дpyкy нa пpaцягy 1928-1936 гг. дpyгi - Жoymaя eocem, я к з-зa вaйны, нa жaль, не пaбaчы ÿ cветy. Я н Ч ы квш aдзнaчaе: „Tвopчaй пaзiцы яй Haтaллi A p c ен н е в a й тaгo ч acy cтa е ц ц a aд cтa p o н е н a е н aзip aн н е i э c тэты зa ц ы я жы ццëвы x з ’яÿ i фaктaÿ. Я е пaэзiя ÿ гэты «пoльcкi» (1922-1939) пеpыяд тэм aты чнa звyж aеццa дa cф еpы пpывaтнacцi, кaм еpнaгa лipы чнaгa «я», якoе aднaк ш тopaз экcтpaпaлipaвaлa cябе ÿ плaн пpы poды ды ÿ пеpcпектывy вечнacцi” . Tым caмы м „пaэтэca знaчнa пaш ы pы лa i пaглыбiлa пcixaлaгiчны п ap тp эт cвaëй л ip ы ч н aй re p a im ” , якaя н aп o ÿ н ен a л ю б oÿ ю i зaxoп лен a д a c к a н a л a c ц ю п p ы p o д ы3. З a м iл a в a н н е A p c е н н е в a й к p a я в iд a м , тaк o е вiдaвoчнaе ÿ гэтыx двyx збopнiкax, i дaлo пaдcтaвы нaзвaць яе „пяcняpкaй пpы poды ” i „пaэтэcaй вocенi” . У яе веpш ax дaвaеннaй пapы вельмi чacтa ÿ зн a ÿ л я ю ц ц a p o д н ы я в o c е н c к iя к p aяв iд ы . C к л aд aе ц ц a ÿ p aж aн н е , ш то

2 Ibidem, c. 564.

3 Я. Чыквш , M iж В ы ьняй i Poчэcmэpaм. Teop4acць H am aллi Apceннeвaй, [y:] idem,

Паэзгя H amarni Арсенневай ваеннага часу ₁₂₁ ÿ г э т а й св аёй м а с т а ц к а -э с т ы т ы ч н а й р э ч а ю н а с щ , н1быта ÿ цудоУным л а с к а в ы м к а з а ч н ы м с в е ц е , я н а а д ч у в а е с я б е с а п р а ÿ д ы с п а к о й н а й i шчасл1вай. Бяссп рэчн а таксам а, ш то зборн1к1 верш аÿ Пад с т м небам i Жоутая восенъ сведчаць аб тым, што паэзiя Н. А рсенневай - гэта паэзiя душ ы , сэрца, мараÿ, ф антазй, н астрою , летуценняу, iнтyiцы i, yяÿлення, эмoцыi, ды yраж анняÿ4. А дн ак ваенная пара ÿладна ÿнясе свае значныя карэкты вы ÿ тэм аты чны ды япазон твoрчасцi паэтэсы.

Inter arma tacent musae - сведчыць анты чная грэчаская мудрасць. Ды м уза А рсенневай не маÿчала, калi гавары лi гарматы. C апраÿды, час вайны, зд ав ал ас я б, н е с п р ы я л ь н ы д ля ÿ зн iк н е н н я н о вы х т в о р а ^ а в о сь для Н. А рсен н евай ваенная п ара аказалася щ не сам ай багатай у творчы м в ы м я р э н н й Бо вай н а, я к а д зн ач ы л а я н а сам а, н а п o ÿ н е н а ш м атл iк iм i пераж ываннямi, а „ П е р а ж ы в а н ь т для п аэта - гэта той-ж а хлеб. У галодны я гады ён дае зь сябе м енш , у гады , багаты я на ÿраж аньнi, ён творы ць б о л ь ш ” 5. В ы д атн ы м п а ц в я р д ж э н н е м гэ т ы х сл o ÿ з ’я ÿ л я е ц ц а зб o р н iк лiры чны х верш аÿ Н. А рсенневай Сягонъня, вы дадзены ÿ M iнскy ÿ 1944 г. Г этая п аэты ч н ая кн iга, па словах Л ю б ы Т арасю к: „Н аск р о зь пра- сякнута драматызмам, тры вогай за лёс чалавека i народа. Я на непазбаулена i гераiчных, змагарны х матываÿ [...], i сyзiрання неÿмiрyчай красы прыроды [...], але часц ей яе пачуцц ёвы тон узд ы м аец ц а д а вы сокага тр агiч н ага запалу, скруш анай горы чы , горкага ш кадавання, малггвы за чалавечае”6 С ярод д зевян оста верш аÿ знахoдзiм i славутую М алт ву або Магутны Божа - тв о р , н а т с а н ы ÿ 1942 г. ÿ М ш с к у н а за м о в у а р х iе п iс к а п а Беларускай аÿтакеф альнай праваслаÿнай царквы Ф ш арэта, а пяццю гадам1 п азн ей п ак л ад зе н ы M iкoлам Р ав ен сю м на музы ку. Г эта верш , у яю м асаблiва вы разна праявiлiся глыбою я хры сцiянскiя i патры яты чны я пачуцц1 А рсенневай, яе вера ÿ Боскую магутнасць, але i адначасова свядамосць, што б е л а р у с к народ i яго зям ля без Бож ай д ап ам о п зyсiм бяссш ьны я сам1 па сабе, каб стаць ш часлiвы м i i свабoднымi. С ёння гэты верш з ’яÿляецца с а п р а ÿ д н ы м н а ц ы я н а л ь н ы м п м н а м д л я м н o г iх б ел ар y са ÿ , i сл о вы : Магутныг Божа! Уладар сусветау,/ вял1зныгх сонцау i сэрц малыгх,/ над Беларусяй щхай i ветлай/ рассыт праменъне Свае хвалыг... гу ч ац ь як у м етраполи, так i за яе межамй

4 М. Miкyлiч, „Мая песня - натхненне, жыгцця майго чар...”. Пaэзiя Hamaллi Арсенневай

заходнебеларускага перыгяду, „Тэрмашлы” 2008, № 12, с. 342.

5 Н. Арсеннева, Ауmaбiягрaфiчныг нарыгс, [у:] Л. Юрэвiч, Беларуская мемуарыгстыгка на

эмiгрaцыli, Нью-Ерк 1999, с. 158.

6 Л. Тарасюк, Праз атян забыгцця. Пaэзiя Hamaллi Арсенневай, [у:] Idem, Аnaлогiя красыг.

122 W ioleta NiMtшk-Perkowska А дначасова з творчы м узды м ам разам з другой суветнай вайной для Н. А рсенневай распачауся цяжк1, нават траг1чны час, як! паклау канец яе спакойнаму, нават аднастайнам у ж ы ццю 7. М уж паэтэсы пайш оу на вайну, а А рсеннева разам з сынам! пераехала да брата у Вшейку, дзе уладкавалася на працу стыл1ста у „С ялянскую газету” . Д ы 13 красав1ка 1940 г. паэтэса р а за м з сы н ам ! б ы л а а р ы ш т а в а н а о р ган ам ! Н К В Д ! без а ф щ ы й н а г а абв!навачвання саслана у стал!нск! ГУЛАГ у К азахстане. Н а Радз!му мужа, у Д оры на В алож ы нш чы не, яна вярнулася у лю ты м 1941 г. 3 мая таго ж года па 1944 г. А рсеннева сям ’ёй ж ы ла у М!нску, дзе к!равала аддзя- л ен н ем л!таратуры Б еларускага культурнага згуртавання. У 1944 г. яна бы ла вы м уш ана пак!нуць М !нск ! разам з муж ам ! сы нам падацца яш чэ далей, чы м у м алады я гады, на захад, на гэты раз у Н ям еччы ну - найперш у Берл!н, затым у Форст, Амбэрг, Рэгенсбург, М !хэльсдорф. Н !б ы т а х а в а ю ч ы с я ад с у р о в ы х , ж о р с т к !х р э а л !й в а е н н а г а часу, !мкнучы ся хоць на нейк!я !мгненн! адгарадзщ ца ад навакольнага кашмару, Н. А рсеннева асалоды ж ы цця ш укае у музы цы - займ аецца перастварэннем н а родную м ову вы датн ы х, ген !яльн ы х творау. П е р аклад ае л !б р эта да оперы Кармэн Д ж ордж а Б!зэ ! Яугенш Анегт П ятра Ч айкоускага, п!ша л!брэта да новай оперы, за сю ж эт якой узяла свой верш Лясное возера з цы клу Зачараваны кут са зборн!ка Пад сш м небам. П асля п р эм ’еры Ляснога возера зрабш а пераклад казачнай драмы Затонутыг звон Герхарда Гауптм ана. П оты м распачала прац у над перакладам ! ап ерэты Цыгганскг барон Ё гана Ш трауса, п ’есы Разъбтыг кубак Генрыха фон К ляйста ды опер Зачараваная жалейка В о л ьф ган га А м а д эя М оц арта ! Волъныг стралец К арл а М ары ! ф он В эбера. П а п р о сь б е кам п аз!тар а М !колы Ш чаглова п аэтэса нап!сала ары ю для кн!г! П раксэды для 3-а акта опэры Усяслау Чарадзей. А днак, зразум ела, нем агчы м а было п адчас вайны заслан!цца мастацтвам, нават самы м высок!м. В а усе часы , асабл!ва у цяж к!я для Радз!мы , сапраудн ы х мастакоу слова хвалявал! м есц а ! роля верш аваны х радкоу у рэча!стнасц!. Цалкам невыпадкова, ш то на самы м пачатку ваеннай нядол! Н. А рсеннева найперш, я к н!кол! ран ей , ,,з тр ы во га й у сл ухо ув аец ц а у сваё м астак о ускае «я», с п р а б у ю ч ы , н е я к п р ы м !р ы ц ь , у л а го д з!ц ь н е п р ы м !р ы м а е : а б р а ж а н а е гум ан!сты чнае пачуццё ! абавязак м астака твары ць” 8. П аэтэса задаецца 7 Н. А рсеннева, У казахст анцкай ссыглцыг , [у:] З г(столыгяй на „выг ". Артыг кулыг . Дакументыг . Успамтыг , кн. 3, М!нск 1994, [оп1те] <М 1р:/^Ь8Ь.о^НЬЛМ ех^р?ор1юп=сот_а1- b1ib&view=artide&id=330>. 8 Л. Тарасюк, ор. cit., с. 9.

^ э з г я H am am i Apceннeвaй вaeннaгa 4acy ₁₂₃

пы ганн ям ^ як ж ы ць i ^ a ш то пicaць cяpoд дзiкix пaж apыш ч, ш эpaгa дыму pyiн, гapмaтныx гpы м oтaÿ) кaлi кpoÿ i cмеpць з ^ л я ю ц щ ш тoдзëнш чынaй. Ч ы м aпpaÿдвaеццa ÿ тaкi чac icнaвaнне п aэтa i яго веpш aÿ? A pcенневa нiбы з т д з е я й , штo aтpымaе aдкaз нa cвaë бaлючaе пытaнне, cпpaбyе paзвaжaць ^ a м еcц a м acтaкa i ягo твopaÿ y ж yдacны я для ч aлaвец твa чacы , кaлi кpyш aццa ÿcе кaштoÿнacцi, дaÿгaвечныя iдэaлы, кaлi нaйвыш эйш aй мэтaй, здaеццa, з ’яÿляеццa не cклaдaць веpшaвaныя paдкi, a „выжыць-пеpaтpывaць” :

Хто ën, иют? Бiблейны мытap,

пpapoк нaтxнëны, №вету лекap pi чaлaвек з душей, y œ p K ^ лязем xicтaньняÿ, cкpoзь m c m n жыцьця i cьмеpцi, cлaвы, зьдзеку? Mячoм ягоным шэпт щ ^ ы ю ? Пpa што i як п ^ ц ь ën мaе?9

Я к не т г а д з ^ щ з Я. Чы квiны м , штo „H aтaллю Apcенневy, як твopцy, вельм i xвaлю е пы тaнн е п pa cвaë м еcц a ÿ cвеце, якi <«a гopлa душ ы ць вaйнa», i пpa cвaю aдкaзнacць пеpaд гэтым cветaм - не толью зa cябе, aле i зa ÿвеcь нapoд, нaцыю , зa ÿcю Д йч ы н у” 10, тaм y i зpaзyмелa, ш тo янa п paд ’яÿляе caмы я в я л ш к пaтpaбaвaннi дa cябе як aд пaэтa, якi лiчы ццa ц эн тpaм cycветy, я к i зaÿcëды п aвiн ен бы ць м уж ны м i м oц н ы м дyxaм, y п pы вaтн acц i „cягo н ьн я” , y чac вялiкix вы п paбaвaнняÿ, y зyciм нечa- лaвечyю вaеннyю пapy. Ён, з yзнятaй гaлaвoю , мyciць cм елa ic^i нaпеpaд, пеpaaдoльвaю чы нягoды i няÿдaчы , a н еaд н oйч ы i acaб icтaе гopa, якoе i м у ^ г а пеpaж ы ць caмa п aэтэca - cм еpць cтapэйш aгa cынa. I тое ж y cвaix paдкax, m пpaцягy ÿcягo ж yдacнaгa вaеннaгa пеpыядy, poбiць H. A pcенневa,

6o я т paзyмее змaгapнyю poлю пaэтa, нaвaт y caмыx цяжкix i неcпpыяльныx

для пicaння aбcтaвiнax:

Tpэбa быць пеcьняpoм i цяпеp, кaлi дзень нaш

-iзь cьмеpцяй бpaтaньне,

9 H. Apcенневa, Miж бepaгaмi. Bt,i6ap naэзй H am am i Apceннeвaй 1920-1970, New York - Toronto 1979, c. 99. Дaлей n p n cпacылцы na raxa выдaнне id a p o ^ a пaдaеццa ÿ дyжкax.

124 W ioleta NiMtшk-Perkowska кал1 ночы, як ранены зьвер, дзесь па норах зал1зваюць раны (81). У вы ш ку роздум ау Наталл1 А рсенневай над 1снаваннем 1 прызначэннем п аэта ды п аэзй у страш энны х ваенны х рэал1ях п аустау вы датны цы кл вершау, у як1 увайшл1 паэты чны я творы Сягонъня (1941), Пясъняр (1941), Зоры ст ц а (1942), Хто ён, паэт? (1942), Восъ толък вытшуся трох1 (1942), Вы хочаце (1942), Салау1 (1942), Слоу ня трэба шукацъ (1942), Музыка (1942-43), Хараство (1943), З камарынай песъняй (1943), Нашым паэтам (1943), Усёроуна (1943). У в ер ш а х Н. А р с е н н е в а й в аен н ай п ар ы не зн о й д зе ш р ан е й ш а г а апявання пры гаж осщ зямл1, Д няга неба, зорны х ночау, залатой восенй У яе т а г а ч а с н ы х т в о р а х а д б ы в а е ц ц а „с в о е аса б л 1 в ае у зб р о й в а н н е су п р ац ь вайны ” 11. Там у 1 невыпадкова, ш то на яе паэты чнай карц1не паустаю ць цяпер ноч, змрок, чорная сажа, гры моты , кроу, смерць, крыжы, жалоба, ру1ны, розпач, голад, боль, калецтва... П аэтэса кары стаецца так1м1 словам1- вобразам1 як смутак, жах, гора, тры вога, ж урба, туга, адзш ота, разлука, чаканне... Н а гэты час перад яе вачыма 1 у верш ах ствараецца цалкам ш ш ы, чым у даваенны м зборн1ку Пад сш м небам, вобраз - катастраф1чная вайна 1 усё тое, што пры несла яна чалавецтву: Яж тут рынул1 чорнаю хмараю, разьл1л1ся чырвонаю плямай дн1 1накшыя: з жудзяй, з пажарам1, з горкай мглою дымоу над палям1... Сьмерць... Рушы... Крыжы 1 пажарышчы... Роспач, голад, калецтва, жалобы... Аб прыгожасьщ тут не размарышся! (118) Дымы... Пажары... Посьв1ст куляу, -дай Бог, м1нулася усё (18). 11 Ibidem, с. 48.

Паэзгя H am aллi Арсенневай ваеннага аасу ₁₂₅

H. A р ceн н eвaй ,„nëc д aÿ м ож а болей як кам у ” (Мой скарб) - яна п аэтэса, i ÿ cвaix твoрax яна не т о л ь к м ож а aпicвaць рэал и вайны, але i найперш пaдтры м лiвaць н адзею на вы ратаванне, веру ÿ п ерам огу над в о р а г а м i ÿ м a ц o ÿ в a ц ь у з м а г а н ш за л е п ш а е з a ÿ т р a , за ш ч а ^ в у ю , бесту рб о тн ую сон ечн ую будучы ню белар ускага народа, ды ÿ р эш ц e за адрадж энне роднай Беларуси a ÿ cэрцax cyмлeвaмi звоняць надзея i восень - yдзьвëx. Haдзeя на заутра бяз плачу, на xлeб залаты на стале, на тое, што будуць шачай вяcëлacьцяй сэрцы пылець, што доля машсты iзь cьмexy парве, i пакоцщца ëн па крai сарэбраным рэxaм пад пecьняÿ дaжынкaвыx тон (113).

П a эзiя H. A р c e н н e в a й таго ч асу п e р aп o ÿ н eн a i ш м aтл iкiм i, зyciм н aтyрaл ьн ы м i для тaк ix вы прaбaвaнняÿ, экзicтэн ц ы ял ьн ы м i п ы тан н ям т Ч ы м ëcць чалавек перад няУм о л ьм й ciлaй aбcтaвiн? Ш то ад яго залеж ы ць у ciтyaцыi, якая м ацнейш ая за яго фiзiчны я м aгчы мacцi? Ц чалавек неяк caгрaш ы ÿ, а т а м у i зacл y гo ÿ в ae п акаран н я? P oздyм ы п р а сэн с ж ы цця ÿ твoрax H. A рceннeвaй вы ступаю ць ш м атразова ÿ вeрш ax Ж ът (1942),

Пакулъ жыцця (1942), А усё-ж будзем жыцъ (1942), Жыцъцё (1944), П р о т а у воаы жыцъцю (1943), Baрma жыцъ (1943), Перажытае (1943). A л e л iр ы ч н a я г е р а ш я A р c e н н e в a й не за й м а е п a c iÿ н a г a с т а н о в ш ч а , наадварот - а к т а ^ н а зaклiкae да змагання з рэчaicнacцю , якая пры ш ж ае чалавека, бо, як даказвае паэтэса, у кожным чалавеку дрэм ле вялш ая сша, што м ож а дапамагчы ям у з гонарам п райсщ праз к п ы т ы вайны, знайсщ вы йсце з сп уац ьп, якая здаецца зyciм безнадзейнай i безвькоднай: Cяньня мы caмi ж ы ^ ^ м паланеем, сяньня мы caмi - надзея i сша. & м ел а ж наперад, ня ÿ вырай прывольны,

126 W ioleta Nikitiuk-Perkowska

are na нaшyю ÿпapтyю делю, птушку,

што ÿcë йшчэ

л у т е ÿ пaднеб’i! (150)

Л ëc не зaÿ cëд ы лacкaвы , ды i д ap o гa ж ы ц ц я бы вaе кpyтoю , тaм y чaлaвекy неaднoйчы пpыxoдзiццa пеpaaдoльвaць poзны я ц ^ ж к ^ ^ , змipaццa з тypбoтaмi, нaвaт жaxaмi. Л ле, як i кaж a H. A pcенневa ÿ aдным ca cвaix веpшaÿ, ням a чaгo пpaклiнaць лëcy, aле тp эбa з iм т г а д з ^ щ , a нaвaт мoжa i дзякaвaць зa тoе, ш тo п pы йш лocя ж ы ць y тaкiя вaж ны я для чaлaвецтвa чacы, 6o якpaз „ты ” мoж aш змянiць cвет, нaнoвa ягo збyдaвaць, з yciм i яге нoвы мi кaш тoÿнacцям i, iдэaлaмi:

Taк,

шчacьлiвы, xтo йдзе opaa жыцьце ÿ днi вялiкix, як cьвет, oеpaменaÿ, pacкiдaе cтapoе шмaцьцë,

paзьбiвaе зaцеcныя cьцены, не cxiляе нiдзе гaлaвы,

na rayxix paздapoжжax ня cтыне, не бaiццa

y мopa кpывi

oеpaжытыя пpaÿды yкiнyць! (114)

A днaк, зpaзyмелa, „ ^ й н у пaэтэca ÿcпpы м aлa як ycëaгyльнaе нялю дcкaе няш чacце, вы paзнa пa-жaнoчaмy, з yвoгyле нетpaды цы йны м для белapycкaй лiтapaтypы apы cтaкpaты змaм, - зaÿвaж aе Я. Чы квiн. - У яе aднociнax дa го л я вaйны, змaгaння чyеццa Я pacлaÿлiн пaчaтaк. Я к i ÿ Слoee npa naxod Iгapaвыl, лipы ч н aя r e p a i d H aтaлл i A p cен н евaй тaк caм a чaкaе, y cвaëй

кpэпacцi, y cвaiм «не зaняты м» вopaгaм i дoме, кaлi ж веpнyццa жaÿнеpы- вoi. C клaдaе ^ a ix пеcнi. Узбpoйвaе мapш aмi. Плaчa ды мoлiццa зa ixняе вяpтaнне жывымi. I веpы ць y тую недaлëкyю cветлyю будучыню ” 12.

Г этaя ж веpa ÿ ж ы ццë, пеpaмoгy, вяpтaнне лю бы x з вaйны гучы ць н a й в ы p a зн е й y c э p ц a x ca м ы x д a л iк a т н ы x ю то т - м a л a д ы x ж a н ч ы н , гaлoÿны x re p a im веpш aÿ Cnapыlшыl (1941) i He 3ama4y бoлeй (1941). 1м тaкcaм a п pы йш лocя пеpaaдoльвaць вaеннyю pэчaicнacць - ж ы ць y caмoце, няведaю чы нiчoгa пpa лëc cвaйro лю бaгa. Уcпaмiны мyчaю ць душу, anc aднaчacoвa i paтyю ць - 6o ÿ ix яны знoÿ paзaм, зyciм ш чacлiвыя. Л ле ÿcë

Паэзгя H ат аллi Aрсенневай ваеннага часу ₁₂₇

ж таю трэба глядзець на будучыню, на тую пару, якая м елася быць больш радаснай, больш чалавечнай, чы м ваенны час, i тое роб щ ь лiры чная гeраiня A рceннeвай - мары ць аб канцы вайны i яе аcабicтага няш часця, верыць, што яе каханы ÿcë ж ж ы вы i нeÿзабавe вернецца дахаты, да жoнкi, дзiцяцi:

Эх, Ваciлëк, мой хлапчына, З кiм ты начуеш i дзе? У пыле сыпюм каляшау У цвшым багавiннi ÿ вадзе? Выпiÿ ты ÿжo щ не выпiÿ чарку да дна? (90) Праÿда, цeмнавoкi мой Габрусь далëка, [...] але прычакаю знoÿ хлапца увесну, як нальлюцца лозы залащстым сокам, сэрцу стане цесна. Ён увойдзе ÿ хату, вымытую бела сонцам i вясною, чубам замяцелщь, крыкне: „Гэй, дзяÿчына, годзе стыньма стынуць, глянь, ужо ж благое за высоюм тынам, ужо кроу ня плямiць ni душы, ni цела, можна адпачынуць!” (89)

Cярoд ж аночых вoбразаÿ у верш ах H. A рceннeвай вы ступае не толью жонка, але i мацi, лëc якой таксам а не бы ÿ ласкавым. Я на цeрпiць можа i больш, чы м ж анчы на ÿ разлуцы са cваiм каханым, бо яна страцш а свае дзiцë, якое нарадзiла i вы хавала i для якога бачыла iнш ы лëc, чым ваеннае зм а ган н е за A й чы н у, як о е н е а д н о й ч ы м о ж а к а ш та в а ц ь н ав ат сам ага дарагога. I яна плача, але ведае, што тр эба ж ы ць надзеяй. M ацi, у сп ам ь наю чы перш ы я крoкi свайго адзш ага сыночка, як i тая жонка, веры ць, што яе д з ^ , якое забрала ÿ яе вайна, не паддасцца ëй i ацалее, вы звалщ ца i вернецца ж ы вы м ÿ родны матчы н дом: - Годзе ж плакаць, ну, дось - сягоньня ai мо заутра, а прыйдзе сын. Ён, напэÿна, дауно ÿ палоне... Годзе ж плакаць, чакай вясны! Гэтак кажуць табе суседзц гэтак ты запауняеш днi•.. (91)

128 Wio1eta NiMtшk-Perkowska Глыбок!я перажыванн! уласц!вы арсеннеускай мац! - уласц!вы ! самой паэтэсе, бо ! яна зведала самае найвял!кшае мацярынскае гора - 22 чэрвеня 1943 г. ад м!ны, прызначанай немцам, у М!нск!м гарадск!м тэатры заг!нуу яе старэйшы сын - дваццац!гадовы Яраслау. Дзень, у як! прыйшлося ёй разв!тацца назаусёды з сынам, Арсеннева л!чыла самым найгоршым ! найцяжк!м у сва!м жыцц!. Наш Ярак, якога я так любша, быу разарваны м!наю, падложанаю у тэатры. Разам зь !м заг!нула шмат, шмат !ншых. Немагчыма было, здаецца, перажыць гэтыя дн!, а трэба было. I я сапрауды ня ведаю, каму я пав!нна дзякаваць за тую сшу, той дз!уны гарт, як! дау мне ператрываць гэты час спакойна, - лёсу, Богу? Пахаваньне ахвярау бальшав!цкага тэрору было урачыстае, ды я мала што памятаю. Памятаю тольк!, што трунау было 14. Памятаю, што сьвяц!ла сонца ! што я плакала ! плакал! усе вакол...13 - занатавала пазней у сва!м аутаб!яграф!чным нарысе паэтэса. Пагадз!цца мац! са смерцю сына - немагчымая задача, можна аднак крыху залячыць рану у сэрцы, суц!шыць унутраны мацярынск! боль. I для Арсенневай так!м лекам, ды спецыф!чнай пс!хатэрап!яй з ’яуляецца х!ба ж ! верш Успамшыг (1943), прысвечаны адышоушаму у вечнасць яе дарагому Яраславу: Кажаш, быу хлопец адз!най удачай, х!ба, тваёй у жыцьц!... ну й заг!нуу... Дзедка, паслухай - хто ж сяньня ня плача ц! па бацькох, ц! па сыне? [...] Дзедка, так будзе штогод... I астыне, хочаш ц! не, - найдз!чэйшая роспач, ! адцьв!туць пакрысе успам!ны, як пустацьвет, неусьцярэжна ! проста... (105) I кал! „усюды цемра, усюды пажары ад бомбау, пад нагам! ямы, нейкая злавесная ц!шыня...”, Арсеннева не паддаецца, бо як адзначыла у аутаб1я- граф!чай нататцы: „такая ужо у мяне нейкая недарэчная натура: кал! няма 13 Н. Арсеннева, Аутаб1яграф1чныг нарыгс..., с. 175.

^ э з г я H am am i Apceннeвaй вaeннaгa 4acy ₁₂₉

чaгo, - я й бaюcя, i xicтaюcя, i кaпpыжy, aле як здapыццa бядa, - ycë як pyкoй aдымaе: i crpax, i xicтaньне, i cьлëзы, paблюcя aдвaжнaй i дyжaй”14. I гэтa aдлюcтpoÿвaеццa ÿ яе лipычныx paдкax. У aдpoзненне aд знaчнaй чacткi людзей тaгo чacy пaэтэca, як aдзнaчыÿ Miкoлa Miшчaнчyк, не мaÿчaлa, a cмелa i мyжнa дaпaмaгaлa cвaймy белapycкaмy нapoдy - aдчyць cябе нapoдaм y тым жa злaвеcным кpывaвым меciве-бoйнi, ycтaць з кaленяÿ) узняць гaлaвy, пaглядзець нaпеpaд - y cветлyю будучыню cвaей нaцыi, зaxaвaццa i выcтaяць y бapaцьбе зa выжывaнне15. Apcенневa мaе ÿ cябе aгpoмнyю ciлy жыцця, якую xoчa пеpaдaць i cвaiм cyaйчыннiкaм, дык roлacнa зaклiкaе:

A ÿcë ж будзем жыць! I ня тaк, „бaбы з везу”, ^ к ш

-кaб y cэpцax oылелicя лозы, i кpoÿ бypбaлелa бяpoзaвым coкaм, i мoжнa 6ы л о б i na д о л ю зaцмoкaць!

Жыць тaк, кaб дaлocя т м выoiць iз cмaгaй i пoÿнaю чapaй жыцьцëвyю бpaгy,

a выпiÿшы

-чapкaю вобземлю кiнyць,

габ pэxa na cьвеце зьвiнелa з гадзшу na зaйздpacьць i зл о ^ ц ь ycялякiм cycедзям, што й cяньня йшчэ

-nac тут ня ÿмеюць угледзець! (111)

Гэты зaклiк выcтyпaе ÿ мнoгix тaгaчacныx веpшax пaэтэcы. Xoчaццa тут пеpaлiчыць, пpынaмci, некaлькi: A ycë-ж будзeм ж ыць (1942), Жыlвe

Бeлapуcь (1942), Xaй гpымiць (1942), У дaжынкi (1942). Aле любoÿ дa

Paдзiмы выяÿлялacя ÿ H. Apcенневaй не тольк пpaз зaклiкi дa бapaцьбы з вopaгaм, aле, тaк як i ÿ мнoгix тaгaчacныx пicьменнiкaÿ, як нaпpыклaд M. Taнкa цi П. П aнчaнкi, y нaпaм iне, што caмым кaш тoÿным нaцыянaльным cкapбaм кoжнaгa нapoдa, белapycкaгa тaкcaмa, з’яÿляеццa мoвa, бо „кaб не мoвa, дaÿнo б мы pacтaялi, pacплылicя б iмглoй мiж чyжыx, зьбеглi ÿ в ы ^ й гyciнaю cтaяю... Лле з мoвaй - i мы будзем жыць. Будзем жыць!”. Mенaвiтa гэтa i пaдкpэcлiвaе Apcенневa ÿ cвaix тэты чны к шэдэÿpax:

14 Ibidem, c. 159.

15 M. Miшчaнчyк, Miж бepaгaмi. Лëc i mвopчacць Hamaллi Apceннeвaй, [y:] Kульmуpa

130 W ioleta NiMtшk-Perkowska Наша ж мова - цудоуная, сьпеуная, умее сьпелым калосьсем шумець, галас1ць навальн1цай улеунаю, верасьнёваю медзяй зьв1нець. Мова наша выкутая з золата -не йржавее, бл1шчыць, з1гацщь. Гэта мова паэтау 1 волатау, скарб, як1 нас трымау пры жыцьц1 (111). Паплыло, зацьв1ло, нал1ваецца, сьпее стольк1 слоу беларуск1х - жывых каласоу! I зь 1х кажнае - наша, у кажным гарт 1 надзея, 1 драбочак душы - наша, нашае усё! [..] У палёх, узараных нарогам1 танкау, беларускага слова падб1раем жшво (112). Звароты-закл1к1 Н. А рсенневай да суайчынш кау, каб змагал1ся з во- рагам, верыл1 у перамогу, вы зваленне з нядол1 ды помн1л1 аб каш тоунасщ беларускай м овы , раскры ваю ць цалкам яе п атры яты чн ы я пачуцц1, як1я н айпауней х1ба вы яуляю цца у верш ах Песъня Калгноуцау (1941), Жыве Беларусъ (1942), Прысяга (1943), Крате (1 9 4 1 -1 9 4 2 ), ды не сщ хаю ць у п асл я в а ен н у ю п ар у - я к у Н ям еч ч ы н е, т а к 1 у д ал ёк а й А м еры ц ы . А р с е н н е в а б ы л а в ы м у ш ан а эм 1граваць, ал е н1кол1 не за б ы в а л а сваю р о д н у ю , т а к бл1зкую яе с э р ц у Б ел ар у сь . У сва1х в ер ш а х н еад н о й ч ы адгукалася на самы я важ ны я для беларускага народа падзе1. Свае творы пры свяцш а м1ж 1нш ы м дню абвяш чэння н езалеж насщ Беларус1: 25 сакавт (1950), Ён грацъ ня същхне (1964), ды С луцкаму збройнам у чыну: раздзел На Слуцшя у г о д к з верш ам1 Лгстапад (1 94 7), Мы йшл1 (1 94 7), Над паустанцкаю магЫаю (1952), Вы пайшл1 пам1рацъ (1956), Ты не адна (1960), ды Косы (1959-1960), Сыны г м а ц (1957). Сапрауды, творчасць Наталш А рсенневай ваеннага часу займае значнае месца у яе лггаратурнай спадчыне, а таксам а ва усёй беларускай л1таратуры.

na33in Hamajuii ApceHHeeaü e a em a za uacy ₁₃₁

Streszczenie

Poezja wojennego okresu Natalii Arsienniewej

Poezja okresu w ojennego białoruskiej emigracyjnej poetki N atalii Arsienniewej zajm uje zna­ czące miejsce nie tylko w jej dorobku literackim, ale także w całej białoruskiej literaturze. Poezja ta jest ja k dotąd najmniej zbadana w twórczej biografii poetki. W okresie w ojennym Natalia Arsienniew a odchodzi od charakterystycznego dla niej poetyzow ania przyrody i całą swoja uwagę skupia na opisie otaczających j ą tragicznych w ojennych realiów dnia codziennego. W jej w ier­ szach tego czasu dom inują tzw. wiersze-wezw ania do rodaków, w iersze-apostrofy do Ojczyzny, ja k również rozm yślania dotyczące ludzkiej egzystencji, w tym losu poety. Swoistym poetyckim podsum owaniem tego okresu jest zbiór w ierszy Siahonnia w ydany w 1944 r. w Mińsku.

Sum m ary

The wartime poetry o f Natalia Arsienniewa

The w artim e poetry o f Belarussian emigre poet N atalia Arsienniew a has a significant place not only in her literaly output, but also in the w hole Belarussian literature. This type o f w ork is the least explored in artistic biography o f the poet. During the war, N atalia Arsienniew a departs from poetising nature typical for the pre-w ar period. A t that tim e she focuses all her attention on the description o f w ar surrounding the tragic realities o f everyday life. Then in her poems dominate so-called: poem s-calls to compatriots, poem s-apostrophes to Homeland, as w ell as reflections about hum an existence, including the fate o f the poet. A kind o f poetic summary o f this period is a collection o f poem s Siahonnia, released in 1944 in Minsk.

Key words: w ar period art, poem s-calls, poem s-apostrophes, patriotism , existence, the role