Prasa litewskiej mniejszości narodowej w Polsce w latach 1920-1939

Makowski, Bronisław

Prasa litewskiej mniejszości

narodowej w Polsce w latach

1920-1939

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 17/1, 89-107

BRONISŁAW MAKOWSKI

PR A SA L IT E W S K IE J M N IEJSZO ŚC I NA RO DO W EJ PO LSCE

W LA TACH 1920— 1939

ZARYS INFORMACYJNO-BIBLIOGRAFICZNY

W dotychczasow ej lite ra tu rz e nauk o w ej b ra k je s t p rac pośw ięconych zagadnieniu czasopiśm iennictw a litew skiego w Polsce la t 1920— 1939. Jednocześnie zaś p rasa litew sk a b y ła w y k o rzy sty w an a w p ra c a c h n au k o ­ w ych frag m en tary czn ie, p rz y o m aw ianiu p ro b le m aty k i stosunków pol­ sk o-litew skich tego o k re s u 1. D otychczasow a lite r a tu r a p rze d m io tu m a głów nie c h a ra k te r w spom nieniow y2.

P ró ba p rzed staw ien ia dziejów p rasy litew sk iej w D rugiej R zeczypo­ spolitej wobec b ra k u podstaw ow ej lite r a tu r y te m a tu w ym ag ała oparcia się w poszukiw aniach głów nie na bibliotecznych zbio rach gazet i czaso­ pism litew skich. N iestety , nie w szystkie gazety i czasopism a zachow ały się w kom plecie, a n iek tó ry ch z n ich b ra k w zbiorach polskich. In fo rm a ­ cje o nich w ypadało czerpać z lite r a tu r y pom ocniczej3. Z a w a rte w niej dane n ie zaw sze o dpow iadają rzeczyw istości4.

Z aw arcie w a rty k u le cało k ształtu sp ra w zw iązanych z p ra s ą litew sk ą

1 Najpełniej w dotychczasowej polskiej historiografii p rasę litew ską w Polsce uwzględnił w swoich pracach P. Ł o s s o w s k i, (Stosunki polsko-litew skie w la­

tach 1918—1920, W arszawa 1966 oraz Z problem atyki stosunków polsko-litew skich 1934—1938, W arszawa 1968.

2 J. C i c e n a s , V ilnius tarp audru, Chicago 1953, oraz broszury popularne o interesującym nas okresie: R. !M a c k e v i 5 i u s, O videsim t m etu 1918—1938, Wil­ no 1938; także M. B i r ż i s k a , Del m usu sostines, London 11Q62, t. 1—2, oraz Li-

ctuviu tautos K elias i naująji gyvenim q, Los Angele's 1952, t. 1, 1953, t. 2; J. T u-

m a s - V a i ż g a n t a i s , Raśtai, K aunas b. d., A. R a n d o m a n k i s , P ilkieji Lid-

vyriai, Vilnius 1928, i inni.

3 B. S e m i s , Vilniaus Golgota. Okupuotosios Lietuovos lietuviu darbo ir ka-

nciu 1919— 1928 dienorastis, Kowno 1930; Rocznik Statystyczny W ilna za 1930 r., 1933 r., 1939: S ta tystyk a druków , W arszawa 1934, 1936.

4 Dotyczy to zwłaszcza Rocznika Statystycznego W ilna 1921—8, Wilno 1930. (Liczby czasopism odpow iadają pozycjom bibliograficznym, co nie zawsze odpow ia­ da faktycznem u stanowi rzeczy. N iektóre czasopisma, zam ykane przez władze ad ­ m inistracyjne, wychodziły następnie bardzo szybko pod innym tytułem . Ten spo­ sób ujęcia stw arzał pozory większej liczby czasopism.)

w Polsce okresu m iędzyw ojennego p rz y obecnym stan ie b a d a ń n ie jest m ożliw e. D latego zak res niniejszego a rty k u łu ograniczono do n iek tó ry ch ty lk o zagadnień zw iązany ch z u stalen iem ty tu łó w w ychodzących czaso­ pism , re p re z e n ta c ją o k reślonych n u rtó w politycznych, stosu nku do p a ń ­ stw a polskiego, w m ia rę m ożności zasięgu o ddziaływ ania o raz w aru n k ó w działania p ra s y litew sk iej. P ro b le m a ty k a p o ru szan a przez poszczególne czasopism a będzie tu zaledw ie sygnalizow ana. S k ła n ia ją do tego głów nie w zględy ograniczonej objętości a rty k u łu , ja k też w p ew n ym sto p n iu spe­ cyfika w y daw nictw a.

Stosunkow o dużo m iejsca z a jm u ją dane fo rm aln e o ty tu łac h , re d a k ­ to rach , okresie u kazy w an ia się poszczególnych gazet. P o dan ie ich w ydało się niezbędne w dążeniu do u k azania m ożliw ie n ajp ełniejszeg o sy n te ­ tycznego obrazu p ra s y litew sk iej w Polsce la t 1920— 1939.

Pisząc o czasopiśm iennictw ie litew sk im w ogóle n ależy przypom nieć, że n arodziło się ono w w a ru n k a c h niezw yk le tru d n y c h , w m om encie po­ ważnego zagrożenia narodow ego b y tu L itw inów . Do 1904 r., z w y jątk iem „ A u śra ” (Ju trzen k a) i czasopism w ychodzących poza g ranicam i L itw y, w łasnej p ra s y L itw in i nie posiadali. O bow iązyw ał zakaz w ładz carskich d ru k u w języ k u litew skim . W y d aw n ictw a b y ły p rzem ycane na L itw ę w sposób n ielegalny, głów nie z tzw . M ałej L itw y, tj. z obszaru R zeszy N ie­ m ieckiej.

M om ent odzyskania d ru k u czcionkam i łacińskim i w 1904 r. b y ł w y ­ darzen iem n iezw y k łej w agi w dziejach n a ro d u litew skiego. L itw in i u zy ­ skali m ożliw ość (w sposób bardzo ograniczony z ra c ji zaboru) k sz ta łto ­ w ania oblicza narodow ego w e w łasn y m język u p isan ym . Szczególną rolę odegrała w ty m p rocesie p rasa litew sk a z jej c e n tru m w W ilnie.

J u ż w 1904 r. zaczął w ychodzić dziennik ,,V ilniaus Ż inios” (W iado­ m ości W ileńskie), red ag o w an y przez P io tra V ileiśisa5. W P e te rsb u rg u od

18 XI 1904 r. p ojaw ia się litew sk i ty g od nik „L ietuvos L a ik ra śtis” (Gazeta L itew ska). W krótce u k a z u ją się now e ty tu ły gazet litew sk ich w W ilnie, K ow nie, Sejnach. Na p o czątk u 1914 r . w g ran icach ówczesnego p a ń stw a rosyjskiego w ychodziło już 25 litew sk ich czasopism . N ajw ięcej ich u k a ­ zyw ało się w W ilnie — 10 (w ty m dw a d zie n n ik i ,,L ietuvos Ż inios” i „V iltis” — N adzieja)6; K ow nie — 8, S e jn ac h — 4, R ydze — 37. W la ­ ta c h 1908— 1914 w W ilnie w ychodziły dw a litew sk ie czasopism a w języ ­ ku polskim z przeznaczeniem dla tzw . spolonizow anych L itw in ó w 8.

6 R. M a c k e v i ć i u s, op. clt., s. 8. 6 Op. cit., s. 11.

7 B. V i 1 e i ś y t e (K u lturin e Seinu spau stu ves veikla, Roma 1968, 117— 128) po­ daje, iż w ychodzący w Sejnach „Saltińis” (Źródło) był najbardziej rozpowszech­ n iony ispośród czterech czasopism wychodzących w tym m ieście, m.in. „Vadovas” (Przewodnik) — m iesięcznik z 1908 r.; „Spindulys” (Promień), dwutygodnik z 1909 r. o nakładzie 2000 egz., był przeznaczony głów nie dla m ieszkańców W ileń- szczyzny. Wzorując się na nim w iln ian ie rozpoczęli w ydaw ać od 1911 r. „Auśra” (Jutrzenka).

L itew sk ie czasopism a b y ły red ag o w ane i w y d aw an e tak że i poza g ra ­ nicam i Rosji. N a p ierw szym m iejscu w ypada w ym ienić S ta n y Z jed n o ­ czone A m ery ki P ółnocnej, gdzie w ty m okresie w ychodziło ok. 25 lite w ­ skich gazet i czasopism o bardzo różn oro dn ych k ie ru n k a c h politycznych. P onadto k ilkanaście czasopism w ychodziło n a te ry to riu m M ałej L itw y, gdzie zam ieszkiw ała zw arcie znaczna liczba L itw in ó w 9.

W p rzed ed n iu pierw szej w o jn y św iatow ej L itw in i posiadali około 65 ty tu łó w g azet i czasopism o bardzo różnorodnej tem aty ce, zasięgu i po­ ziomie. M iały one zaspokoić zapotrzebow ania około 3 m in L itw in ó w 10. Te zapotrzebow ania w p o ró w n an iu z. in n y m i p rzo d u jący m i n a ro d am i E uropy n ie b y ły jeszcze w ysokie w sensie jakościow ym . W płynęły na to w yżej w spom niane okoliczności. W ystępow ał w spółcześnie b ra k d u ­ żych dzienników , dobrze red ag ow an y ch tygodników . B rak w ykształconych specjalistów w tej dziedzinie, ja k też b ra k dośw iadczenia n ie by ł bez znaczenia11. Jed n ak że ju ż sam fa k t red ago w ania ty lu czasopism w tak im odstępie czasu w skazuje w yraźn ie, że w kw estii odrodzenia narodow o- -k u ltu ra ln eg o postęp b y ł znaczny. N ie należy ‘zapom inać i o ty m , że n ie m ając w łasn y ch szkół p rasa litew sk a b y ła nie tylko p ercep to rem o kreślonych p o staw społeczno-politycznych, lecz w części zastęp ow ała szkołę. Rola jej była w ięc podw ójna.

O kres rozw oju czasopiśm iennictw a litew skiego w la ta c h 1904— 1914 to głów nie k o n c e n trac ja w y siłk u n a zw iększenie ilości w y d aw an y ch cza­ sopism. W iązało się to z p o trzeb ą u a k ty w n ie n ia i n a d ro b ie n ia zaległości w y n ik ły ch z n iezw y k le b rzem ien n ej w sk u tk i niew oli narodow ej.

P ierw sza w ojna św iatow a d otkliw ie dała się odczuć w e w szy stk ich dziedzinach b y tu L itw inów , nie om inęła też i p rasy. W 1915 r. n a oku­ pow anym przez N iem ców te ry to riu m W ileńszczyzny zostają zam k n ięte w szystkie czasopism a w języ k u litew skim . W krótce je d n a k okupanci ze­ zw alają n a w y d aw an ie jednego d ziennika „L ietuvos A idas” (Echo L itw y) redagow anego przez A n ta n a sa S m eto n ę12. D ołączają też n ieb aw em sw oją gazetę w języ k u litew sk im „ D a b a rtis” (T eraźniejszość)13.

B u rzliw y okres p rzem ian w E uropie Środkow o-W schodniej w okresie pierw szej w o jn y św iatow ej i rew o lu cji, a zwłaszcza problem k sz ta łto w a ­ nia się u stro jó w polityczno-społecznych, k w estia u stalen ia granic Polski i L itw y, zarów no w polskiej, ja k i litew skiej lite ra tu rz e nau k o w ej m a b o g aty do ro b ek n a u k o w y 14. T em aty k a ta z konieczności zostaje pom i­ n ięta.

9 R. M a c k e v i c i u s , op. cit., s. 11.

10 Op. cit., s. 11 (liczba ta dotyczy wszystkich Litwinów żyjących na świecie, głównie W Europie i USA).

11 Z a : R. M a c k e v i c i u s, op. cit., s. 11. 12 O j. cit., s. 25.

13 D. A l s e i k a , Vilniaus kraśto lietuviu gyvenim as 1919—34, Wilno 1934, s. 7. 14 Oto bardziej znani autorzy prac na ten tem at: A. Deruga, B. Bierzanek,

M ało z n a n ą stro n ą zagadn ien ia stosunków p o lsk o-litew sk ich je s t zwłaszcza stanow isko o pinii p u b liczn ej ludności litew sk iej W ileńszczyzny i Suw alszczyzny w k w estii sporu 'terytorialnego pom iędzy niepodległym i p ań stw am i P o lsk ą i L itw ą. Szczególnie in te n sy w n y c h a ra k te r d ziałań 0 przyłącznie W ileńszczyzny, S uw alszczyzny i G rodzieńszczyzny do P o l­ ski, ze stro n y litew sk iej zaś — do L itw y , trw a ł w la ta c h 1919— 1923, tj. do m o m en tu p o djęcia decyzji przez R adę A m basadorów w P a ry ż u dnia 15 czerw ca 1923 r . 15 Spór polsk o-litew ski nie w ygasł aż do 1938 r. W brew w szelkim próbom łagodzenia sporu p rzez p a ń stw a trzecie b y ł stały m z ja ­ w iskiem sto su n k ów p olsko-litew skich. K ością niezgody była zwłaszcza sp raw a sto licy L itw y — W ilna, z którego zajęciem nie m ogła się pogo­ dzić stro n a litew ska.

O drodzone b u rż u a z y jn e pań stw o litew sk ie z po w odu ogro m nych tr u d ­ ności n ie było w stan ie obronić swej su w eren no ści w p ierw szej fazie is t­ nienia. 5 I 1919 r. w spom agając siły lew icy W ilno zajęły w ojska rad z iec ­ kie, zaś 19 IV 1919 r. w w y n ik u zm ia n y sy tu a c ji n a fron cie do W ilna w k ro czy ły w ojska polskie. W odezw ie Do m ieszka ń có w byłego W ielkiego

K się stw a L itew skieg o Józef P iłsu d sk i zapew nił, że o przynależności p a ń ­

stw ow ej W ileńszczyzny zad ecy d u je m iejscow a ludność w w o ln y ch w yb o­ ra c h 16. O dezwa m iała c h a ra k te r głów nie prop agan d ow y.

Z in ic ja ty w y M ichała B irżiśki 22 IV 1919 r. został w y b ra n y L itew ski T ym czasow y K o m itet W ileński, którego celem było rep re z en to w a n ie in ­ teresó w i p ra w litew sk ich ludności W ileńszjczyzny17. W ow ym tru d n y m 1 ko n flik to w y m okresie isto tn ą rolę w obronie p raw , rozw oju w łasnej lite r a tu r y i języ ka odegrała p ra s a litew sk a w y d aw an a w W ilnie.

P ra w a L itw in ó w do W ilna a k ty w n ie b ro n ił dziennik litew sk i „N epri- klausom o ji L ie tu v a ” (L itw a N iepodległa), w ychodzący od 25 IV 1919 r .18 Zam ieszczony w nim a rty k u ł przew odniczącego L itew skiego T ym czaso­ wego K o m ite tu W ileńskiego (LTKW ) M. B irżiśki pt. R im ta valanda (Po­ w ażna godzina) n aw o ły w ał L itw inów do: 1) pozostania w W ilnie, chyba że głód lu b p rzy m u s stąd w ygoni; 2) u trz y m a n ia sta ry c h i z ak ład an ia no w y ch in sty tu c ji litew sk ich; 3) podjęcia w spólnej p rac y tw órczej w raz z in n y m i narodow ościam i W ileńszczyzny w o p arciu o ich d em okratyczne w arstw y ; 4) podniesienia k u ltu ra ln e j i politycznej św iadom ości szerszych m as19.

S ta n w o jen n y w pływ ał u jem n ie n a fun kcjo no w anie p ra s y litew skiej. „N epriklausom oji L ie tu v a ” w ychodziła z p rzerw am i do 22 V III 1920 r.

H. Jabłoński, J. Holzer, K. Navickas, J. Zarnowski, R. Żepkaite, J. Ochmański, a zwłaszcza P. Łossowski.

15 J. O c h m a ń s k i , Historia L itw y, Poznań 1967, s. 263.

16 K. K u m a n i e c k i , Odbudowa państwowości polskiej, W arszawa 1924, s. 172. 17 D. Al s e i k a, op. cit., s. 3.

18 B. S e m i is, op. cit., is. 20.

13 V II 1919 r. został w znow iony kato lick i ty g o d n ik „ A u śra ”, redag ow a­ n y przez księdza Juo zasa S tankeviciusa. Ż yw ot tygodnika był k ró tk i: o s ta tn i n u m e r u k a z ał się 8 X I 1919 r . 20 K o n ty n u a to re m „ A u śry ” od 8 I 1920 r. b y ł „V ilniaus G arsas” (Głos W ilna), rów nież tygodnik, z p rz y ­ czyn cen zu raln y ch w ychodzący bardzo n iere g u la rn ie . R edagow any by ł przez księdza K rzysztofa Ćibirasa.

J a k ju ż w spom niano, L itw in i w yd aw ali rów nież czasopism a w jęz y ­ ku polskim . M iały one docierać do tzw . spolonizow anych L itw inów , jak też inform ow ać m ieszkańców narodow ości polskiej o stanow isku stro n y litew skiej w sp raw ie przyn ależno ści p ań stw o w ej spornego te ry to riu m . W ydaw cy liczyli się z m ożliw ością zrozum ienia i ew entualnego p o p a r­ cia ze stro n y życzliw ie u sto su n k o w an y ch Polaków . 15 V 1919 r. zaczął w ychodzić red ag o w an y p rzez M. B irżiśkę dziennik „,Głos L itw y ” , organ LTKW . D ziennik sta ł n a w ysokim poziom ie, red ag o w an y b ył staran n ie. S w oją ideow ą pozycję w yw odził z założeń, iż W ilno m u si być 'stolicą n ie ­ zależnej L itw y . W edług ocen p ra s y polskiej .„Głos L itw y ” w teo rii dążył do przyjaznego up o rząd k o w ania stosunków , lecz w p ra k ty c e n a sta w ia ł się nieprzy ch yln ie, często wrogo, wobec w szelkich poczynań P o lakó w 21. Liczne tru d n o ści w y n ik ające z ograniczeń praso w y ch spow odow ały, że d ziennik m u siał k ilk a k ro tn ie zm ieniać re d a k to ró w odpow iedzialnych22. P ierw szy m z n ich b y ła A ldona C arneckaite, od n r 51 A dam Gawłowicz, od n r 97 W ładysław Rakowski'23. „Głos L itw y ” zakończył swój żyw ot z nak azu W ileńskiego Sądu Okręgow ego 4 X II 1919 r., zaś o sta tn i n u m er u k azał się 5 X II 1919 r .24. K o n ty n u a to re m „G łosu L itw y ” b y ł w y d an y w k ró tce dziennik „Echo L itw y ”25, rów nież red ag o w an y p rzez M. B irżiśkę. W jed n y m z n u m eró w został zam ieszczony bardzo in te re su ją c y a rty k u ł pió ra Z. Z em aitisa p t. O unią p o lsko -litew ską 26. 26 V II 1920 r. „Echo L itw y ” zostało zam knięte. S k ład re d a k c y jn y pism a tw orzyli: M. B irżiska, V ladas Sakavicius, B ronius S tad zev iciu s (ad m in istrato r), A n d riu s R ando- m anskis i V aclovas B irżiśk a27.

Rów nolegle z dziennikiem w ychodził w W ilnie od 17 V II 1919 r. ty ­ godnik „Nasza Ziem ia. Pism o dla Społeczności K ato lick iej”. R ed ak to rem i w ydaw cą b ył ks. d r J . S tan k ev iciu s28. Po w y dan iu 9 n u m eru zam knięty. W znow iony przez re d a k to r Ja n in ę A n d ru sk ev iciu te 15 II 1920 r., u k azy ­ w ał się bardzo n iereg u larn ie.

20 „Ausra”, nr 13 z 8 X I 1919. 21 B. S e m i s , op. cit., s. 28.

22 Praktykę tę stosowała w iększość w ydaw ców Drugiej Rzeczypospolitej, po­ dając często nazw iska pracow ników n ie związanych z w ydaw aniem czasopism.

23 „Głos L itw y”, 1919, nr 1—169. 24 Tamże, nr 169.

25 „Echo L itw y”, nr 1 z 12 XII 1919. 26 „Echo L itw y” z 25 VIII 1920. 27 B. S e m i s , op. cit., s. 61. 28 „Nasza Ziem ia”, 1921, 23.

14 V II 1920 r. w ojska radzieckie zaję ły bez w alk i W ilno. W ładzę p rz e ję ły siły litew sk iej lew icy z V incasem M iekevićiusem -K apsukasem i Z igm asśm A lek są-A n garietisem n a czele. Do o stre j w alk i o now y u stró j społeczny w łączają się pism a kom unistyczne: „K om u nistas” (Ko­ m u nista), „Do w alk i” oraz „K o m m unist”29. P ra sa k o m unistyczna n aw o­ ły w ała do w sp arcia w ładzy ro botniczo-chłopskiej, jednocześnie zaś ostro w y stęp ow ała przeciw ko poczynaniom rzą d u litew skiego w K ow nie.

Do k o n tra k c ji p rz y stą p iła litew sk a p rasa lib e raln o -n a ro d o w a i p ra w i­ cowa. Od 10 V III 1920 r. obok pism kom unisty czny ch rozlepian e by ły dzienniki litew sk ie „V ilniaus A idas” i „W iadom ości W ileńskie” , zaś od 19 V III w y d aw an a w języ k u ro sy jsk im „ L itw a ”30. Z adaniem ty c h w y ­ d aw nictw była n e u tra liz a c ja w pływ ów p ra sy lew icow ej. P ism a będące organam i LTK W , pod fak ty c zn ą re d a k c ją M. B irżiśki, głosiły w yłączne praw o rep re z en to w a n ia in teresó w litew sk iej części społeczeństw a n a W ileńszczyźnie. P oczynając od 26 V III 1920 r . c e n tra ln e in sty tu c je rzą d u litew skiego stopniow o zaczęły przenosić się do W ilna. D ziałalność LTK W została zaw ieszona do 9 X 1920 r .31

O kres od początku 1919 r. do 9 X 1920 r. w dziejach p ra sy litew skiej w W ilnie c h a ra k te ry z u je się dom inacją tem a ty k i politycznej. R ed akto rzy pism b ro n ili p ra w L itw inów do W ilna. N ajw iększą aktyw ność w ykazał dziennik „Głos L itw y ” . O dpierał w szystkie a ta k i p rasy polskiej, p ro te ­ stow ał przeciw działalności „ S tra ż y K reso w ej” . M. B irżiśka w jedn ym z arty k u łó w pisał:. „Z gadzam y się na plebiscyt, lecz ty lko na zasadzie ró w n y ch szans. A d m in istra c ja polska ze »S trażą K resow ą« działała na naszy m tere n ie dziesięć, m iesięcy, pozwólcie te ra z a d m in istra c ji lite w ­ skiej popracow ać ta k i sam o k res z litew sk ą stra ż ą i ty lk o d em o k raty cz­ nie, a po ty m d a jm y m ieszkańcom dziesięć m iesięcy odpoczynku ze stro ­ n y obu w ładz, niech się zastanow ią i w y b io rą sobie tę w ładzę, k tó ra im będzie bardziej odpow iadała”32.

S ta n w o jen n y nie sp rz y ja ł rozw ojow i p ra sy litew sk iej w W ilnie. W publiko w an ej lite ra tu rz e b ra k w iadom ości na te m a t zasięgu i siły oddziaływ ania w ileńskiej p ra sy litew sk iej w o k resie od 1919 r. do 9 X 1920 r. G en eraln ej zm ianie uległa sy tu acja p ra s y litew sk iej po 9 X 1920 r., kiedy to w w yn ik u a k c ji gen. L u c jan a Żeligow skiego zostały z a ję te znaczne obszary stanow iące te ry to riu m sp o rn e pom iędzy P olską a L itw ą. Po opanow aniu W ileńszczyzny L. Żeligow ski ogłosił u tw o rze ­ nie tzw . L itw y Ś rodkow ej. A d m in istro w ał sam pow ołując do pom ocy Tym czasow ą K om isję Rządzącą. O losach tego tw o ru państw ow ego m iał zadecydow ać w y b ra n y przez ludność sejm . W yb ory do sejm u odbyły się

29 D. A 1 s e i k a, op. ń t., s. 71.

30 B. S e m i s, op. cit., s. 38; por. też D. A 1 s e i k a, op. cit., s. 71—73; rów ­ nież J. C i c e n a s , op. cit., s. 249.

31 D. A 1 s e i k a, op. cit., s. 71.

8 I 1922 r., zaś 22 II 1922 r. Sejm W ileński pow ziął uchw ałę o złączeniu ziem i w ileńskiej z Polską. Sejm polski uchw ałę zatw ierd ził 24 III 1922 r . 33 Po zajęciu W ilna a d m in istra c ja L. Żeligow skiego p rzede w szystkim poddała ścisłej k o n tro li cen zu raln ej p rasę litew ską. Część in telig en cji litew skiej opuściła W ilno w raz z w yco fu jący m i się litew skim i in sty tu c ja ­ m i rządow ym i.

M imo licznych tru d n o śc i a d m in istra c y jn y c h ju ż 12 X 1920 r. uk azał się n u m e r redagow anego w jęz y k u polskim „Echa L itw y ” . Z ostał n a ­ ty ch m ia st zam k n ięty . 1 X I 1®20 r. w yszedł w znow iony ty g o d n ik „V il- n iau s G arsas” pod re d a k c ją ks. K. Ć ibirasa. Z am k nięty, w yszedł n a s tę p ­ nie pod re d a k c ją M arii M aciśauskaite. W w y n ik u depo rtacji re d a k to rk i 6 II 1922 r., czasowo zaw iesił działalność, by w k ró tce ukazać się pod re d a k c ją K azysa S tra z d a sa 34. 14 X II 1920 r. zaczyna w W ilnie w ychodzić d ziennik „V ilnius” p od re d a k c ją M. B irżiśk i33. Z p rzerw am i w ychodził do 12 X 1921 r., k ied y to za opis w yw łaszczenia gim nazjum litew skiego p rzy ul. A. M ickiew icza i in n y ch ak cji re p re s y jn y c h organów w ładzy L. Żeligow skiego w sto su n k u do ludoności litew skiej został z a m k n ięty 36. 29 X 1921 r. M. B irżiśka re d a g u je n o w y dziennik p t. „V iln ietis” (Wil­ n ianin). Od 8 X II 1921 r. „V ilnietis” zam ieszcza hasło „L itw ini nie ucze­ stniczą w w y b o rach ”. H asło to było um ieszczone w e w szystk ich czasopi­ sm ach litew skich, naw o łu jąc ty m sam ym ludność litew sk ą do bojkotu w yborów do S ejm u W ileńskiego 8 I 1922 r .37 D ziennik, został zam knięty n a kró tk o przed w y b oram i do sejm u. Ale już 24 I 1922 r. gazeta odradza się po raz trzeci, pod re d a k c ją P ovilasa G aidelionisa. N a sw ych łam ach zam ieszcza m .in. listę 33 działaczy litew sk ich d ep o rto w an y ch n a L itw ę 38. Z okazji czw artej rocznicy ogłoszenia niepodległości L itw y znalazło się w niej kilk a a rty k u łó w n a ten te m a t39. Za a rty k u ły A k t oskarżający i G rzm o ty re d a k to r G aidelionis został pociągnięty do odpow iedzialności40. O statecznie dziennik zam knięto 1 VI 1922 r.

P o w sta ły w okresie w ładzy radzieckiej w W ilnie dziennik „W iado­ m ości W ileńskie” w yszedł po raz o sta tn i 10 X 1920 r. z ty tu ło w y m a r ty ­ k u łem D ulce est pro patria m o ri41.

14 X 1920 r. w ychodzi d ziennik litew ski w języ k u polskim „Głos L itw y ” , k o n ty n u ac ja zam kniętego „Echa L itw y ” . R edagow ali go A n drius

33 J. O c h m a ń s k i , op. clt., s. 256; szerzej na ten tem at pisze S. V a n s e - v i ć i u s , Teisinis reżim as Vilniaus kraste 1920—39 metais, V ilnius 1973, s. 5—25.

34 B. S e m i s , op. cit., s. 52 i n. 35 J. C i c e n a s, op. cit., s. 249. 36 „V ilnius”, 1921, nr 223 i n. 87 „V ilnietis” z 8 X II 1921. 38 „V ilnietis” z 9 II 1922. 38 „V ilnietis” z 16 II 1922.

40 „V ilnietis” z 27 I 1922; por. B. S e m i s , op. cit., s. 167.

R andom anskis i V ik to ras B irżiśka. K ilka n u m eró w skonfiskow ano42. 28 X II 1920 r. dziennik został zam k n ięty . Dw a dni później n a jego m iejsce u k azała się gazeta „Dzwon L itw y ” p o d re d a k c ją J, U ogintasà43. 18 I 1921 r. został z a m k n ięty za a rty k u ły o treści u zn anej za an ty p o lsk ą44. Z astąp iła go „S traż L itw y ”45. Od 1 V II 1921 r. u k azał się znow u „Głos L itw y ” . Z am k n ięty 18 V III, jed n a k ju ż 31 V III zakaz zniesiono i ukazał się 58 n u m e r „Głosu L itw y ”46, ale 11 X 1921 r. znow u uległ k o n fisk a­ cie47.

W ty m sam ym ro k u w ysiłki pu blicystów litew sk ich zostają w sp a rte przez dziennik polski „N ow iny W ileńskie” , którego re d a k to re m b y ł p rz y ­ c h y ln y dla L itw in ó w W acław K ozłow ski48. N a łam ach pism a w ypow ia­ dali się głów nie członkow ie red a k c ji „Głosu L itw y ”49. S ta ra n o się tam w sposób bardziej o stro żn y pisać o p raw a ch L itw inów do W ilna. W m o­ m encie w zn aw ian ia „D zw onu L itw y ” „N ow iny W ileńskie” ukazy w ały się raz w tygodniu. S y tu a cja tak a u trz y m y w a ła się do 17 II 1922 r.

W lu ty m 1921 r. w yszedł d ru g i n u m e r zam kniętego 9 X 1920 r. ty g o d ­ n ik a litew skiego w języ k u polskim „Życie L u d u ” . Był to o rg an ludow ców pod red a k c ją P iju sà M iciulisà50. Je d n a k już 9 V II 1921 r. fa k ty c z n y r e ­ d a k to r D om enikauskas podpisał zobow iązanie o p rz e rw a n iu w y daw ania zabronionego przez cenzurę p ism a51.

P row adząc szeroką akcję prop agandow ą i polity czną n a rzecz w łącze­ nia W ileńszczyzny do L itw y działacze i publicyści litew scy posługiw ali się tak że czasopism am i w ychodzącym i w języ k u rosyjskim . I tak: 19 X II 1920 r. w ręce litew sk ie p rzeszedł „W ileńskij K u rie r” (w ychodził do 27 II 1921 r.). W znow iony b y ł n a kró tk o od 9 IV 1921 r. do 12 IV 1921 r .52 Od 1 III do 1 IV 1921 r. w ychodził dziennik „L itw a”53. Oprócz sp ra w czysto politycznych, zw iązanych ze sporem te ry to ria ln y m , pism a te n a św ietlały szereg zagadnień społecznych dotyczących b y tu ludności w ym ienionego obszaru.

Pod koniec 1921 r. zam k n ięte z o stały zm ieniające ty tu ły dzienniki litew sk ie w język u polskim . L itw in i odpow iedzieli w ydaniem całej serii

42 B. S é m i s, op. cit., s, 94; skonfiskow ano nr 1, 26, 33. 48 „Dzwon L itw y” z 1 I 1921.

44 B. S é m i s , op. cit., s. 102. 46 „Straż L itw y” z 21 I 1921. 46 B. S é m i s , op. cit., s. 125 i m.

47 Op. cit., ,s. 42 (przykład służy zilustrowaniu m ożliw ości nacisku jak też obro­ n y w procesie kontroli i w ydaw ania prasy w okresie m iędzywojennym ; tzw. sy­ stem represyjny).

48 Pierw szy num er „Nowin W ileńskich” ukazał się 22 I 1921 w Wilnie. 49 B. S é m i s , op. cit., s. 126.

«> „Życie Ludu” z 31 III 1921.

51 B. S é m i s , op. cit., s. 86—89.

52 Op. cit., s. 99.

jednodniów ek; 22 X I 1921 r. u k a z u je się n r 1 p t. „A dam ” , 23 X I — „E w a”, 24 X I — „Józef”, 25 X I — „ J a n ”, 26 X I — „M aria”, 27 X I — „A n n a”, 29 X I — „ P io tr” , 30 X I — „Zo«ia”, 1 X II — „ J e rz y ”, 2 X II — „H ela”, 3 X II — „L itw a N iepodległa” , 4 X II — „W stolicy L itw y ”, 6 X II — „Przyszłość L itw y ”, 7 X II — „N iech żyje L itw a ”, 8 X II — „Jeszcze L itw a nie zginęła”, 10 X II — „Litw o, O jczyzno m o ja ”54. Chcąc pow strzym ać tru d n ie jsz ą do k o n tro lo w an ia falę jednodniów ek ad m in i­ stra c ja Żeligow skiego zgodziła się n a w znow ienie „Głosu L itw y ”. W po­ łowie. g ru d n ia dziennik pojaw ił się ponow nie, pod re d a k c ją J u lija L a sta u - sk aitć55. Ż yw ot „Głosu L itw y ” został zakończony ostatecznie dnia 28 I 1922 r. n akazem w ileńskiej p ro k u ra tu ry .

D ziałacze litew scy nie zrezygnow ali z oręża prasow ego i już w k ró tce pojaw ił się dziennik „L itw a”56. R ed ak to rem odpow iedzialnym b y ł P aw eł Sipowicz. W skład red a k c ji w chodzili m .in.: V. Cydzik i V. Sakavicius. A rty k u ły , głów nie z okazji jub ileu szu niepodległości L itw y ro z p a try w a ­ nego w kontekście W ilna oraz rela cja iz w y d arzeń o areszto w an iach dzia­ łaczy litew sk ich uznan y ch za w rogich p a ń stw u polskiem u, p rzy nio sły w rezultacie re p re sje cen zu ry 57. „L itw a” ostatecznie została zam knięta 1 VI 1922 r. Na krótko, w styczniu 1922 r., uk azał się po ra z trzeci re a k ty w o ­ w any ty g odn ik L itw inów w języ k u polskim pod re d a k c ją Józefa K iecoł- ta58. 1 VI czasopismo zostało nieodw ołalnie zam knięte.

L ikw id acja L itw y Środkow ej i w cielenie W ileńszczyzny do Polski n iew iele zm ien iły w sy tu acji p ra sy litew sk ie j- Egzystow ała ona nadal, choć bardzo ograniczona przez cenzurę. 16 VII 1922 r. u k azał się „G ar- sas” (Głos), k o n ty n u a to r katolickiego ty g o d n ik a „A u śra”, oraz „V ilniaus G arsas” pod red a k c ją A n tan asa V aliu lisa59. Ciągłe naw iązy w an ie do kw e­ stii przynależności pań stw o w ej W ilna w zbudzało nieufność cenzury. „ G arsas” został zam k n ięty 2 III 1923 r. 60 Od 1 IV 1923 r. n a jego m ie j­ sce w ydano tygodnik „V ilniaus K elias” (Droga W ileńska) pod red a k c ją Jo n a sa K uklysa. W ychodził rów nież bardzo krótko, bo tylko do 24 V tegoż ro k u 61. J e d n a k już 22 VII 1923 r. L itw in i w y d a ją ty g o d n ik pod ko lejn y m

54 B. S e m i s , op. cit., s. 140—142. 68 „Echo L itw y” z 13 X II 1921. .66 „Litwa” z 4 II 1922.

57 Za antypolskie uznano artykuły: Likw idacja afery i Proces żon zamieszczo­ ne w „Litwie”, n r 5 z 9 II 1922.

58 R edaktor Kiecołt odpowiadał przed isądem .za umieszczone w „Naszej Zie­ m i” artykuły: Komedia zakończona komedią i Repninowie w W ilnie (1922, n r 12),

N owy w y b ry k w ileński (1922, n r 13) i inne.

69 „Garsas”, 1922—1923.

60 Szef wydziału prasowego w Wilnie Cz. Jankow ski już 2 IX 1921 r. na zwo­ łanym zebraniu przedstaw icieli prasowych wszystkich narodowości Wileńszczyzny poinformował, że zabrania się w czasopismach akcji na rzecz przyłączenia Wilna do Litw y (J. C i c e n a s , op. cit., s. 247). ..

61 „Yilniaus K elias”, 1923, n r 1—13. 7 — K H P P , X V I, z. i

ty tu łe m „L ietuvos K ełias” (Droga L itw y). W ychodził stosunkow o długo, bo aż do 19 VI 1925 r .62. Z a m k n ię ty został pod zarzu tem działalności niezgodnej z p olskim praw em p rasow ym . Z astąp ił go od 10 V II 1925 r. „K elias” (Droga) red ag o w an y przez J u liu s a N avikasa. O kres te n b y ł b a r­ dziej po m yślny dla tygod n ik a. U trzy m ał się do 24 II 1928 r .63

Po zam knięciu w 1921 r . ty g o d n ik a L itw in ów w języku polskim „N a­ sza Z iem ia” przez k ró tk i czas L itw in i nie posiadali p ra sy w y daw anej przez n ich w języ k u polskim . W znow ienie w y d aw n ictw a n astąp iło 14 I 1923 r. P od re d a k c ją T adasa Ja sa sa zaczął w ychodzić ty g o d n ik „Ziem ia O jczysta”64. W w y n ik u procesu re d a k to ra naczelnego w ty m sam ym ro k u pism o zam k n ięto aż do odw ołania. Z pow odu n ik ły c h w idoków od­ zy sk an ia p raw a do w znow ienia czasopism a n a jego m iejsce w ychodzi t y ­ godnik „Życie L u d u ” pod re d a k c ją K azim ierasa V eleekisa85. Było to o sta tn ie czasopism o litew skie w ychodzące w W ilnie w la ta c h 1924— 1929, red ag o w ane w języ k u polskim .

C zasopism a L itw inów w języ k u polskim m ia ły za zadanie in fo rm o ­ w ać, w m iarę m ożliw ości, szerokie k ręg i społeczeństw a polskiego o p ro ­ blem ach życia L itw in ó w w Polsce, głów nie zaś propagow ać litew ski p u n k t w idzenia n a kw estię p rzynależności p aństw ow ej W ilna. Jedn o cześ­ n ie litew scy działacze n aro d o w i p raco w ali n a rzecz ro zw oju czasopiś­ m ien n ictw a w języ ku ojczystym . 22 V I 1922 r. ukazało się k o lejn e czaso­ pism o w język u litew sk im „R y tu L ie tu v a ” (Litw a W schodnia), będące k o n ty n u ac ją „V ilnietis” . Jak o re d a k to r i w ydaw ca p od pisy w ał się Teo- filiu s Ju o d v alk is. Z ajęcie zdecydow anie negatyw n eg o stanow iska wobec decyzji S ejm u w W arszaw ie przyniosło w re z u lta c ie zam knięcie pism a w d niu 27 II 1923 r . 66 W rep lice L itw in i w yd ali już 10 V 1923 r. w ycho­ dzące trz y ra z y w ty go d n iu „L ietuvos R y ta i” (L itw a W schodnia). Ż y­ w ot gazety b y ł rów nież nied łu g i, w ychodziła do 5 V II 1924 r .67 K o n ty ­ n u a c ją „L ietuvos R y ta i” b y ł w ychodzący od 3 X 1924 r. „V ilniaus B al­ sas” (Głos W ilna) pod re d a k c ją M. L un ieek asa68. Pism o to w ychodziło n a jk ró c ej z serii dw udniów ek — do 2 X II 1924 r. J u ż 18 X II 1924 r. re d a k to r K azys U rbonas w znow ił red ag ow anie zam k n iętej dw udniów ki. N a m iejsce „V ilniaus B alsas” p o jaw ił się „V ilniaus A idas” (Echo W il­ na). Pod zarzu tem b ra k u k w alifik acji re d a k to ra naczelnego pism o zo­ stało zaw ieszone 2 IX 1925 r. R edakcja odpow iedziała serią jed no dn ió­ w ek. W okresie 6 IX — 4 X 1925 r. w ydano ich osiem 69. Od 4 X „V ilniaus

62 „Lietuvos K elias”, 1923;—1925, n r 1—25. 63 „Kelias”, 1925—1928, n r 47—,117. 64 „Ziemia Ojczysta”, 14 I—.10 X II 1923.

65 „Zycie L udu”, 1924—-1929. Był to najdłużej wychodzący tygodnik Litwinów w języku polskim.

«6 „Rytu L ietuva”, 22 VI 1922—27 II 1923. 67 „Lietuvois R ytai”, 1922—1923.

68 „Vilniaus Balsas”, 1924—1925, n r 1—25.

A idas” znow u w ychodził reg u la rn ie . Na m iejsce skonfiskow anego 22 XI 1926 r. n u m e ru w yszła 23 X I jednodniów ka ,,Kovos A idas” (Echo W al­ ki). Od 25 X I 1926 r. „V ilniaus A idas” po dpisy w an y b y ł przez re d a k to r M ary te Ż uk auskaite, zaś od 13 I 1927 r. red a k to re m odpow iedzialnym tego pism a był Jon as U rbonavićius. Pism o w ychodziło do 29 X I 1928 r .70

15 I 1926 r. założony został m iesięcznik dla m łodzieży w iejskiej „ Ja u - nim o D rau g as” (P rzyjaciel M łodzieży)71. R ed ak to rem n aczelnym był A n tan as J u k n e v ić iu s72.

Rok 1927 b ył m o m entem przełom ow ym w życiu m niejszości lite w ­ skiej w Polsce. Isto tn ą ro lę o deg rały ogólne w y d arzen ia w stosunkach pom iędzy P o lsk ą a L itw ą. W zajem ne oskarżanie się o p rześladow ania m niejszości n a tere n ie zarów no Polski, jak też i L itw y zaogniło w spo­ sób gw ałtow n y tlącą się isk rę wrogości. Oba b u rżu a z y jn e rzą d y zastoso­ w ały w zajem ne, daleko idące naciski, p araliżu jące życie m niejszości li­ tew skiej i p o lsk iej73. W y d arzen ia te p rzy c z y n iły się w znacznej m ierze do p o lary zacji poglądów społeczno-politycznych w śród litew sk iej m n ie j­ szości w Polsce. N ie bez znaczenia b y ł rów nież fa k t n ap ły w u n a W ileń- szczyznę so cjald em o k raty czn ych em ig ran tó w z L itw y . Ze w zględu na specyfikę położenia ludności litew sk iej w Polsce podziały p a rty jn e zby­ tnio się n ie u zew n ętrzn iały . J e d n a k różnice społeczno-polityczne d a ły się zauw ażyć w prasie i ta rc ia c h w e w n ątrz litew sk ich to w arzy stw k u ltu r a l­ no-ośw iatow ych. K lasy fik acja zjaw iska w b rew pozorom jest skom pliko­ w an a74.

W ybory do istn ieją cy c h na tere n ie W ileńszczyzny w ładz to w arzy stw litew skich w 1927 r. w y k azały zdecydow aną p rzew ag ę elem entów k le ry - kalnych. F a k t te n określił p rzy szły k ieru n e k społeczno-ideow y rozw oju m niejszości litew sk iej. W obec b ra k u m ożliw ości z przyczyn po litycznych pow ołania litew sk ich p a rtii na W ileńszczyźnie podział te n znalazł ujście n a łam ach p rasy . C ezura la t 1927— 1939 o bejm uje etap w ro zw oju p rasy litew skiej c h a ra k te ry z u ją c y się podziałem n a b ard ziej lub m niej w y ra ź ­ ne k ieru n k i: 1) k le ry k a ln y (katolicki); 2) socjaldem okratyczny; 3) n a ro ­ dow y (tautininków ); 4) lew icow y. Rów nocześnie w ychodziły pism a nie m ające w yraźnego oblicza politycznego. B yły to czasopism a fachow e dla

„Praboêiu Aidas” (Echo Przodków), „Senoliu Aidas” (Echo Praojców), „Bütovés Aidas” ' (Echo Egzystencji), „Laisvès A idas” (Echo Wolności), „Praitiés Aidas” (Echo Przeszłości), „Senovès A idas” (Echo Starożytności), „Amżiu Aidas” {Echo Wieków), „Viltiès Aidas” (Echo Nadziei).

70 Był to ostatn i'n u m er „Vilniaus A idas” (570 z 29 XI 1928). 71 „Jaunim o D raugas”, nr 1 z 15 I 1926.

72 W skład redakcji wchodzili: S. Urbonavicius (adm inistrator), M. Babilius. (redaktor naczelny), R. M ackevicius (redaktor).

73 Por. prace: J. O c h m a ń s k i , Historia L itw y, Poznań 1967, R. Ż e p k a i t é,.

K onflikto tarp Lenkijos ir Lietuvos paastrèjim as 1.927 m. ir Tarybu Sąjungos po- zicija, [w:] LIM , Vilnius 1972, n r 2, s. 87—104.

rolników oraz pośw ięcone lite ra tu rz e i sztuce. P ra sie k lery k a ln e j (kato­ lickiej) przew odził K. C ibiras w sp ie ra n y przez K o n sta n tin a sa Stasysa, socjaldem okratycznej — P ra n a s A ncevićius w raz z Juozasem P a p lau sk a - sem; narodow ej — D anielius A lseika, a od 1934 r. P e tra s K arazija; lew i­ cowej — Ju ozas K aro sas i inni, głów nie m łodzi inteligenci.

W 1927 r. k o n ty n u o w ał sw oją działalność m iesięcznik „Jau nim o D rau g as” o k ie ru n k u k lery k aln y m , red ag ow any bardzo sta ra n n ie , o obję­ tości 24 stron. Od 1936 r. re d a k to ra Ju k n ev iciu sa zm ienił A u g ustinas B urokas. Czasopismo w ychodzące w dużym n ak ładzie cieszyło się w ielką popularnością w śród czytelników . Obok u tw o ró w litera c k ic h znajdow ały się w n im doskonałe kąciki h u m o ru , p o rad rolniczych, a k tu a lia 75.

W ydarzenia 1927 r. nie p rz e rw a ły b y tu tygodnika „K elias” '(Droga), wychodzącego od 1925 r. Czasopism o to ukazyw ało się do 24 X I 1928 r. Pism o m iało c h a ra k te r katolicki, w ychodziło w n akładzie ok. 2000 egzem plarzy. P ierw szoplanow ym zadaniem red a k c ji było budzenie o d ręb ­ ności narodow ej i p ań stw o w ej L itw inó w W ileńszczyzny, stąd częste kon­ fisk a ty n u m eró w tygodnika.

R ed ak to ram i tygo d nik a byli: ks. P e tra s K ra u ja lis, ks. V y ta u ta s Za- jan ćkau sk as, dr D anielius A lseika, R apolas M ackevićius-M ackonis, J u liu s N avikas76. N a jego łam ach p rezen to w an a była b ardzo szeroka tem aty k a: a k tu a lia polityczne, k u ltu ra — ośw iata, p o rad y fachow e dla rolników , bo­ gate korespondencje z te re n u ilu stru ją c e położenie ludności litew sk iej w Polsce, sta n szkolnictw a itp.

Do 1928 r. z p rzerw am i, trz y raz y w tygodniu, w ychodził ,,V ilniaus A idas”, c h a ra k te ry z o w a n y w yżej organ LTK W w W ilnie. Od 1927 r. zaznaczył się w y raźn ie k le ry k a ln y k ieru n e k pism a. Do g ru p y k le ry k a l- n y c h (katolickich) n ależy zaliczyć w ychodzący od 12 II 1927 r. m ie­

sięcznik „V ilniaus V arp as” (Dzwon W ilna). R edagow any przez M. Żu- k au sk aite, był przeznaczony głów nie dla n auczycieli i księży77. Pism o o k o n serw aty w n y ch poglądach społecznych, p rzy zn ające p rio ry te t du­ chow ieństw u w procesie w ychow ania.

W lata ch 1927— 1928 w ychodziło czasopism o „V ytis” (Pogoń). Było ono organem g ru p y posiadaczy ziem skich, głów nie z K ow ieńszczyzny. Pism o o k o n se rw aty w n y c h poglądach społecznych. O ddziaływ anie jego było znikom e. W yróżniało się k o rzy stn ie szatą graficzn ą78.

20 IX 1927 r. uk azał się pierw szy n u m e r socjaldem okratycznego d w u ­ tygod n ika em ig ran tó w litew sk ich z L itw y „ P irm y n ” (N aprzód)79. Pism o

o c h a ra k te rz e an ty rząd o w y m w sto su nk u do g ab in etu A. S m etony i A.

75 „Jaunim o D rąugas”, 1926—1937; por. też L ietu viu Enciklopedija, Boston 1968, t. 9, s. 389.

7« „Kelias”, 1925^-1928, n r 1—177. 77 „Vilniaus V arpas”, 1927—1929. 78 „Vytis”, 1927—1929.

V aldem arasa. W ypow iadało się przeciw hegem onii k lery k ałó w w życiu m niejszości litew sk iej. R ed akto rem pism a b ył P ra n a s A ncevićius, od 1928 r. — kolegium re d a k c y jn e 80. D w utygodnik ze w zględu n a re p re z e n ­ to w an y p ro g ram społeczno-polityczny b y ł a ta k o w an y zarów no przez cza­ sopism a katolickie, ja k i tau tin in k ó w . Ze w zględu na sw ą specyfikę i odegraną rolę pism o zasługuje n a odrębne om ów ienie. W arto jed n a k w ty m m iejscu podkreślić, że w pływ y organów socjald em okratyczny ch b y ły zauw ażalne zwłaszcza w śród m łodzieży.

Od 3 X 1927 r. w ychodziło pism o o m ały m form acie i n ak ład zie z przeznaczeniem dla h a rc e rz y „V ilniaus S k a u ta s” (W ileński H araerz). Obok a rty k u łó w o in stru k ta ż u h a rc e rsk im zn ajd ow ały się w nim a rty ­ k u ły o c h a ra k te rz e ośw iatow ym i narodow ym .

15 IV 1928 r. wyszło czasopismo uczniów litew skiej szkoły rzem ie­

ślniczej w W ilnie „V ieninkim es” (Jednoczm y się)81.

1 V 1928 r. pod re d a k c ją M atasa Stankevićiu^a w ydano m iesięcznik „D irv a” (Gleba). B ył to organ L itew skiego T o w arzy stw a Rolniczego82. Zam ieszczano w n im a rty k u ły fachow e z dziedziny u p ra w y roli, zbóż, w arzyw , hodow li zw ierząt. N a łam ach pism a w ypow iadali się głów nie m łodzi absolw enci szkół rolniczych. Czasopism o to było rów nież w ażnym ogniw em w podnoszeniu litew sk iej św iadom ości narodow ej ludności w iejskiej.

Spraw om p o rad n ictw a fachow ego i problem om socjalnym litew sk iej w si b y ł przeznaczony sp ecjaln y dodatek ty godniow y czasopism a ,,Vil- niaus Zodis” (W ileńskie Słowo p t. „U kininko Zodis” (Słowo Rolnika). D odatek w ychodził od listo p ad a 1929 r. do paźd ziern ika 1939 r .83 W p i­ śm ie tym podnoszono kw estię realizacji ra d y k a ln e j re fo rm y ro ln ej.

Od 1930 r. spraw om ro ln ictw a pośw ięcony by ł sp ecjaln y tyg odniow y dodatek do czasopism a „V ilniaus R y to ju s” (Ju tro W ilna) — z p rz e rw a ­ m i w ychodzący do 1938 r. — „M usu A rto ja s” (Nasz O racz)84.

Do czasopism litew skich o c h a ra k te rz e naro d o w y m należy zaliczyć w ychodzący od 1 III 1928 r. do październik a 1929 r. m iesięcznik „V il- n iau s 5viesa” (Św iatło W ilna) pod red a k c ją dr D. A lseika. F ak tycznym w ydaw cą było L itew skie T ow arzystw o O św iatow e „ K u ltu ra ”, pow stałe w 1927 r. po tzw . re to rsja c h . K ry ty cz n ie odnosiło się do p ra s y k le ry - kaln ej (katolickiej), ja k rów nież socjald em okraty czn ej. Głosiło jedność p ra c y nie ty lk o na niw ie naro do w ej, ale i naukow o-ośw iatow ej. O po­ w iadało się za przep ro w ad zeniem rad y k a ln ie jsz y c h zm ian społecznych85.

60 Nakład „Pirm yn” w yn osił ok. 4000 egz. 81 B. S e m i s, op. cit., s. 512.

82 Spis gazet i czasopism Rzeczypospolitej Polskiej oraz poradnik reklam owy (Warszawa 1929) podaje nakład „Dirva” za 1928 rok na 650 egz. jednorazowo.

83 B. S e m i s, op. cit., s. 512; także Lietu viu Enciklopedija, ł. 34, s. 207. 84 „Vilniaus R ytojus”, 1928—1937; por. też Lie tuviu Enciklopedija, t. 34, s. 180. 85 „Yilniaus S viesa”, 1928—1929; por. też Lię tuviu Enciklopedija, t. 34, s. 182.

G łów ni w spółpracow nicy m iesięcznika: A ntan as V alaitis, K azys K arb o - kas, S tasys M atijosaitis, Jo n as M icevićius, P a u lin a T am u levićiute i in ­ ni.

K o n ty n u a to re m czasopism a „V iłniaus Sviesa” b y ł w ychodzący od li­ stopada 1929 r. „V ilniaus Żodis” (Słowo W ilna). Oprócz w yżej w spom ­ nianego dodatku dla rolników „V ilniaus Żodis” zaw ierał także m iesięcz­ n y d o d atek p t. „K u ry b a ir K ritik a ” (Twórczość i K ry ty k a )86 n a w ysokim poziom ie ed y to rsk im i literack im . W kw estii społecznej czasopism o gło­ siło pro g ram postępow y. R ed ak to rem naczelnym pism a był D. A lseika, zaś re d a k to ra m i Jo n as L atv y s i P e tra s K a ra z ija 87. W spółpracow ało z cza­ sopism em n a jb a rd zie j u tale n to w an e grono tw órców litew skiej k u ltu ry . G łów nie spraw om ekonom icznym , reklam ie, pośw ięcone było czaso­ pism o „Ekonom ines P a b a lte s Z inios” (Gospodarcze W iadom ości N ad b ał­ tyckie), w ychodzące półrocznie w la ta c h 1928— 1929. R ed ak to rem był P ra n a s A ndrys, w ydaw cą zaś F o rtu n a ta s P e tro ś iu s 88. W skazyw ano na konieczność pow iązania ry n k ó w P olski i k ra jó w n ad b ałtyck ich, głów­ nie zaś Polski i L itw y.

W 1928 r. n a stę p u je re o rie n ta c ja w gronie red a k to ró w i w sp ó łp ra ­ cow ników pism : „V ilniaus A idas” , „K elias” oraz „D irv a”. Z trz e c h cza­ sopism tw o rzy się jedno, w y d aw an e w spólnym i siłam i, o nastaw ien iu p ro k le ry k aln y m , będące jednocześnie org an em w ładz LTK W w W il­ nie — ,,V ilniaus R y to ju s” (Ju tro W ilna). Do 1929 r. w ychodził jako ilu ­ stro w a n y ty g o d n ik polity czn o -literack i. Od 1928 r. pism o w ychodziło dw a ra z y w ty g o d n iu 89. Od 1930 r. w y daw ano dodatek tyg odniow y dla dzieci „A usrele” (Jutrzen ka). Pism o rep rezento w ało św iatopogląd k le ry - kalnego n u r tu społeczności litew sk iej. F o rm aln y m w ydaw cą i re d a k to ­ rem odpow iedzialnym by ł Jo n as N aw ikas90. Pism o obok działu p o lity ­ cznego zaw ierało dział pośw ięcony spraw om religii, w aria, L itw a i L i­ tw in i w p rasie polskiej, k o resp o n den cje z te re n u itp . R ed ak to rzy w y d a­ w ali pism o staran n ie. P reten d o w an o do pozyskania m ak sim um czytel­ ników , trz e b a przyznać, z dużym pow odzeniem 91. W k w estiach społecz­ n y ch nie rep rezento w ano żadnych rad y k a ln ie jsz y c h rozw iązań. N aczel­ n y m hasłem red a k c ji było: Bóg i O jczyzna. Szczególnie ciężkim okresem b ył 1937 rok, k ie d y to skonfiskow ano część n u m eró w i 28 p aździernika

88 ,,Vilniaus Żodis”, 1929—1939; por. L ietu viu Enciklopedija, t. 34, s. 207. 87 W skład redakcji wchodzili: A. Valaitis. V. Żilenas, J. M urinas. Od ,1938 r. na miejsce J. Latyysa wszedł V. Żilenas, zaś redaktorem odpowiedzialnym został A. Krinickas.

88 „Ekonomines P abaltes Żinios”, 1928—'1929. 89 Zob. przyp. 84.

£0 W skład redakcji wchodzili: V. Budrevićius (redaktor naczelny), R. M ackę- vićius, A. Kuknevicius, St. Urbonavicius.

zam knięto w ydaw anie gazety. W całości w yszły 874 n u m e ry czasopism a (uw zględnia się rów nież cy k l pod in n y m i ty tu łam i). Żyw ot zam kniętego pism a p o d trzy m y w an y b y ł przez jednodniów ki w ychodzące aż do k w iet­ n ia 1938 r .92 G rono w spółpracow ników było liczne i p ręż n e 93. „V ilniaus R y to ju s” ko lp o rto w an y był tak że w USA, K anadzie i A nglii. O degrał bardzo w ażną rolę w k ształto w an iu św iadom ości narodow ej L itw inów W ileńszczyzny.

Od lipca 1933 r. w ychodził litew sk i m agazyn k u ltu ra ln y „L ietuviškas B aras” (Litew ski Łan), początkow o jako k w a rta ln ik , od 1938 r. m iesięcz­ nik . W yd aw any był z in ic ja ty w y tzw . społeczników (tautininków ) W i­ leńskiego Litew skiego Z w iązku S tu d en tó w 94, propagow ał idee n a ro d o ­ wościowe, a za cel staw iał sobie osiągnięcie jedności w działaniach L i­ tw inów . A rty k u ły m iały c h a ra k te r n a tu r y ogólnej, głów nie o tem atyce ekonom icznej i h isto ry czn ej. W piśm ie znalazły w y raz poglądy działaczy litew skich tau tin in k ó w (narodow ców ). W ydaw cą by ł M otiejus K raužlys, później zaś V y ta u ta s U m brasas. W skład re d a k c ji wchodzili: M otiejus K rau žly s —- re d a k to r naczelny, V incas M artin k èn as i P e tra s Viščinis — re d a k to rz y 95. D ziałalność czasopism a została p rze rw a n a na początku d ru ­ giej w o jn y św iatow ej.

P o zam knięciu w 1937 r. m iesięcznika „Jau n im o D raug as” n a jego m iejsce w ydaw ano co m iesiąc jednorazow e pism o o objętości 40— 48 stro n pod różnym i ty tu ła m i, np.: „Jau n im o A idai” (Echa M łodzieży), „ Jaun im o A te itis” (Przyszłość M łodzieży), „Jau nim o V elykos” (W ielka­ noc Młodzieży), „Jau nim o Snelkos” (Rozmowy M łodzieży) itp .96 S kład r e ­ da k c y jn y b y ł zm uszony często zm ieniać re d a k to ra firm ującego pism o w celu p o d trzy m an ia jed n o razow y ch w y d ań 97. F a k ty czn y m red a k to re m był A u gu stin as B urokas. D opiero na w iosnę 1939 r. uzyskano zezw olenie na stałe redagow anie m iesięcznika. N azw ano go „Jau nim o K elias” (Dro­ ga M łodzieży). Pism o cieszyło się dużym pow odzeniem i stało n a w yso­ kim poziom ie.

Na uw agę zasługuje jednorazow e w ydaw nictw o literacko -o św iatow e pt. „V arsnos” (Skiba) z 1937 r. W ydane sta ra n ie m m łodych poetów , re

-«

92 L ie tu v iu E n ciklopedija, t. 34, s. 180.

93 B yli to m.in. K. Čibiras, V. Martinkènas, M. Čibiras, J. Jankauskas, M. Krau­ žlys, J. Kanopka, A. Mačionis.

94 „Lietuviškas Baras”, 1933—1939; rów nież L ie tu v iu E nciklopedija, t. 16, s. 24. 95 Do w spółpracowników redakcyjnych należeli: K. Blažys, R. M ackevičius, B. Česnys, D. Lioby.té, A. V alaitis, dr A. Visk aratas, A. Juškevdčius, P. Grybauskas, M. Gudénas, M. Čibiras, J, Jankauskas.

96 L ietu viu E n ciklopedija, t. 9, s. 389.

97 Redaktoram i byli: M. Lem ešyté, A. Stanelis, St. M ishinas, V. Grickus, A. Pangonis, L. Kisielius,, A. Atroška, VI. Žilénas, K. Blažkauskas, L. Braziulis, i inni. Pism o od 1937 r. posiadało dodatek dla dziew cząt i kobiet „Sesiu Talka” (Czyn Sióstr) redagowany przez O. M iciuté, M. L em ešyté i inne osoby.

dagow ane przez Jo n a sa K aro sasa98. N a 32 stro n a c h czasopism a zam iesz­ czane b y ły w iersze, opow iadania, d rze w o ry ty najm ło dszej g ru p y lite w ­ skiej in telig en cji tw órczej. K ilka bardziej znanych postaci to: Juozas K ekstas, Ona M iciute, A lbinas Ż ukauskas, Z. P ran tk elev iciu s, V ladas D rem a, A n tan as K arużas, V lada R usokaite, C ep u ly te-K rin ick aite i inni. W ydano k ilk a jednorazów ek: „V arpos” (Kłosy), „V ersm e”, „V ingis” (Za­ kręt), „ S eja”, (Siewba), „P iu v is” (Przekrój) oraz „ V ie n k artin is” (Jedno- razów ka)99. G ru p a ta skupiała tw órcze środow isko in telig en cji tzw . le ­ w icow ej k u ltu ry . W gronie ty m dom inow ały ten d en cje pro kom u nistycz- ne. Z n an y ze sw ych p rześladow ań m niejszości n arodow ych w ojew oda w ileński L u dw ik B ociański odrzucił prośbę tej g ru p y zw anej „v arsn i- n in k a i” o zezw olenie na w yd aw an ie stałego czasopism a poświęconego problem om lite r a tu r y i sztuki litew skiej.

W 1939 r. w now ej sy tu acji polityczn ej, po naw iązan iu stosunków polsko-litew skich, w ychodziły w W ilnie n a stę p u jąc e czasopism a litew ­ skie: „A idas” (Echo), n a m iejsce zam kniętego w 1937 r. ,,V ilniaus R yto- ju s ” , w ychodziło trz y ra z y w tygodniu pod re d a k c ją V y ta u ta sa B u d re- viCiusa; „Jau n im o K elias” (Droga M łodzieży), ty godnik dla m łodzieży; „V ilniaus Zodis” (Słowo W ilna), organ L itew skiego T o w arzystw a O św ia­ towego „ K u ltu ra ” ; „V ilniaus A u śra ” (Ju trze n k a W ilna), organ re fe re n - tu r y A kcji K atolickiej dla L itw inów .

* * *

C h a ra k te ry z u ją c bardzo skrótow o p rasę litew sk ą w Polsce w lata ch 1920—1939 pod w zględem jej celów i w arto ści należy stw ierdzić, iż w szystkie czasopism a w y d aw an e do 1923 r. w W ilnie w sposób m niej lub b ardziej o tw a rty w y po w iad ały się za pozostaw ieniem W ilna w gran icach p ań stw a litew skiego, i to było zasadniczym pow odem re p re s ji ze stro n y cen zu ry . P ra sa litew sk a w ty m okresie spełniała głów nie ro lę polityczną w sporze te ry to ria ln y m pom iędzy P olską a L itw ą. W obec zm ian y sy ­ tu ac ji politycznej w w y n ik u decyzji R ady A m basadorów z 15 III 1923 r. i oddalenia się p e rsp e k ty w y w łączenia W ilna do L itw y, p rasa litew ska przeszła głów nie n a działalność k u ltu raln o -o św iato w ą, zaznaczając je d ­ n a k w y raźn ie sw oje n eg aty w n e stanow isko w obec zaistniałego stan u rzeczy G łów ny ak cen t p ra sy litew sk iej po 1923 r. to p ro b lem aty k a b y ­ tu ludności litew skiej w g ran icach p a ń stw a polskiego. D om inującym za­ gadnien iem b y ła kw estia szkolnictw a litew skiego.

98 L ietuviu Enciklopedija, t. 23, s. 189.

89 Op. cit., t. 26, s. 519. Oto lista twórców: J. Ćesnys, V. Ćepulyte VI. Drema, J. Karosas, A. K arużas, J. K ekstas, M. K rinickaite, O. M iciute, J. Petkus, VI. R u­ sokaite, Z. Tureika, A. Żukauskas i inni.

Od 1927 r. zauw aża się jakościow o now e zjaw isko. N astąpiła p o lary z a ­ cja poglądów społeczno-politycznych w śród grona przyw ódców duch ow e­ go i politycznego życia L itw inów . W y o d ręb n iają się w ty m o kresie czte­ ry zróżnicow ane k ieru n k i polityczne. Różnice dotyczą głów nie treści spo­ łecznych i stosu n k u do obu rządów , tzn. polskiego i litew skiego.

Do n a jb a rd z ie j w pływ ow ych czasopism w śród m asow ych odbiorców należy zaliczyć czasopism a: „Jau n im o D raug as” , „V ilniaus R y to ju s” . Isto tn ą rolę w k ształto w an iu p o staw ideow ych o d eg rały pism a ta u tin in - ków „V ilniaus Sviesa” i „V ilniaus Zodis” oraz w n ik ły m stopniu socjal­ dem o k raty czn y „ P irm y n ” . T rudno jest bez głębszych b a d ań określić sto­ p ień oddziaływ ania g ru p y tw órców lew icow ych. Je d n a k działalność p u b ­ licystyczną tej g ru p y ocenić m ożna bardzo wysoko. S ku p iając m łode, prężne siły litew skiej in telig en cji tw órczej p o tra fili w znieść się ponad p roblem k o n flik tu polsko-litew skiego, w ydobyć isto tę stosunków społecz­ n y c h i w skazać n a wyższość system u spraw iedliw ości społecznej. Z tej g ru p y tw órców w yrośli n a L itw ie R adzieckiej działacze: Juo zas K aro- sas, A lbinas Ż u kauskas i inni.

W aru n k i rozw oju p ra sy litew skiej b y ły tru d n e przez cały o k res lat 1920— 1939. A le chyba okres n a jtru d n ie js z y dla p ra s y to lata, w k tó ry ch w ażyły się losy W ilna, a zwłaszcza la ta egzystencji L itw y Środkow ej. U jem nie od bijały się n a p rasie m o m en ty spięć polity czn ych pom iędzy P olską a L itw ą. Szczególnie dotkliw e b y ły re to rsje z la t 1927, 1934 i 1936— 1938. R ządy obu p a ń stw opierające się n a słabym podłożu spo­ łecznym w y k o rzy sty w ały nam iętn o ści ludzkie, że ru jąc n a fali rozbudzo­ n y c h nacjonalizm ów .

N aw iązanie stosunków d y p lo m aty czny ch w w y n ik u u ltim a tu m P o l­ ski przyniosło złagodzenie napięć. S tało się m ożliw e naw iązanie w spół­ p ra c y pom iędzy dzien nik arzam i litew sk im i z Polski a dzienn ikarzam i litew skim i z L itw y. N astępo w ała w ym iana in fo rm acji, organizow ano w y ­ cieczki d zien n ik arzy z L itw y do Polski i o d w ro tn ie 100. Z b y t dużo je d ­ n a k narosło w zajem nej nieufności, b y w tak k ró tk im czasie odrobić dw udziestolecie k onfliktów . P ierw sze k ro k i b y ły po trzeb n e obu stronom . L itw ini, dziennikarze z W ilna, szybko w łączyli się do w sp ółp racy z dzien­ n ik arzam i polskim i. W 1939 r. P . A ncevićius, R. M ackevićius oraz J e - ro n im as Cicenas znaleźli się na liście członków Polskiego Z w iązku D zien­ n ik a rz y 101.

W ty m m iejscu w ym ieniam dla celów d o k u m en tacy jn y ch n a jb a r­

100 „Jaunim o K elias” (nr 0 z 15 VII 1939) podaje, że 8 V II 1939 r. w yruszyła z Litw y do Polski dwunastoosobowa delegacja dziennikarzy litewskich. W n r 9 z 15 VII 1939 spotykamy inform acje o dalszych w izytach studentów, naukowców oraz nauczycieli Polski i Litwy. „Jaunim o K elias” (nr 2) podaje inform acje o w y- jeździe 14 dziennikarzy litew skich czasopism w Wilnie do Kowna. Wizyta trw a ­ ła od 21 V do 30 V 1939.

dziej ak ty w n ą, aczkolw iek jeszcze n iep ełn ą g ru p ę dzien n ik arzy i p u b li­ cystów , k tó rz y przy czyn ili się do ro zw oju litew sk iej p ra s y w P olsce102. Seniorzy: d r D. A lseika, trz e j b racia M., V., M., B irżiśka, P . G aidelio- nis, S. M atijo śaitis-E sm aitis, P. K arazija, ks. K. Ć ibiras, A. R ando m an - skis, VI. Sakavićius, ks. d r J . S tan k ev ićius, M. S tankevicius, d r J . Sla- pelis, ks. J. T um as-V aiżgantas, M. U n tulis, B. U ntulis, V. U żdavinys, A. V alaitis, K . V eleckas, ks. d r V. Z ajan ack au sk as. M łodsi: V. A lseika, A. Bielinis, A. B irincikas, V. B udrevićius, A. B urokas, P. ć e n y s, K. Ci- b iras-D augaitis, M. C ibiras, ks. d r K. Gećys, M. G udenas, J . Jan k au sk as, A. Ju k n ev iciu s, J . K an o p k a-B ajo raitis, M. K raużly s, J. L atv ys, R. M ac- kevićius-M ackonis, A. M aćionis, V. M artin ken as, ks. N eviera, A. P a n - gonis, E. P au k ste, P . T am ulev ićiu te-A ncev ićien e, d r V. U m brasas, S. U rbonavicius, P. Yisćinis, V. Ż ilenas, P. Żukas. N ajm łodsi: J . A dom avi- ćius-K ekśtas, P. A verka, V. C epulyte, E. Deveikis, A. D undulis, Vi. G ri- cukas, El. H o ro d n ićiu te-S am an iu te, M. K rin ick aite, St. L azdinis, M. Le- m eśyte, A. Liobyte, O. M iciute, St. M isiunas, S. N ark eliu n aite, VI. P ili- p avićiute, VI. R usokaite, L. S lapelyte, St. T aśk un aite, K. U m brażiunas, A. Ż ukauskas.

W ysokość n ak ład ó w czasopism litew sk ich tru d n o określić w całości dla poszczególnych lat. W y d aje się, iż odpow iada rzeczyw istości liczba podana przez jednego z d zien n ik arzy J . Cicenasa, o k reślająca p rzeciętn ą liczbę litew sk ich gazet i czasopism n a 23 035 egzem plarzy m iesięcznie103. W ielkości n ak ład ó w b y ły m niejsze p rz e d 1928 r., pom im o iż w ychodziła w iększa liczba ty tu łó w . N atom iast po 1934 r. zw iększył się n a k ła d cza­ sopism litew skich, zm niejszyła się zaś liczba ty tu łó w . W ydaje się, że liczba w ychodzących egzem plarzy do 1934 r. była w y ra ź n ie m n ie j­ sza niż w o kresie późniejszym . O ilości egzem plarzy n ie decydow ał r y ­ n e k odbiorców. R ozstrzy g ający m czynnikiem b y ły m ożliw ości fin an so ­ w e w ydaw ców , ja k rów nież — w pew nej m ierze — stanow isko w ładz n ad rzędn y ch , głów nie u rzę d u cenzury.

P ra sa litew sk a w Polsce w la ta c h 1920— 1939 b y ła u trz y m y w a n a w dużym stopniu dzięki pom ocy p ły nącej z L itw y, a także od em ig racji litew sk iej w S ta n ac h Z jednoczonych, w m niejszym stopniu dzięki w p ły ­ w om z p re n u m e ra ty .

Czasopism a litew sk ie po zam knięciu w 1922 r. litew sk ich d ru k a rń ,,Żaibas” (Błyskaw ica) i „ S v y tu ry s ” (L atarnia) b y ły d ru k o w an e w d ru ­ k a rn ia c h „R uch” i „Z orza”104. P o n ad to istniało w W ilnie kilkan aście d ru ­ k a rn i m niejszych, p ry w a tn y c h , głów nie żydow skich, w k tó ry c h w y d a­ w ano jednodniów ki.

T e ry to ria ln y zasięg oddziaływ ania p ra sy m ożna określić n a p o d sta ­ w ie zam ieszczanych koresp o n den cji z te re n u . W ym ieniam najczęściej

102 Op. cit., s. 285. 103 Op. cit., s. 265.

spotykane m iejscow ości: P u ń sk (Punskas), W ojtokiem ie (V aitakiem is), B urbiszki (B urbiśkes), M arcińkańce (M arcinkonys), R odunia (Rodune), L ida (Łyda), O szm iana (Asmena), B ieniekonie (Benekainys), G erw ecie (Gervećiai), N iem enczyn (Nem enćine), Św ięciany (Svenćionys), H oducisz- ki (A dutiśkis) i inne. N ależy sądzić n a tej podstaw ie, że p rzy n a jm n ie j pojedyncze egzem plarze d ocierały do n ajd alszy ch zakątk ów zam ieszka­ ły ch przez ludność litew ską.

N a szczególną uw agę zasłu g u je fak t, iż litew sk a m niejszość narodow a w Polsce, m im o że b y ła bardzo n ieliczna w p oró w nan iu z in n y m i m n ie j­ szościami (według danych o ficjaln y ch w g ran icach 80 tys., w edług obli­ czeń litew sk ich 200—300 tys. lu b n a w e t w ięcej), p o tra fiła zorganizow ać p rężn y ośrodek p raso w y w W ilnie. B yły w n im rep re z en to w a n e w szy­ stkie g a tu n k i gazet, od w y d aw n ictw bardzo ogólnych po p rasę fachow ą pośw ięconą ro ln ictw u , lite ra tu rz e czy sztuce. Św iadczy to o ogrom ie w y ­ siłku, o silnej w oli trw a n ia p rz y w łasnej narodow ości i k u ltu rz e. Je d n o ­ cześnie p rasa była forum , wobec b ra k u in n y ch m ożliw ości, n a k tó ry m w ypow iadali się i k ształto w ali now e oblicze lite r a tu r y i poezji lite w ­ skiej znali później p isarze i poeci: J. K arosas, S. M atijośaitis-E sm aitis, J . A dom avićius-K ekśtas, A. B ielinis i inni. W iele powieści, w ierszy, sce­ n a riu sz y te a tra ln y c h , n a p isa n y c h w ty m okresie i o p u blik ow an y ch w prasie, weszło n a trw a łe do h isto rii litew sk iej k u ltu ry naro d o w ej. R am y niniejszego a rty k u łu nie po zw alają na bliższe om ów ienie sygnalizow a­ n y ch zagadnień i treści p ra sy , p od k reślić je d n a k trzeb a, iż czasopism a sp ełniły w życiu litew sk iej m niejszości narod o w ej w Polsce isto tn ą ro ­ lę. B yły in stru m e n te m w ychow ania narodow ego, służy ły pom ocą facho­ wą, p rzy czy n iły się do pow stan ia trw a ły c h w arto ści w k u ltu rz e naro d u litew skiego.