Misiło, Eugeniusz
Prasa ukraińska w Polsce (1918-1939)
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 23/4, 57-88
EU GEN IUSZ M ISIŁO
PR A SA UK RA IŃ SK A W PO LSCE (1918— 1939)
P rasa uk raińsk a w yd a w an a w Polsce w latach 1918— 1939 nie docze kała się dotychczas opracowań mogących być podstaw ą do ujęć s y n te tycznych. W historiografii polskiej zagadnienie to, n a rów ni z rozległą problem aty k ą stosunków polsko-ukraińskich, od szeregu lat fu nkcjonuje najczęściej w sferze nie zrealizowanych postulatów badawczych. Dotyczy to zarówno okresu Drugiej Rzeczypospolitej, lat w o jn y i okupacji, ja k też czasów n am współczesnych1. J e d y n ie dla w ydaw nictw kom unistycznych dysponujem y już stosunkowo licznymi opracow aniami i pozycjami biblio graficznymi, wśród k tórych w arto w ym ienić prace J. T. Ciocha, J. Dasz kiewicza, M. O leksiuka2. P ra sę u kraińską próbowano badać już w okre sie m iędzyw ojennym , jednakże plon ty ch studiów jest n a d e r s k ro m n y 3.
1 W okresie II w o jn y św ia to w ej n a te ry to riu m okup o w an ej P o lsk i u k azy w ało się ok. 60 gazet i czasopism leg aln y ch oraz 30 nieleg aln y ch , w ty m 22 n a c jo n a listyczne i 8 k o m unistycznych. Od 15 VI 1956 u k a z u je się w P olsce o rg an Z arząd u G łów nego U k raiń sk ieg o T o w arzy stw a S połeczn o -K u ltu raln eg o , ty g o d n ik „Nasze S łow o” w ra z z d o d atk am i: lite ra c k im i p o p u la rn o n a u k o w y m „N asza K u ltu r a ”, dzie cięcym „ S w ita n o k ” (w 1956—1958 „D itiacze S łow o”). W 1981 Z rzeszenie S tu d e n tów U k ra iń sk ic h w P olsce w ydaw ało b iu le ty n „W isnyk” oraz k w a r ta ln ik lite ra c k o - -h isto ry czn y ,,A p atry d a”.
2 J. T. C i o c h, K o m u n is ty c z n a presa Zachidnoji U k r a j in y (Roi ru k o w a n o ji
pro p ahandy w ideołohicznij dijalnosti K P Z U 1919— 1939 rr.), L w iw 1969; J . D a s z
k i e w i c z : 1) B ib lio h ra fic zn yj p o k a ż c z y k k o m u n is ty c z n o ji ta p ro h re sy w n o ji pre-
sy Lioowa (1819—1939), [w:] Z istoriji re w oluc ijnoho ru c h u u Lioowi 1917—1939 rr.,
L w iw 1957, s. 721—739; 2) K o m u n is ty c z n a ta radianśka presa w Z achidnij U krajini
u 1919—1920 rr., „U k rajin śk ij Isto ry czn y j Ż u rn a ł”, 1958, n r 1, s. 117—124; 3) Polska nielegalna prasa KPZU. (Zarys historyczno-bibliograficzny), „Z pola w a lk i”, 1960,
n r 4, s. 36—60 i n.: M. O l e k s i u k : 1) P ro h re sy w n a presa Zachidnoji U k ra jin y
w b o r o fb i na zachist S S S R (20—30-ti roky), K y jiw 1973; 2) L e n in śk a id ejna spad- szczyna i p r o h re sy w n a presa Z achidniji U k r a j in y (20—30-ti r o k y X X si.), L w iw
1972. N ależy w spom nieć rów nież o sy n tety czn y ch in fo rm ac jac h A. P a c z k o w - s k i e g o, Prasa polska w latach 1918—1939, W arszaw a 1980, s. 355—359, oraz o p rzy c zy n k u do h isto rii p ra s y u k raiń sk ie g o r u c h u zaw odowego L. H a s s a , Prasa
klasowego ruchu zaw odow ego m niejszości na ro d o w ych w Polsce (1918—1939), „ K w a r
ta ln ik H isto rii R uchu Z aw odow ego”, 1973, n r 1.
3 Na uw agę zasługują: M. F e l i ń s k i [R. R ó ż y c k i ] , Prasa ukraińska w Pol-
5 8 E U G E N I U S Z M I S I Ł O
P ro b le m a ty k a wiążąca się z historią czasopiśmiennictwa ukraińskiego w zbiorach a rchiw alnych w y stę p uje rzadko. A u to r nie miał możliwości ko rzystania z zasobów Centralnego A rc hiw um MSW.
Przed m iotem niniejszego a rty k u łu będzie przedstaw ienie wstępnego zarysu rozw oju p rasy u k raińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej, przy czym główny akcent położony zostanie na próbę przeprowadzenia periodyzacji oraz omówienia s tr u k t u r y czasopism. Pozostałe zagadnienia będą ledwie sygnalizowane. Pom inięta zostanie analiza treści om aw ianych tytułów, przekraczająca r a m y a rty k u łu i możliwości jednego autora. W swoich rozważaniach au to r opierać się będzie głównie na ustaleniach własnych, z aw arty ch m.in. w spisie tytu łów p rasy ukraińskiej opracow anym w opar ciu o system atyczne badania bibliotecznych i arch iw aln y ch zbiorów w y daw nictw uk raiń skich 4.
Za początek historii czasopiśmiennictwa ukraińskiego należy uznać m om ent w y d an ia miesięcznika „Ukrainskij W iestnik” (Charków, 1816 — 1819). D ru k o w a n y w jęz y k u rosyjskim (część a rty k u łó w również w ukraińskim), zarówno pod względem poruszanej w nim problem atyki, ja k i kredo narodowego w ydaw ców oraz członków redakcji był jed n a k pis m em u k raiń sk im 5.
Pierw sze pismo w języ k u ukraiń sk im — „Zorja H a łyćka” — ukazało się dopiero 15 V 1848 r. we Lwowie. N arodziny ukraińskojęzycznej p r a sy na te ry to riu m Galicji łączy się ściśle z działalnością gr.upy młodej in te ligencji skupionej wokół M arkiana Szaszkewicza, Iw ana W ahyłewicza i Ja kiw a Hołowaćkoho, określanej m ianem „Ruskiej T ró jc y ” . Zapoczątko wane przez nich w prow adzane do piśm iennictw a języka bazującego na mowie ludu ukraińskiego, ustalenie nowych praw ideł gram atycznych i m odyfikacja alfabetu doprowadziły do w ykształcenia zachodniej odm ia ny języka ukraińskiego. J ę zy k ten, stosowany coraz powszechniej w lite raturze, p rzy jm o w a n y i propag o w any przez prasę, odegrał ważną rolę w' procesie kształtow ania się świadomości narodowej U kraińców galicyj skich6.
1) Prasa u k r a iń s k a w Polsce, „Tęcza”, 1936, n r 4; 2) Prasa u k r a iń s k a w Galicji i na
W o ły n iu w 1934 roku, „B iu lety n P o lsk o -U k ra iń sk i”, 1935, n r 8 ; I. K r e w e ć k y j : 1) U k ra jin śk a pre sa w 1928 r. na teryto riji Polszczi, „N owa Z o ria”, n r 6 z 21 I 1928;
2) Z istoriji p re sy na U krajini, tam że, n r 35 z 13 V 1928; J. B o r n s t e i n o w a ,
Czasopisma w Polsce w latach 1925— 1927, „ K w a rta ln ik S ta ty sty c z n y ”, 1928, n r 4.
4 Spis ty t u ł ó w prasy u k r a iń s k i e j w Drugiej R zeczypospolitej 1918—1939, oprać. E. M isiło, W arszaw a 1983.
5 W. I h n a t i e n k o , Bibliohrajia u k r a jin ś k o ji presy 1816— 1916, C h a rk iw —-K yjiw 1930, s. 267. W ydaw cą pism a byl p isa rz u k ra iń s k i H ry h o rij K w itk a-O sn o w ian en k o , re d a k to re m — Je w h a f F ilo m a fitśk y j, p ro fe so r U n iw e rsy te tu C harkow skiego. Do grona sta ły c h w spó łp raco w n ik ó w pism a n ależ ał zn a n y p isa rz i poeta u k r a iń ski P. H u łak -A rtem o w śk y j.
6 Zob. J. K o z i k , U k ra iń sk i ruch narodow y w Galicji w latach 1830—1848, K raków 1973.
Poza Galicją pierwsze czasopisma w języku ukraińskim pojaw iły się najwcześniej w W iedniu (1849), w Budapeszcie (1850), na Bukowinie (1850) i Zakarpaciu (1867)7. W drugiej połowie X IX w. pisma uk raińskie po częły ukazywać się również w ośrodkach emigracji ukraińskiej Europy Zachodniej i A m eryki. W latach 1880— 1881 Mychajło D rahom anow w y dał w Genewie dwumiesięcznik „H ro m a d a ”, w Londynie zaś H ryh orij Kupczynko :— „ P ry ja te la D itej” (1880) i „Zwizdu” (1882). W Stanach Zjednoczonych pierwsze pismo ukraińskie „A m e ry k a ” założył w 1886 r. ksiądz Iw an W oljanśkij8.
Najpóźniej prasa w języku ukraińskim narodziła się w zaborze rosyj skim. Do roku 1905 obowiązywały tu u sta w y z 1863 i 1876 r., zabrania jące drukow ania i rozpowszechniania w ydaw nictw w języku u kraińskim 3. Stąd też U kraińcy n addnieprzańscy zmuszeni byli do używania w w y dawnictw ach w ty m okresie języka rosyjskiego. Dopiero w 1903 r. s tu denci kijowscy podjęli nieudaną zresztą próbę w ydaw ania w jęz y k u u k r a ińskim nielegalnego pisma „W istnyk Ukrajinśkoji K yjiwśkoji Studentśkoji H ro m ad y ” 10. Dwa lata później pojawił się w Lubniach na Połtawszczyźnie tygodnik „Chliborob” ; po w y d ru k o w a n iu pięciu n um erów czasopismo zo stało zlikwidowane przez władze carskie. Trwalszy okazał się dopiero dziennik „H rom adśka D u m k a ”, w y d a w an y w Kijowie od 31 XII 1905 r.11 W przededniu I w ojny światowej U k raiń cy posiadali łącznie 124 gaze ty i czasopisma w języku ukraińskim i 6 w in nych językach (niemieckim, esperanto, rosyjskim), w tym: na te ry to riu m zaboru austriackiego — 79 (Galicja — 73), zaboru rosyjskiego — 18 (Ukraina Naddnieprzańska — 17), w A m eryce — 27. Na etnograficznych ziemiach uk raińskich zaboru rosyjskiego, które weszły w skład Drugiej Rzeczypospolitej, przed rokiem 1914 prasa u kraiń sk a nie ukazyw ała się12. Rozwój ilościowy czasopiśmien nictwa ukraińskiego w łatach 1848— 1914 przedstaw ia tabela 1.
Dzieje p rasy ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej w aru n kow an e były szeregiem czynników: politycznych, społeczno-kulturalnych i
gospo-7 I h n a t i e n k o , op. cit., s. 36 i n. B T am że , s. 67, 75, 80, 85.
9 W. A. S e r c z y k , Historia U krainy, W rocław 1970, s. 266. D ek ret w ydany w 1863 r. z a b ra n ia ł d ru k o w a n ia w ję z y k u u k ra iń s k im ja k ich k o lw iek dzieł z w y ją t kiem lite r a tu r y p ięk n ej (w p ra k ty c e p o dlegała ona surow ej cenzurze p re w e n c y j nej). W ydany w 1876 przez A le k sa n d ra II tzw. a k t em ski z a b ra n ia ł im p o rtu w szel kich w y d aw n ic tw d ru k o w a n y ch po u k ra iń s k u za g ran ic ą, w y sta w ia n ia u k r a iń skich sp e k ta k li te a tra ln y c h , p u b lik o w a n ia p rze k ład ó w n a język u k ra iń s k i oraz u k ra iń sk ic h te k stó w do u tw o ró w m uzycznych.
10 I h n a t i e n k o , op. cit., s. 124. U k azały się d w a n u m ery .
11 T a m że , s. 133—137. N u m er te n został sk o n fisk o w an y przez policję.
12 W C hełm ie w nocy z 28 na 29 VI 1907 p o lic ja c a rs k a zniszczyła p rzygotow ane do d ru k u m a try c e czasopism a ,,B uh” m ającego się u k az ać pod re d a k c ją S politaka. W W arszaw ie 10 III 1912 u k az ał się je d e n n u m e r pism a saty ry c zn o -h u m o ry sty c zn e - no „K a h an e ć”. I h n a t i e n k o , op. cit., s. 149 i 191.
ß Q E U G E N I U S Z M I S I Ł O
Tab. 1. Prasa w języku ukraińskim w latach 1848—1914
Terytorium Lata oo oo 185 0 1 8 5 5 1 8 6 0 1 8 6 5 1 8 7 0 1 8 7 5 o oo 00 tn 00 00 189 0 1 8 9 5 1 9 0 0 1 9 0 5 1 9 1 0 1 9 1 4 Zabór austriacki 2 8 8 2 10 12 15 14 21 26 30 38 54 77 79 Zabór rosyjski 3 13 18 Europa 1 Ameryka 1 1 1 3 17 27
Źródło: W. I h n a t i e n k o , Bibliohrafija ukrajinśkoji presy 1816—1916, Charkiw— Kyjiw 1930, s. 19—26.
darczych. Podstaw ow a s tr u k t u r a polityczna społeczeństwa ukraińskiego i jego p rasy ukształtow ała się przed rokiem 1918. Wówczas to na bazie orientacji: narodow ej, rusofilskiej i ugodowej, zrodzonych na tle różnicy poglądów co do drogi i fo rm y budow y narodowego i państw owego b y tu Ukraińców, powstała większość u g rupow ań politycznych, k o ntyn u u ją c y ch swą działalność w Drugiej Rzeczypospolitej. Konsekwencje polityczne I w ojny światowej: powstanie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), U kraińskiej Republiki Ludowej oraz U k ra in y Radzieckiej — doprowadziły jedynie do naruszenia istniejącego dotychczas układu sił pomiędzy poszczególnymi o rientacjam i i uzupełnienia ich o nowo pow sta łe nu rty, przede w szystkim nacjonalistyczny i kom unistyczny. Nie bez znaczenia dla zrozumienia różnorodności i specyfiki p rasy ukraińskiej, a w szczególności p rasy politycznej, będzie przypom nienie, iż na t e r y torium Drugiej Rzeczypospolitej działało ok. 40 partii i organizacji poli ty czn y ch 13. A k ty w n ą działalność — w ty m i wydaw niczą — rozwijało kilkadziesiąt organizacji o c h arak terze gospodarczym, k ultu ralno-ośw ia- towym, w yznaniowym , sp orto w o-turysty czn y m itp. Rozbicie polityczne pozornie, w y daw ałoby się, jednolitego klasowo społeczeństwa uk raińskie go14, głębokie podziały religijne (grekokatolicy, prawosławni, ewangeli 13 Zob. J. H o 1 z e r, M ozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W arszaw a 1974; J. R a d z i e j o w s k i , K o m u n is ty c z n a Partia Zachodniej U kra in y 1919—1929.
W ęzło w e p ro b le m y ideologiczne, K ra k ó w 1976; M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k , S p ra w a u k r a iń s k a w Drugiej R zec zy pospolite j 1922—1926, K ra k ó w 1979; P. M i r-
c z u k, N a r ys istoriji Orhanizaciji U k r a j in ś k y c h Nacionalistiw , M onachium 1968 (t. 1: 1920—1939); M. M. K r a w e ć , N a r y s y robitnyczoho ru c h u na Z achidnij U kra-
jim 1924—1939. K y jiw 1959; A. C h o j n o w s k i , Koncepcje p o lityk i narodowościo w e j rządów polskich iv labach 1921— 1939, W rocław 1979; M. F e l i ń s k i , U kraińcy w Polsce Odrodzonej, W arszaw a 1931.
14 W edle spisu 1931 r. U k ra iń c ó w było 5114 tys. (ok. 16%), P o n ad 90% lu d ności u k ra iń sk ie j m ieszkało na wsi. W śród U k ra iń c ó w na W ołyniu i P olesiu ro b o t nicy stan o w ili ok. 6%, a w G alicji W schodniej od 17% (woj. stan isław o w sk ie) do 13,8% (woj. lw ow skie) i tylko w sam ym Lw ow ie — 65%. W ielcy posiadacze ziem scy stanow ili 1,3% ogółu p rze d staw ic ie li tej k la sy w Polsce. Z. L a n d a u , J. T o m a
cy)15> dylem aty językow e16 — były to wszystko czynniki uniemożliwiające w dużej mierze zorganizowanie jednolitego ry n k u czytelniczego. Jego ro zm iary d eterm inow ane były w nie m niejszym stopniu poziomem upow szechnienia oświaty, a w szczególności wielkością odsetka ludzi um ieją cych czytać; w ty m p r zy p a d k u przedstaw iał się on niekorzystnie i w za leżności od wojew ództw a wynosił od 72,1% (woj. lwowskie) do zaledwie 47,7% (woj. wołyńskie)17. Na obecnym etapie badań nie jesteśm y w s ta nie stwierdzić, jaka była rzeczywista chłonność ry n k u czytelniczego. P a nujące powszechnie opinie o niskim poziomie oświaty i ograniczonych możliwościach finansowych przeciętnego Ukraińca — tworzone niemal w całości na bazie mało w iarygodnych s ta ty s ty k m iędzyw ojennych — należałoby skonfrontow ać w przyszłości z rez u lta tam i rzetelnych badań n a d k u ltu r ą społeczeństwa ukraińskiego, działalnością ukraińskich in sty tucji kulturaln o-o św iato w ych i gospodarczych. Należy jednakże p o d k reś lić, iż specyfika w a runków , w jakich pow staw ała i rozw ijała się prasa ukraińska, jej różnorodność typologiczna, tem aty czn a; czy też wielora- kość ideow o-propagandowa nie były na owe czasy zjaw iskiem w y ją tk o wym. W ydaw nictw a ukraińskie w ykazyw ały z pewnością szereg cech odrębnych, ale jako całość pow staw ały w w a ru n k a ch zbliżonych do tych, w jakich funkcjonow ała prasa innych narodowości. To, co je wyróżniało, to przede wszystkim p rak ty czn a realizacja niektórych elem entów p a ń stw ow ej polityki prasow ej (represje prasowe).
Z dotychczasowych badań n a d rozw ojem ilościowym p rasy u k ra iń skiej wynika, że w łatach 1918— 1939 ukazywało się łącznie ok. 855 gazet i czasopism (w ty m 64 dodatki samoistne) w j ę z y k u u k raiń skim oraz 85 pism w in nych językach (polskim, niemieckim, esperanto, francuskim , wielojęzyczne). Ustalono ponadto 96 tytu łó w jednodniówek. W liczbie tej uwzględniono wszystkie periodyki w y d aw an e przez U kraińców (bez względu na język treści) oraz w y d aw n ictw a w języku u kraińskim i jego dialektach, niezależnie od narodowości wydaw cy. S ta ty sty k ę p ra s y u k
ra-s z e w ra-s k i : 1) Robotnic y p r z e m y ra-s ło w i w Polra-sce, M aterialn e w a r u n k i b y t u 1918—
1939, W arszaw a 1971, s. 109; 2) Z a ry s historii gospodarczej Polski. 1918—1939,
W arszaw a 1981, s. 50. In te lig e n c ja sta n o w iła ok. 1% ogólnej liczby lu d ności u k ra iń sk ie j. Zob. J. Z a r n o w s k i , Społe cze ństw o Drugiej Rzeczypospolitej, W arszaw a 1973, s. 374—376.
15 U k ra iń c y w y zn a n ia p raw o sła w n e g o (ok. 40% ludności u k ra iń sk ie j) za m ie szk i w ali n ie m al w całości ziem ie b. zaboru rosyjskiego; g rek o k a to lic y (ok. 60%) — z ie m ie b. zaboru a u striac k ieg o ; ew an g elicy (ok. 12 tys. osób) — o bydw a te r y toria.
16 Część U kraińców , głów nie zw olennicy o rie n ta c ji ru so filsk ie j, u ży w ała (rów nież v/ prasie) ję zy k a rosyjskiego lub tzw. jazyczia, tw orzonego głów nie n a bazie ję zy k a sta ro -c erk iew n o -sło w iań sk ieg o . Ł em kow ie — u k ra iń sk a g ru p a etniczna — p o sługiw ali się g w arą łem kow ską języka u k raiń sk ieg o .
17 Drugi p o w s zec h n y spis ludności z dn. 9 X I I 1931. M ieszkania i gosp odar
62 E U G E N I U S Z M I S I Ł O
T ab . 2. Prasa ukraińska w latach 1918—1939
Rok Liczba tytułów dane oficjal ne G U S1 Katalog prasowy PAR2 Pietraszek3 inne źródła wyliczenia autora 1918 15» 20 1919 11 49“ 38 1920 364 53 1921 14 14 554 82 1922 51 22 17 68! 82 1923 35 483 80 1924 36 28 56s 81 1925 63 31 96 1926 70 101 1927 87 30 876 115 1928 99 57 1057 128 1929 86 60 82 122 1930 80 80 83s 123 1931 83 71 117 1932 64 57 126 1933 67 720 147 1934 72 12810 157 1935 94 81 107u 154 1936 116 73 69 7012 150 1937 124 79 156 1938 86 176 1939 57 129 Ź r ó d ł a : 1 ) „ M i e s i ę c z n i k S t a t y s t y c z n y " ’ , 1 9 2 0 , t . I I , c z . I I , z . 1 — 3 , s . 8 — 9 , 1 9 2 2 , t . V , z . 9 , s . 4 8 3 , 1 9 2 3 , t . V I , z . 7 , s . 2 6 5 ; „ R o c z n i k S t a t y s t y k i R P ” , 1 9 2 3 , s . 1 3 8 , t a b . 1 ; 1 9 2 4 , s . 1 9 0 , t a b . 4 ; 1 9 2 5 / 2 6 , s . 3 6 8 , t a b . 4 ; 1 9 2 7 , s . 4 6 7 — 4 6 8 , t a b . 2 ; 1 9 2 8 , s . 4 3 3 , t a b . 2 ; 1 9 2 9 , s . 4 3 7 , t a b . 6 ; 1 9 3 0 , s . 4 2 2 , t a b . 3 ; „ K w a r t a l n i k S t a t y s t y c z n y ” , 1 9 3 1 , t . V I I I , z . 4 , s . 1 0 9 6 , t a b . 1 7 ; „ S t a t y s t y k a P o l s k i ” , S e r i a B , z . 3 i 2 1 , W a r s z a w a 1 9 3 2 — 1 9 3 3 , S e r i a C , z . 1 6 , 3 2 i 5 3 , W a r s z a w a 1 9 3 4 — 1 9 3 6 ; „ S t a t y s t y k a D r u k ó w ” , 1 9 3 1 , s . 2 4 , t a b . 1 8 ; 1 9 3 2 , s . 2 7 , t a b . 1 7 ; 1 9 3 3 , s . 2 4 , t a b . 1 4 ; 1 9 3 4 , s . 2 2 , t a b . 1 2 ; 1 9 3 5 , s . 2 3 , t a b . 1 3 : C e n t r a l n e A r c h i w u m G U S , W y d z i a ł S t a t y s t y k i A d m i n i s t r a c j i P u b l i c z n e j i F i n a n s ó w P a ń s t w o w y c h , s y g n . 4 4 5 / 5 / 1 — T a b l i c e s t a t y s t y k i d r u k ó w 1 9 3 6 — 1 9 3 7 ( 1 9 3 6 — t a b . 1 0 . 1 9 3 7 — t a b . 1 0 ) : 2 ) K a t a l o g P r a s o w y P A R . P o l s k a A g e n c j a R e k l a m y F r a n c i s z k a K r a j n y , P o z n a ń R . 1 : 1 9 2 1 — R . 1 1 : 1 9 3 8 — 1 9 3 9 : 3 ) S p i s g a z e t i c z a s o p i s m R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j o r a z P o r a d n i k r e k l a m o w y . B i u r o O g ł o s z e ń T e o f i l a P i e t r a s z k a . W a r s z a w a R . 1 : 1 9 2 1 — R . 8 : 1 9 3 9 / 1 9 4 0 ; 4 ) W . I h n a t i e n k o , U k r a j i n ś k a p r e s a (1816— 1923 n \ ) , K i j ó w 1 9 2 6 , s . 7 0 ; 5 ) „ B i u l e t y n I n f o r m a c y j n y M i n i s t e r s t w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h ” , 1 9 2 4 , n r 5 ; 6 ) J . B o r s t e i no w a , C z a s o p i s m a w P o l s c e w l a t a c h 1925—1921, ,. K w a r t a l n i k S t a t y s t y c z n y ” , 1 9 2 8 , n r 4 ; 7 ) I . Kr e w e ć ky j , U k r a j i n ś k a p r o s a w 1928 r . n a t e r y t o r i j i P o l s z c z i , „ N o w a Z o r i a ” , 1 9 2 8 , n r 6 ; 8 ) M . F e l i ń s k i , P r a s a u k r a i ń s k a w P o l s c e ( s t a n n a p o c z ą t k u 1930 r . ) , „ S p r a w y N a r o d o w o ś c i o w e ” , 1 9 3 0 , n r 1 ; 9 ) K a t a l o g p r a s y p o l s k i e j i o b c e j . ( P o l s k a A g e n c j a T e l e g r a f i c z n a ) , W a r s z a w a 1 9 3 3 ; 1 0 ) P r a s a u k r a i ń s k a w G a l i c j i i n a W o ł y n i u w 1934 r o k u , „ B i u l e t y n P o l s k o - U k r a i ń s k i ” , 1 9 3 5 , n r 8 ; 1 1 ) „ U k r a j i n ś k y j S t a t y s t y c z n y j R i c z n y k ” , W a r s z a w a — K r a k ó w — L w ó w 1 9 3 5 , s . 1 9 5 — 2 0 1 : 1 2 ) S . J . N o w a k , P r a s a u k r a i ń s k a w P o l s c e , , , T ę c z a ” , 1 9 3 6 , n r 4 ; 1 3 ) E . M i s i 1 o , S p i s t y t u ł ó w p r a s y u k r a i ń s k i e j w D r u g i e j R z e c z y p o s p o l i t e j 1918— 1939, W a r s z a w a 1 9 8 3 . U w a g a : w 1. 1 9 2 2 — 1 9 2 3 d a n e G U S w g s t a n u n a 1 V I I . w 1. 1 9 2 4 i 1 9 3 2 — 1 9 3 7 w g s t a n u n a 3 1 X I I . w 1. 1 9 2 5 — 1 9 3 1 w g s t a n u z a c a ł y r o k . w 1 9 1 9 o d 1 5 I I I d o 3 1 X I I . W y l i c z e n i a a u t o r a z a 1. 1 9 1 8 — 1 9 1 9 n i e u w z g l ę d n i a j ą p r a s y w y d a w a n e j n a t e r y t o r i u m Z a c h o d n i o - U k r a i ń s k i e j R e p u b l i k i L u d o w e j ( 1 9 1 8 — 1 7 t y t u ł ó w , 1 9 1 9 — 4 2 ) , d a n e z a 1 9 1 8 r . o b e j m u j ą c z a s o p i s m a z a r e j e s t r o w a n e w o k r e s i e X I — X I I , d o r e j e s t r u a u t o r a w ł ą c z o n o r ó w n i e ż p r a s ę n i e l e g a l n ą
łńskiej prezen tu je tabela 2. Oprócz szacunków au tora odnotowano w niej inne dostępne informacje. Z pewnością nie uwzględniają one całej ów czesnej produkcji w ydaw niczej, niem niej można przyjąć je za p u n k t w y j ścia do w stępnych ustaleń statystycznych.
P ra sa ukraińska stanowiła ok. 4,7% globalnej liczby ty tu łó w całej prasy Drugiej Rzeczypospolitej, zajm ując wśród czasopiśmiennictwa mniejszości narodow ych trzecie miejsce po prasie żydowskiej i niem iec k ie j18. Poró w n anie wielkości oficjalnych o partych na obliczeniach Głów nego Urzędu Statystycznego z ustaleniami w łasnym i autora p rzy ję tym i dla prasy ukraińskiej •—• przy b rak u zbliżonych danych dlś p rasy pozo stałych narodowości — jest w chwili obecnej przedwczesne i nieuzasad nione.
W okresie dwudziestolecia m iędzywojennego ogólna liczba pism u k r a ińskich —- po rów nując wielkości z lat 1919 i 1938 — wzrosła niemalże pięciokrotnie, a w stosunku do ro k u 1918 (dane wg sta n u za okres X I— XII 1918 r.) dziewięciokrotnie. W kolejnych latach rozwój ilościowy prasy ukraińskiej ch araktery zo w ał się stałą tendencją zwyżkową, z kil kom a w yra ź n y m i załam aniam i pozwalającym i wyodrębnić pięć okresów rozwojowych:
1) Stan p rasy ukraińskiej z roku 1914 odbudowany został już w 1921 r. W latach 1918— 1921 nastąpił cztero k ro tn y wzrost ogólnej liczby pism. Wiązało się to ze szczególnym natężeniem aktyw ności politycznej U k ra iń ców, ukieru nk o w an ej na tworzenie niepodległego państw a ukraińskiego na te ry to riu m Galicji Wschodniej.
2) W latach 1922— 1924 dotychczasowe tem po w zrostu liczby pism uległo w y ra ź n em u zaham owaniu. W rozw oju prasy ukraińskiej nastąpiła stagnacja, połączona z niew ielkim regresem w zakresie liczby w y d a w a nych pism, trw a ją c a do 1924 r. Zjawisko to należałoby kojarzyć z n a stępstw am i silnego k ryzy su inflacyjnego oraz likwidacją ośrodków w y dawniczych em igracji naddnieprzańskiej, zlokalizowanych głównie na terenie obozów in te rn o w a n y ch żołnierzy U kraińskiej Republiki L u d o w ej19.
3) W latach 1925— 1928 miało miejsce k ró tk o trw a łe ożywienie w roz w oju ilościowym prasy. W ro k u 1928 zarejestrow ano potrojenie liczby ty t u ł ó w 'w sto su n k u do ro k u 1919. Stosunkowo duży przyrost, wiążący się z ogólną poprawą, sy tuacji ekonomicznej, ja k i z kam panią wyborczą do S e jm u i Senatu, m iał miejsce po ro ku 1923 (rocznie ok. 14°/«).
4) W latach 1929— 1932 kryzys gospodarczy, przesilenie polityczne 1930 r. i ogólne zaostrzenie k u rsu polityki narodowościowej wobec
18 P a c z k o w s k i , op. cit., s. 344.
18 W dziew ięciu obozach, zorganizow anych w A lek san d ro w ie K u jaw sk im , C zę stochow ie, K aliszu, Ł ańcucie, P io trk o w ie T ry b u n a lsk im , S kalm ierzy cach , S trz a ł- kow ie, S zczypiornie i W adow icach, w k tó ry c h p rze trz y m y w an o in te rn o w a n y ch żołnierzy U k ra iń sk ie j R e p u b lik i L udow ej, w y d aw an o w 1. 1920—1923 ok. 40 pism .
64 E U G E N I U S Z M I S I Ł O
Ukraińców doprowadziły do zaham ow ania dotychczasowego tem pa roz w oju ilościowego prasy ukraińskiej.
5) W latach 1933— .1938 podejm ow ane były próby odbudowania u k r a
ińskiego p o tencjału wydawniczego. U trzym yw a ła się nieznaczna p r z e waga nowo zakładanych pism n a d likw idow anym i ty tułam i, m.in. licznej prasy Sel-Robu i Organizacji U kraińskich Nacjonalistów (OUN). S p a d e k ogólnej liczby pism w ro ku 1936 był konsekw encją silnego kryzy su p r z e żywanego przez nielegalną prasę kom unistyczną: w 1936 r. przestało się ukazywać ok. 50% pism zareje stro w an y c h w latach 1934— 1935. Spadek odnotowanej liczby ty tu łó w w 1939 r. w ynika głównie z faktu posiadania niepełnych danych statystycznych.
Z przytoczonej uprzednio ogólnej liczby pism najliczniejszą grupę stanow iła prasa ogólnoinform acyjna (polityczna) — 36,8% ogółu tytułów oraz czasopisma o profilu k u ltu ra ln o -o św iato w y m (w ty m literackie) — 19,3%. W pozostałych kategoriach prasy specjalistycznej najw ięcej u k a zywało się czasopism dla dzieci i młodzieży — 12,8%, religijnych — 7,2%,
w ty m greckokatolickich ■— 3,5%, p raw osław n ych — 1,0%, ewangelic
kich — 2,6%, oraz gospodarczych — 6,4%, n a uk ow y c h — 3,5%, zawo dowych — 3,3%, sa ty ryczn o -h u m orysty czn ych — 3,7%, kobiecych — 2,0% i sportowych — 1,2%.
Gdy mowa o częstotliwości u kazyw ania się, zgodzić by się należało z opinią, iż model p rasy ukraińskiej w tej dziedzinie był w yjątk ow o nie korzystny. Bezwzględną przew agą odznaczały się czasopisma o małej częstotliwości u k azyw ania się, tj. miesięczniki (32,6%) i tygodniki (18,4%). Szczegółowy podział pism wedle częstotliwości przedstaw ia tabela 3 (we dług sta nu globalnego p rasy ukraińskiej za cały okres 1918— 1939 i za poszczególne lata od 1930 do 1935). W zestawieniu globalnym zwraca uw
a-Tab. 3. Podział pism ukraińskich według częstotliwości ukazywania się
Częstotliwość
Wyliczenia
własne Dane oficjalne (GUS) Feliński
1918— — 1939 O ' O 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1930 % Dzienniki 20 2,6 1 2 1 2 2 3 1 1,2 2—4 razy tygodniowo 12 1,6 2 4 2 2 2 2 3 3,6 Tygodniki 140 18,5 20 22 15 15 11 15 17 20,5 2 razy w m-cu 110 14,5 11 12 11 15 12 14 11 13,3 Miesięczniki 249 32,9 35 33 26 26 33 47 36 43,4 Kwartalniki 38 5,0 6 7 6 6 6 9 5 6,0 Inne i niere gularne 136 17,9 3 3 3 1 6 4 10 12,0 Nieznane 53 7,0 — — — — — — — — Ogółem 758 100,0 78 83 64 67 72 94 83 100,0
gę uderzająco wysoka — w bre w dotychczasowym opiniom — liczba dzien ników: 20 tytułów . W rzeczywistości liczyły się tylko trzy gazety codzien ne: „Diło” — założone jeszcze w 1880 r. i wznowione w 1923, „Nowyj Czas” (1923—1939) — u kazujący się jako dziennik w łatach 1932— 1939 i „U krajinśki Wisti” (1935— 1939). Najwięcej dzienników w y daw ano wr 1919 r. — 6 ty tu łó w (w ty m sa m ym czasie na tery to riu m ZURL ukazy wało się 5 dzienników). W latach 1920— 1923 ukazywało się średnio 6 t y tułów. Do ro ku 1924 istniało łącznie 19 dzienników (czyli ok. 90,5%). W 1925 r. pozostał już tylko jeden — „Diło” .
J a k w yglądałaby analogiczna klasyfikacja w p rzy p a d k u nakładów, możemy jedynie przypuszczać z uwagi na szczątkowy stan informacji. Najwyższy nak ład jednorazow y — 34 000 egz. osiągnął w y d a w an y w Żół kwi miesięcznik greckokatolicki „M isionar” (1897— 1944)20. Najniższy — najczęściej reje s tro w a n y — n a k ła d wynosił ok. 500 egz. W edług in fo r macji MSW, w 1924 r. globalny n a k ła d roczny prasy politycznej wynosił 2,37 m in egz., a jednorazow y przeciętny n ak ła d 125 tys. egz.21 K o rz y sta jąc z obliczeń M. Felińskiego, sporządzonych na podstawie informacji zgromadzonych przez R e fe ra t P raso w y MSW, a więc danych zasługują cych na zaufanie, m ożem y określić również łączny i bredni jednorazow y nakład prasy ukraińskiej w roku 1930. Dla całości prasy wynosił on od powiednio: 267,6 tys. egz. i 3224 egz.22 Najwyższe średnie n akłady jedno razowe osiągały tygodniki — 5100 egz. W śród pozostałych pism średnie n a k ła d y kształtow ały się następująco: gazety ukazujące się 2—3 razy tygodniowo — 3600 egz., dwutygodniki —• 2500 egz., miesięczniki —■ 3600
egz., k w a rta ln ik i —■ 700 egz. Nakład „Diła”, jedynego ukazującego się
w ty m okresie dziennika, wynosił 4600 egz. Dla porównania; w rok u 1930 łączny nakład jednorazowy 20 dzienników żydowskich wynosił ok. 220 tys. egz. (średni — 11. tys. egz.), 16 dzienników niemieckich — ok. 98 tys. egz. (6,1 tys. egz.), 134 polskich — ok. 934 tys. egz. (16,9 tys. egz.)23. Odwołując się nadal do Felińskiego, m ożem y określić średnie n akłady jednorazowe wedle s tr u k t u r y treści prasy. W ynosiły one: dla prasy poli tycznej — 4230 egz., gospodarczej — 4500 egz., społeczno-kulturalnej — 2800 egz., religijnej — 3700 egz,, dziecięcej i młodzieżowej — 5900 egz.j naukow ej — 600 egz., zawodowej — 2100 egz.
Na podstawie danych o nakładach jednorazow ych z roku 1930 oraz w y ników spisu z 1931 r. jesteśm y w stanie określić w przybliżeniu wskaź nik czytelnictwa prasy ukraińskiej. Wśród 1000 mieszkańców n a rodo wości ukraińskiej umiejących czytać rozchodziło się ok. 0,2 egz. dzienni 20 N ak ład jednorazow y 10 tys. egz. osiągnęło okresow o zaledw ie k ilk a czaso pism , m .in. „N arodnia S p ra w a ” (25 000 egz.), „Nasz P ry ja te l” (10 500 egz.), „ U k ra- jin śk y j H ołos” (15 000 egz,), „W ola N a ro d a ”, „N asze Ż y ttia ”, „S el-R ob” (10 000 egz.).
21 „B iuletyn In fo rm a c y jn y M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn y c h ”, 1924, n r 5.
22 F e l i ń s k i , Prasa u k r a iń s k a w Polsce, s. 42—43. 23 P a c z k o w s k i, op. cif., s. 415.
66 E U G E N I U S Z M l S I Ł O
ków, ok. 0,5 egz. gazet ukazujących się 2—3 razy tygodniowo, ok. 3 egz. tygodników, ok. 1 egz. dwutygodników, 4 egz. miesięczników oraz ok. 0,3 egz. innych czasopism.
Cechą szczególną p rasy ukraińskiej była jej k rótk a żywotność. P rz e ciętną długość pojawiania się pisma ukraińskiego można w przybliżeniu określić na 3 lata. Efemeryczność była zjaw iskiem stałym — w pierwszym roku ukazyw ania się znikało z r y n k u prasowego ok. 45,2% gazet i cza sopism (łącznie 343 tytuły). 21 ty tu łó w było k o n tyn uac ją pism założonych przed rokiem 1914, z czego do 1939 r. p rzetrw ało 11. Wśród pozostałych pism przez okres 1—5 lat wychodziło 648 ty tu łó w (ok. 85,4%), 6— 9 lat — 56 ty tu łó w (ok. 7,4%), 10— 19 łat — 45 ty tu łó w (ok. 6,0%, w ty m 15 przez okres 20 lat).
P ra sę u kraińską w y daw ano w 68 miejscowościach na terenie k r a ju i w 6 ośrodkach zagranicznych, w których drukow ano pisma przeznaczone cło nielegalnego rozpowszechniania w Polsce. Głów nym c e n tru m w y dawniczym był Lwów. Ukazyw ały się tu łącznie 402 gazety i czasopisma (ok. 53,0°/<>)- O ogromnych dysproporcjach w zakresie ko ncentracji prasy świadczy chociażby fakt, iż w Kołomyi, drugim ośrodku pod względem liczby w yd aw an ych pism, wyszły zaledwie 54 ty tu ły (7,1%). W y daw a niem ponad 5 pism poszczycić się mogły jedynie: W arszawa — 42 (ok. 5,5%), Stanisław ów — 35 (4,6%), Ł u c k — 31 (4,0%), Kalisz — 17 (2,2%), P rzem yśl — 16 (2,2%), Równe — 14 (1,8%), Drohobycz —- 9 (1,2%), Tarnopol — 7 (0,9%). Jednocześnie w 41 miejscowościach spośród 68 za rejestro w an ych (60,3%) ukazywało się zaledwie 1 pismo; ośrodków w y dających od 2 do 5 pism było 14, 6— 10 pism — 6, 11— 20 pism — 5.
Podobnie kształtow ał się stopień koncentracji p rasy ukraińskiej w e dle w ojewództw (tabela 4). Na te ry to riu m trzech wojew ództw Galicji Wschodniej (Lwowskie, Stanisławowskie, Tarnopolskie), zamieszkanych przez ponad 3,2 m in Ukraińców (wg danych spisowych z 1931 r.), co s ta nowiło 63% ogółu społeczności w Polsce, w ydaw ano łącznie ok. 71,1% wszystkich tytułów. Na W ołyniu na 1427 tys. (27,9%) Ukraińców
ukazy-Tab. 4.Koncentracja prasy ukraińskiej według województw w latach 1918— 1939
Prasa ukraińska Województwo lw owskie st an isł aw ow sk ie ta rn o p o ls k ie O MV) 'G O * warszaw skie łód zk ie kr ak ow sk ie lu b e ls k ie p o z n a ń sk ie k ie le c łą e br ak m . w yd . za g ra n ic ą Liczba pism 521 102 16 70 50 23 21 7 4 1 23 17 Stopień koncen tracji 60,9 11,9 1,9 832 5,8 2,7 2,5 0,8 0,5 0,1 2,7 2,0 ,
walo się jedynie 8,0% pism. W pozostałych województwach, gdzie za mieszkiwało zaledwie niecałe 0,5 m in U kraińców (9,1%), w y daw ano 17,0% ogółu pism. Pożądane z pewnością byłoby porównanie odsetków w y d a w anych pism i ludności ukraińskiej zamieszkującej poszczególne w o je w ództwa w powiązaniu z analizą rozm iarów zjawiska p rzepływ u prasy pomiędzy określonymi ośrodkami wydawniczymi.
Dzieje prasy ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej można podzielić na trz y okresy: 1918— 1923, 1924— 1934, 1935— 1939. P rz y ję te w pracy cezury określają granice ogólne poszczególnych faz rozwojowych cza sopiśmiennictwa ukraińskiego. P r z y ich wyznaczaniu kierowano się chę cią znalezienia w ypadkow ej kilku najw ażniejszych — ja k sądzi a u to r — aspektów: ewolucji społeczno-politycznej ukraińskiej mniejszości n a ro dowej, przem ian zachodzących w prasie ukraińskiej, polityki narodow oś ciowej państw a polskiego wobec U kraińców (jako zagadnienie szczegó łowe p o traktow ano państw ow ą politykę prasową). P rz y ję ta ko nstrukcja jest świadomym kom prom isem z uwagi na różne w ew n ętrzn e cezury rozw ażanych aspektów. Oparcie periodyzacji wyłącznie na zmianach za chodzących w prasie okazałoby się rozw iązaniem nieskutecznym . Dla zilu strow ania poszczególnych okresów rozw oju czasopiśmiennictwa u k r a iń skiego w sparto się niem al wyłącznie na prasie politycznej, re p r e z e n tu jącej główne partie i ugrupowania ukraińskiej mniejszości narodowej w Polsce.
Najm niej dy sk u sy jn y jest okres pierw szy (1918— 1923). Odzyskiwanie niepodległości przez Polskę zbiegło się z podjętą przez Ukraińców gali cyjskich próbą tworzenia własnej państwowości2'1. K on trakc ja zbrojna i dyplomatyczna strony polskiej doprowadziła do przejściowego podziału Galicji Wschodniej na dwie części. Do odbudowy ukraińskiego system u prasowego przystąpiono zarówno w części kontrolow anej przez a dm ini strację polską, jak i na te ry to riu m Zachodnio-Ukraińskiej Republiki L u dowej. Rozwój p rasy republikańskiej postępował znacznie szybciej. Był on też zjawiskiem w yjątk o w y m : pod względem liczby pism powstałych w t a k k rótk im czasie, ich s tr u k tu ry , sta n u praw nego nie pow tórzył się w dziejach p rasy ukraińskiej już nigdy więcej. Na te ry to riu m republiki ukazywało się łącznie ok. 55 gazet i czasopism, w tym 5 dzienników. Niemal wszystkie posiadały c h a ra k te r oficjalnych organów rządowych. Organam i p a rty jn y m i były jedynie trzy pisma druko w ane w S tanisław o wie: „Swoboda” (1919, Ukraińska Ludowa P a rtia P ra cy — U krajinśka
24 18 X 1918 p o w sta ła U k ra iń sk a R ada N arodow a pod p rze w o d n ictw em Je w - hen a P etru szew y cza. W nocy z ,31 X n a 1 X I 1918 U k ra iń c y op an o w ali Lwów. 13 X I R ada N arodow a p ro k lam o w a ła u tw o rze n ie Z ach o d n io -U k raiń sk iej R ep u b lik i Ludow ej i u fo rm o w a ła w łasn y r z ą d -S e k re ta ria t, na k tó reg o czele s ta n ą ł K o st’ Ł e- w yćkyj. 3 I 1919 n astąp iło połączenie ZU RL z U k ra iń sk ą R e p u b lik ą L udow ą (ogło szone oficjaln ie 22 I 1919>. M. Ł o z y n ś k y j , H ałyczyna w rr. 1918—1920, W ie deń 1920
68 E U G E N I U S Z M I S I Ł O
N arodno-T rudow a P a r tija (U N T P)), „Wola” (1919, Ukraińska P a rtia So-
cial-D em okratyczna —- U k rajinśka Social-Demokratyczna P a rtija
(U S D P )) i „N aród” (1919, U kraińska P a rtia R adykalna — U k rajinśka R ad ykalna P a r tija (U R P )). Poza Stanisławowem , gdzie w y daw ano łącz nie 18 tytułów , w t y m T trz y dzienniki: „Nowa Zoria” (1918— 1919), „Re- p u b ły k a ” (1919), „N aród” (1919), prasa ukraińska ukazyw ała się m.in. w Drohobyczu („Drohobyćkyj Ł y s to k ”, 1918), S try ju („Stryjśkyj W istn yk ” , 1919), Tarnopolu („U krajinśkyj Hołos” , 1918; „Hołos Podillia” , 1918; „U krajinśki Wisti” , 1919), Złoczowie („Zołocziwśke Słowo” , 1918— 1919), Samborze („N addnistrianśki Wisti” , 19.19), P rzem yślu („Wola” , 1918), Czortkowie („Czortkiwśkyj W istn y k ”, 1919) i w 16 innych miejscowoś ciach.
Zagadnienie prasy ukraińskiej w ydaw anej na tery to riu m ZURL z uw a gi na podporządkowanie jej władzy suwerennego p ań stw a w ym aga od dzielnego oriiówienia. Istotne natom iast będzie zwrócenie uwagi na wielo rakie konsekwencje w ynikające z fak tu istnienia niepodległego państw a
ukraińskiego, w p ływ ające pośrednio także na kierunki rozwoju prasy ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej,
Odmiennie przebiegał rozwój p rasy u kraińskiej w ośrodkach k o n tro lowanych przez adm inistrację polską, tj. na części te ry to riu m Galicji Wschodniej i na Wołyniu. Działające tu s tr u k t u r y ukraińskich partii politycznych, któ ry ch czołowi przedstawiciele brali czynny udział w b u dowie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, n a p o ty k a ły poważne trudności z u ruchom ieniem akcji wydawniczej. Nie powiodła się podjęta przez U N TP i USDP próba u trz y m an ia we Lwowie d ru k u czołowych p rzedw ojennych dzienników: „Diła” (UNTP) i „W p eredu ” (zał. w 1911 r., USDP). Po w y daniu dwóch n u m erów 29 listopada 1918 r. gazety zostały zawieszone, a jed n y m z w a ru n k ó w wznowienia było podporządkowanie się zarządzeniu d rukow ania tek stu równolegle w językach ukraińskim i polskim25. Nakazu przestrzegała jedynie red ak cja „W pered u ”26. C h a ra k te rystyczne jest, że naw et w obliczu ostrych represji Ukraińcy nie zdecydo wali się na wznowienie swoich n ajpopularniejszych w ydaw n ictw na t e r y to riu m ZURL. W ydaje się, że zadecydowały o tym zarówno względy tech 25 Wg źródeł u k ra iń sk ic h zarządzenie ta k ie m ia ł w ydać gen. R ozw adow ski. Zob.
U k r a jin ś k a zahaln a encykłopedija, t. 3, L w iw 1932, s. 659.
26 D ru k „W peredu” w ję zy k a ch u k ra iń sk im i polsk im trw a ł do 21 I 1919, tj. do m o m en tu a re szto w a n ia członków re d a k c ji L. H ankew ycza, P. B uniaka, M. F ilcia 1 J. H u ca jła — „ U k ra jin śk y j H ołos”, n r 17 z 29 IV 1919. N a w znow ienie „D iła” ze zw olono dopiero 3 IV 1923. T ym czasem U N TP p o d ejm o w ała z ró żn y m sk u tk iem szereg pró b w y d aw an ia dzien n ik a pod zm ienionym i ty tu ła m i: „H ro m ad śk a D u m k a” (1 I—26 IX 1920), „ U k ra jin śk a D u m k a ” (6 X —13 X I 1920), „U k ra jin śk y j W istn y k ” (25 I—28 IX 1921), „B afk iw sz c z y n a ” (zaw ieszona po w y d a n iu pierw szego n u m e ru 2 X 1921) łu b z a stą p ien ia go innym i, ju ż u k az u ją cy m i się pism am i: „H rom adśkyj W istn y k ” (18 11—31 V III 1922 i 2 I—1 IV 1923), „S w oboda” (8 X I—31 X II 1922). Od 1 IX. do 3 X I 1922 u kazyw ało się rów nież sam o „Diło”.
niczne, ja k i taktyczne. Rozwój sytuacji politycznej i m ilitarn ej dla stro n y ukraińskiej kształtow ał się niekorzystnie. Wiele przem awiało za tym, by choć część prasy pozostawić po stronie przeciw nika27.
W obliczu mnożących się rep resji wobec prasy ukraińskiej, szczegól nie w ośrodku lwowskim, trudow icy zdecydowali się na zakładanie no w ych w y d aw n ictw na prowincji. Od stycznia 1919 r. w P rzem y ślu zaczął się ukazywać tygodnik „U krajin śk yj Hołos” (1919— 1932) pod redakcją D y m y tra Hrehołynśkoho. Pismo przeszło interesującą ewolucję: od zwią zków z UNTP, poprzez k o n se rw aty w n y obóz hetm ański (skoropadczycy), aż do oficjalnego opowiedzenia się w roku 1929 po stronie Organizacji U kraińskich Nacjonalistów (Orhanizacija U krajin śk ych Nacionalistiw). Ten sam kierun ek reprezen tow ały w yd a w an e w Łucku „U krajinśke Żyt- t ia ” (1922— 1923) i kołomyjska „U krajinśka P ra c ia ” (1922).
P rasę lewicy ukraińskiej reprezen to w ały w ty m okresie w ydaw nictw a dwóch nurtów: stronnictw lewicy socjalistycznej (USDP; URP, od 1923 r. U kraińska Socjalistyczno-Radykalna P a rtia — U krajinśka Socialistyczno ■ R ad ykalna P a r tija (U SR P)) i stronnictw lewicy rew olucyjnej (Kom uni stycznej P a rtii Galicji Wschodniej — KPGW). R eaktyw ow ana po 1920 r. Ukraińska P a rtia R ad ykalna wznowiła w 1922 r. w ydaw anie tygodnika „Hrom adśkyj Hołos” (Lwów, 1893— .1916, 1922— 1939). W ty m sam ym ro ku ukazał się tygodnik „U krajinśkyj H ro m ad ia n y n ” i odnowiony k w a rta ln ik „Siczowi Wisti” (1922— 1923).
Najliczniejszą i najprężniejszą prasą dysponowała U kraińska P a rtia Socjał-Demokratyczna (ok. 15 gazet i czasopism). Poza dziennikiem „Wpe- r e d ”, ukazującym się z dużymi p rzerw am i do 31 stycznia 1924 r„ w g ru d niu 1919 r. pojawił się przed w o jen ny c e n traln y organ p a r t y j n y „Zemla i W ola” (1906— 1913, 1919, 1920, 1922— 1924). W roku 1921 ukazują się dwa dalsze czasopisma: dw utygodnik (od 1923 r. miesięcznik) „Socjalis tyczna D u m k a ” (1921— 1924) i miesięcznik „Wilna U k ra jin a ” (1921) pod red akcją M ykoły Hankewycza, usuniętego rok później z USDP na tle w alk fra k c y jn y c h 28. Wysoki poziom reprezentow ał w y d a w an y w latach 1923— 1924 we Lwowie miesięcznik „Nowa K u l t u r a ” . Po roku 1922 wzro sła aktywność wydaw nicza socjaldem okratów ukraińskich na W ołyniu2”. W tym okresie USDP była też jed y ną partią ukraińską, któ ra podjęła wysiłek w ydaw ania robotniczych pism zawodowych. W latach 1918— 1919 w Przem y ślu ukazyw ała się „U krajinśka Robitnycza H az e ta ” , po
zawde-27 Po odbiciu L w ow a przez stro n ę p olską (22 X I 1918) rzą d ZU RL p rzeniósł się do S tan isław o w a. N iezależnie od działań m ilita rn y c h zarów no stro n a u k ra iń sk a , ja k i polska p row adziły in te n sy w n ą ak c ję dyplom atyczną. M.in. rozstrzygnięciu sporu m ia ły służyć w ysłane przez E n te n tę w styczniu 1919 m isje m ed iac y jn e pod przew o d n ictw em gen. B a rth élé m y oraz płk. C a rto n a de W iarta. Ł o z y n ś k y j , op.
c i i... s. 158.
28 P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, op. cit., s. 69.
-70 E U G E N I U S Z M I S I Ł O
szeniu ko nty nu o w an a przez „Nasz Holos” (1919). Pism em kobiet p rac u ją cych była „Nasza M e ta ” (1919— 1920), w yd a w an a jako dodatek do „Wpe- r e d u ”. 1 lutego 1920 pojawił się „Profesionałnyj W is tn y k ”, zawieszony niestety już po w y d ruk o w a n iu pierwszego n u m e r u 10.
W w a ru n k a ch szczególnych rozwijała się prasa ukraińskiej lewicy r e wolucyjnej. Utworzona w roku 1919 Kom unistyczna P a r tia Galicji Wschodniej była organizacją nielegalną. Rozbita represjam i, a następnie podzielona w w yniku w alk frakcyjnych, nie zdołała podjąć w pierwszym okresie swego istnienia szerszej działalności wydawniczej. 10 m aja 1919 r. w Kijowie pojawił się pierwszy organ c e n tralny K P G W (początkowo związany z tzw. Tymczasowym K om itetem Galicji Wschodniej) — dzien nik „Hałyćkyj K o m u n ist” ; w y d aw an y nieregularnie, nie docierał na t e r y torium Galicji Wschodniej. W okresie w o jny polsko-radzieckiej 1920 r. ukazywało się 9 czasopism, z czego trzy drukow ano na tery to riu m U k ra iny Radzieckiej, pozostałe w d ru k arn iac h polowych Arm ii Czerwonej31. We wrześniu 1920 r. celem wzmocnienia skuteczności oddziaływania p ro pagandowego na ludność u kraińską Galicji Wschodniej i Wołynia, za co odpowiadały dotychczas wydziały polityczne poszczególnych dywizji r a dzieckich, powołano ukraińskie wydaw nictw o „W sehałw yd aw ” (Wseha- lyćke Radianśke W ydaw nyctw o)32. Dynam iczny rozwój sytuacji m ilita r nej na froncie, niekorzystny dla stro ny radzieckiej, przeszkodził w y d a w n i ctw u w rozwinięciu szerszej akcji prasowej. W ro k u 1921 liczba tytułów prasy kom unistycznej uległa zmniejszeniu do trzech, by ostatecznie w 1923 pozostać jedynie przy em ig racyjn ym tygodniku „Nasza P r a w d a ” (Wiedeń 1921— 1923, Berlin 1923— 1924, 1926— 1935).
Lata 1918— 1923 stanow ią także w yra ź n ą cenzurę rozwoju prasy petlu- rowskiej w Polsce. Pierwsze czasopisma emigracji naddnieprzańskiej po jaw iły się po podpisaniu 1 września 1919 r. um ow y rozejmowej pomiędzy godniow o „S elan śk u P ra w d u ” (1923) i „S elan śk u Dołu" (1923—1924), k o n ty n u o w an ą przez „Nasz S zlach” (1924—1925).
30 H a s s , op. cit., s. 42—43. A u to r po d aje m ylnie ty tu ł pism a: „P ro fesijn y j W istn y k ”. P or. ,,B iuletyn B ibliograficzny M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn y c h ”, R. 2: 1920, s. 48; P id r u c z n y j k a l e n d a r y k „ W pe redu” na 1922 rik, L w iw 1921, s. 56.
31 D a s z k i e w i c z , K o m u n is ty c z n a ta radia nśka presa..., s. 117 i n.
32 W ydaw nictw o „W sehałw ydaw ”, pow ołane przez G alicyjski K o m itet R ew o lucyjny 11 IX 1920, k ie ro w a n e przez I. K ułyka, posiadało m onopol na o rg an iz o w a nie i k o n tro lo w an ie działalności w y daw niczej n a te re n a c h za ję ty ch przez A rm ię C zerw oną. Od 24 V III do 11 IX 1920 w ydało szesć n u m eró w gazety „B ilszow yk”, p rze ję te j od w y działu politycznego 14 arm ii. O prócz „W seh ałw y d aw u ” istniało ró w nież w y d aw n ictw o „C zerw ona H ały c zy n a”, u tw orzone przy 41 dyw izji 1 A rm ii K onnej. Od p o czątk u w rześn ia 1920 w ydaw ało pism o „C zerw ona H ały czy n a”. N u m er 4 z 16 IX był o sta tn im n u m erem u k raiń sk ieg o pism a kom unistycznego, ja k ie ukazało się w 1920 r. na te ry to riu m P olski. J. D a s z k i e w i c z : 1) K o m u n is ty c z n a
la radia nśka presa..., s. 121—123: 2) Pid praporom Z ow tnia. W p ł y w W e ły k o ji Z ow - tn e w o ji Soeialistycznoji Rew oluciji na pidnesennia re w oluc yjnoho ruchu w Zachid - nij U krajini. D o k u m e n t y i. materiały, L w iw 1964, s. 518—520.
rządem polskim a rządem U kraińskiej Republiki Lud ow ej33. Po zakoń czeniu w o jn y polsko-radzieckiej główne ośrodki wydawnicze ko ncentro w ały się w obozach internow anych, w W arszawie34 oraz na W ołyniu35. Okres intensywnego rozwoju p rasy petlurow skiej kończy się na roku 1923. Likw idacja obozów byłych wojskowych arm ii UN R3t, z których większość zrażona realiam i politycznymi wyem igrow ała z Polski, n a r u szyła bazę społeczną tego nurtu.
Do roku 1923, czyli do m om en tu definityw nego uregulow ania statusu praw nego Galicji W schodniej37, prasę ukraińską zwalczano na tej samej zasadzie, co i inne fo rm y aktywności społeczno-politycznej U kraińców 38. K ażdy przejaw sym patii dla ZURL, a po jej u p a d k u b rak akceptacji dla polityki faktów dokonanych, w drażanej przez adm inistrację polską, n a r a żał pismo, a w szczególności członków jego redakcji, na dotkliwe ko n sekwencje. N ajbardziej stabilnym elem entem państw ow ej polityki p ra sowej były z pewnością re p re sje 39. Jeżeli za m iernik nasilenia rządowych represji wobec prasy ukraińskiej p rzyjm iem y liczbę konfiskat, to s tw ie r dzimy, że zarówno w latach 1918— 1924, jak i w okresie późniejszym ogól ne ich rozm iary u trz y m y w a ły się na niezmiennie wysokim poziomie, prze • jaw iając w yraźną ten dencję zwyżkową. W roku 1920 dziennik „Hro- m adśka D u m k a ” konfiskowano w przeciągu dziewięciu miesięcy 74 razy,
33 Od p aźd ziern ik a 1919 u k azy w ał się w Żółkw i dziennik „ U k ra jin a ”, o rgan rzą d u UNR, założony w K am ieńcu Podolskim , stan o w iący k o n ty n u a c ję dziennika „W ilna U k ra jin a ”, w ydaw anego w R ów nem od 26 III 1919.
\ 34 W 1. 1920— 1923 w W arszaw ie u k az y w ały się cztery pism a p etłu ro w sk ie: „Syn U k ra jin y ” (1920—1921), „ U k ra jin śk a T ry b u n a ” (1921—1922). „ U k ra jin śk a S p ra w a ” (1922) i „ T ry b u n a U k ra jin y ” (1923).
35 Na W ołyniu od 1922 działała ugodow a U k ra iń sk a P a rtia L udow a (U k ra jin śka N arodna P a r tija — UNP), stan o w iąca k o n ty n u a c ję n ad d n ie p rz a ń sk ie j P a rtii S o cjalistów N iepodległościow ców (P a rtija S ocialistiw S am ostijnykiw ). Założyciel i p r e zes UNP W. O skiłko był jednocześnie re d a k to re m ..U krajinśkoho D zw onu” (1922— 1923), a n astęp n ie „D zw onu” (1923—1926).
3fi O sta tn i obóz zlikw idow ano 1 VII 1924 w K aliszu.
37 D ecyzją R ady A m basadorów z 15 III 1923 suw erenność nad te ry to riu m G a licji W schodniej p rzyznano Polsce.
38 Od listo p ad a 1918 do 1922 w ładze polskie zorganizow ały sieć obozów, m.in. w F ry d ro w cac h k. P ro sk u ro w a , D ąbiu k. K rak o w a, Tucholi, P ik u licach k. P rz e m y śla, w k tó ry c h osadzano jeń có w w o jen n y ch — żołnierzy U k ra iń sk ie j H alickiej A rm ii oraz działaczy u k ra iń sk ic h , w tym i dziennikarzy. K om isja M ię d zy n a ro d o w ego C zerw onego K rzyża k o n tro lu ją c a obozy w p aź d ziern ik u 1919 o k reśliła liczbę w ięźniów n a 23,5 tys. U k ra jin śk a zahalna encyklopedii ja, t. 3, s. 659; por. R a d z i e - j o w s k i, op. ci'., s. 43.
39 Ł ącznie w 1. 1918—1922 w sk u te k re p re sji lik w id a cji uległo 20 gazet i czaso pism w yd aw an y ch w e Lw ow ie (10 dzienników ) oraz 6 pism w "in n y ch ośrodkach (2 dzienniki). Do re je s tru s tr a t należało b y dopisać ponad to 32 ty tu ły gazet i czaso pism (5 dzienników ) zaw ieszonych przez w ładze polskie po u p ad k u ZURL. W 1922 w e Lw ow ie w znow iono je d y n ie tygodnik „Sw oboda” (zał, w 1897), w y d aw an y w 1919 w S tanisław ow ie.
72 E U G E N I U S Z M I 5 I Ł O
„W pered” — 36 razy, a wszystkie ty tu ły łącznie 170 ra z y 40. W roku 1923 dziennik „Diło” konfiskowano 145 razy, pozostałe gazety i czasopisma 556 razy41. K onfiskaty w skali całego k r a ju przedstaw ia tabela 5 (nie ste ty zachowały się jedynie dane za styczeń—październik 1928 r., cały 1931 r. i styczeń—październik 1932 r.). Jeżeli w eźm iem y pod uwagę liczbę konfiskat p rasy ukraińskiej oraz ilość pism w proporcji do podobnych wielkości dla prasy innych narodowości, to okaże się, iż w ydaw nictw a ukraińskie na tle p rasy mniejszościowej, jak też w skali ogólnopolskiej podlegały najczęstszym represjom adm inistracyjnym .
Akcji zwalczania p rasy ukraińskiej w e w n ątrz k r a ju towarzyszyło zam knięcie ry n k u czytelniczego w Polsce dla ukraińskich w y d aw n ictw za granicznych42.
N astępny okres w rozwoju prasy ukraińskiej wyznaczają lata 1923/ /1924— 1934. Nie kwestionow aną cezurą jest decyzja Rady Am basado rów z 15 m arca 1923 r. uznająca praw o Polski do tery to riu m Galicji
Wschodniej. Miała ona wielorakie konsekwencje. Regulacja praw nego
statusu tego tery to riu m otwierała now y etap w polskiej polityce naro do wościowej. Dla Ukraińców galicyjskich oznaczała przekreślenie nadziei na odbudowę własnej państw owości i w efekcie zmuszała do zm iany
do-Tab. 5. Konfiskaty prasy w Polsce w latach 1928 i 1931—1932
Prasa wg języka
Okres ukazywania się
I—X 1928 1931 I—X 1932 polska 790 1539 ukraińska 223 334 343 niemiecka 103 82 76 żydowska 68 145 157 innych mniejszości narodowych 68 14 Razem 1252 2100 590 Ź r ó d ł o : A A N . M S W , 8 0 8 . k . 1 1 5 , 1 1 7 , 1 1 9 , 1 6 0 , 2 0 4 . 2 5 2 ; 9 1 5 , k . 1 , M . P i e t r z a k , R e g l a m e n t a c j a w o l n o ś c i p r a s y w P o l s c e ( 1 9 1 8 — 1 9 3 9 ) . W a r s z a w a 1 9 6 3 , s . 3 4 9 . s . 3 4 9 , 3 5 4 , 3 5 6 , 5 2 0 , 5 2 3 , P o r , A . No t k o w s k i , O d z i a ł a l n o ś c i w y d a w n i c z e j Ż y d ó w w a r s z a w s k i c h w X I X i X X w i e k u . . . P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y ” , t . 7 4 : 1 9 8 1 , z . 4, s . 7 3 4 .
40 „B iu lety n B ibliograficzny M in isterstw a S p ra w W e w n ętrzn y c h ”, R. 2: 1920, n r 3, s. 40—42, n r 4, s. 49—50.
41 „M onitor P o lsk i”, 1923, n r 10—292; 1924, n r 4—8.
42 W 1920 debit pocztow y u tra c iły 24 czasopism a, w tym : 15 w y d a w a nych w USA, 6 w K anadzie, 3 w A ustrii. „B iuletyn B ibliograficzny M in isterstw a S p aw W ew n ętrzn y c h ”, R. 2: 1920, n r 3, s. 43—44, n r 4, s. 50. D ziałania reg la m en - ta cy jn e w obec ргаэу u trzy m y w a ły się rów nież w latach n astępnych, np. w 1927 d e
bitu pozbaw iono 20 czasopism w y d aw an y c h w USRR, w 1928 — 9 w yd. w USRR i 7 w innych k ra ja c h , w 1929 — 22 w yd. w' U SRR i 14 w in n y c h k ra ja c h . P r e zydium R ady M inistrów (dalej; PRM), R e k ty fik a t 43, t. 2, 3 i 4. Z arządzenia m in i s tra sp ra w w ew n ętrz n y ch o od eb ran iu debitu.
tychczasowych kieru nkó w polityki. G eneralną linię negacji państw a pol skiego i liczenia wyłącznie na siły własne lub pochodzące z zew nątrz (Niemcy, ZSRR) uznaw ały niemal wszystkie n u r ty polityczne, poza nie odgryw ającym i większej roli zwolennikam i ugody ukraińsko-polskiej. Istniejące podziały, doprowadzające do częstych rozłamów w łonie po szczególnych stronnictw, w yn ik ały głównie z różnicy poglądów na k w e stie ustrojowe, m etody walki i doboru sojuszników. W yraźne załamanie tego ku rsu nastąpiło dopiero w roku 1934. Podział polityczny p rasy u k r a ińskiej w styczniu 1924 r. przedstaw iał się — wedle ustaleń a u to ra — następująco:
K ieru n e k Liczba pism
U N TP 6 U SDP 6 U R P 1 p etruszew iczow cy 2 p etlu ro w c y 3 ru so file 2 s k ra jn a p raw ic a 1 ugodow cy 3 in n e 2 R azem 26
Na przełomie lat 1923/1924 rozstrzygnęły się losy — najsilniejszej do tychczas — p rasy socjalistycznej. W m arc u 1923 r. USDP uznała się za partię komunistyczną. 30 stycznia 1924 r. władze zdelegalizowały partię, a w dzień później zawiesiły jej organy prasowe: „W pered” , „Zemlu i W o lu ” i „Nowu K u l t u r u ”. Do roku 1925 działalność wydaw niczą s ta ra li się podtrzym yw ać posłowie wołyńscy, d ru k u ją c w Łucku ,,Nasz Szłach” (1924— 1925), będący k o nty n u ac ją „Selanśkoji Doli” , oraz „Hołos P r ą c i” (1924). Po stronie tej części USDP, k tó ra przeszła do KPZU, opowiedzia ła się redakcja miesięcznika teoretycznego „Nowa K u l t u r a ” . Pozostali członkowie partii utworzyli w ro k u 1925 nową USDP, wznaw iając je d nocześnie w ydaw an ie „ W p ered u ”, ty m razem w formie dwutygodnika, a następnie miesięcznika (w p rak ty ce bardzo nieregularnie). ,,W p e re d ” , system atycznie konfiskowany i zawieszany, uległ ostatecznej likwidacji w 1934 r. Dopiero w m arcu 1938 r. socjaldemokraci zdołali zorgani zować d ru k nowego czasopisma — miesięcznika „Robitnyczyj Hołos” (1938— 1939).
P rasa ukraińskiego n u r tu narodowego, dotychczas względnie jednoli ta, uległa po roku 1923 głębokim przeobrażeniom i podziałom na kilka kierunków: centi’owy, lewicy, um iarkow any, praw icow y i s k ra jn y — n a cjonalistyczny. C e n tru m trudow ickie rep rezen to w ał wznowiony 3 k w ie t nia 1923 r. dziennik ,,Diło” . Stosując elastyczną tak ty k ę polityczną, zmie rzającą do szukania sojuszników wśród wszystkich grup społeczeństwa ukraińskiego, nigdy nie p rzy jm u ją c oficjalnego szyldu UNTP, a
następ-74 E U G E N I U S Z M I S I Ł O
nie Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo-Dem okratycznego (Ukrajinśke N acionalno-D em okratyczne O b jednannia — UNDO), „Diło” urosło do rangi pisma ogólnonarodowego, wielce zasłużonego dla k u l tu r y u k r a iń skiej. Oficjalnym organem p a rty jn y m c e n tru m pozostawał nadal tygodnik ,,Swoboda” . Z pism prow incjonalnych idee tego ruchu reprezentow ał za łożony w m a ju 1924 r. w Ł u c k u tygod nik „ H ro m a d a ” (1924— 1926), sto jący początkowo n a p latform ie ogólnonarodowej, bezpartyjn ej. Po za wieszeniu, w jego miejsce uk azyw ał się od listopada 1926 r. tygodnik „U krajinśka H ro m ad a ” pod redakcją W. Ostrowśkoho, od m aja .1928 r. c e n traln y organ UNDO dla Wołynia. W konsekwencji sporów ideologicz nych w ynikłych w redakcji K om itet C en traln y UNDO podjął w m aju 1929 r. decyzję o likwidacji pisma. Dla WTołynia, Chełmszczyzny i Polesia przeznaczone były: w y d a w a n y w Łu ck u (od 1934 r. we Lwowie) ilu stro w an y tygodnik ,.Wołyńska N edila” (1928— 1939), w Tarnopolu po p u la r n y dw utygodnik dla wsi „Podilśkij Hołos” (1928— 1930) i w W a r szawie „N arid ” (1926— 1928), zlikwidowany po w yborach 1928 r. W stycz niu 1925 r. odszedł z „Diła” jego wieloletni r ed a k to r naczelny Wasyl P a - nejko (1913—-1918, XII 1924— 1925). Założony przez niego dw utygodnik „P o lity k a ” (1925— 1926) zapoczątkował now y k ierune k n u r tu naro do wego w stosunkach ukraińsko-polskich, bliski tzw. polityce realnej.
Lewicę trudow icką, czyli zwolenników linii politycznej i ideologicz nej utożsamianej z osobą J e w h e n a Petruszew ycza, reprezentow ał dzien nik „Nasz P r a p o r ” (1923— 1924). W m a ju 1924 r. gazeta zmieniła nazwę na „ P r a p o r ”, w listopadzie tegoż rok u ustąpiła m iejsca tygodnikowi „U krajinśka R a d a ”, by w g ru d n iu 1925 r. ponownie zmienić nazwę na „R ada”. Po scysji petruszewiczowców z UNDO i utw orzeniu Ukraińskiej P a rtii P ra cy (U krajinśka P a rtia Prąci) „R ada” (1925— 1934) reprezen to wała jej k ieru n e k ideologiczny. Rolę oficjalnego organu p a rty jneg o U P P przejął tygodnik „P rac ia ” (1927— 1934). Wobec tru d n e j sytuacji finanso wej, jak też w konsekwencji ewolucji ideowej U P P w k ie ru n k u k o m u nizm u w g ru dn iu 1933 r. doszło do zawarcia nieoficjalnej transakcji sorzedaży tego pisma U k raińskiem u Zjednoczeniu W łościańskiemu (Ukra- jinśke Selanśke Objednannia — USO), w konsekwencji czego przeszło ono w ręce kom unistów 43.
Ugrupowania s k ra jn e j praw icy skup iały się początkowo wokół „Lite- ratu rn o-N au k o w o h o W istn y ka ” (1898— 1932). redagowanego przez Dmy- tra Doncowa, czołowego ideologa nacjonalizmu ukraińskiego44. W k w ie t niu 1923 r. ukazuje się we Lwowie d w u tygodnik teoretyczny „ Z a h ra w a ” (1923— 1924), stanow iący bazę dla kształtow ania się nieform alnej partii
43 C i o c h , op. cii., s. 192.
Zob. M. S o s n o w ś k y j , Drnytro Doncow, po lity c zn y j portret. Z istoriji
politycznej określanej m ianem „grupa Z a h r a w y ”45. Z jej to inicjatyw y, jak również działaczy pow racających z emigracji w kw ietn iu 1924 r. u tw o rzona została U kraińska P a r tia P ra c y Narodowej (Ukrajinśka P a r tija Na- cionalnoji Roboty — UPNR), której organem praso w y m pozostała „Za- h r a w a ” . W 1924 r. jej funkcję przejęła gazeta (2 razy tygodniowo, od 1932 r. dziennik) „Nowyj Czas” (1923— 1939) pod redakcją D m ytra Pali- jewa, w yd aw an a przez założony w 1922 r. koncern prasow y Iw ana Tyk- tora. Celem wzmocnienia p ropagandy prasow ej tego n u r tu w środowisku wiejskim w październiku 1928 r. I. T y k to r przystąpił do w ydaw ania po pularnego pisma dla lu d u „Narodna S p r a w a ” (1928— 1939). Redagowane przez Iw ana Szkrum elaka i Wasyla Baczynśkoho, osiągało ono jeden z n a j wyższych nakładów — ok. 25 tys. egz., stając się z czasem k on kuren c y jn e dla undowskiej „Swobody” .
P ra sa ukraińskich nielegalnych organizacji nacjonalistycznych: U k ra ińskiej Wojskowej Organizacji (Ukrajinśka Wijśkowa Orhanizacija — UWO) i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów pojaw iła się w szerszym zakresie dopiero na początku 1930 r. Wcześniej ukazyw ał się jedynie „U krajinśkyj Rew olucioner” (1926— 1927), organ Zachodnio-Ukraińskiej Organizacji L udow o-R ew ołucyjnej46, oraz nielegalnie przerzucane do P o l ski miesięczniki: „ S u r m a ” (1927— 1933), organ UWO redago w an y w P r a dze, a dru ko w an y na Litwie, i „Rozbudowa N acji” (1928— 1934), organ ideologiczny o profilu teoretycznym , w y d a w an y w Pradze. Po utw orzeniu OUN (27 I—3 II 1929) w działalności wydaw niczo-prasowej nacjonalistów nastąpił w y ra ź n y zwrot. System p rasy ounowskiej podporządkowano Re feratow i Politycznem u K rajow ej E g zekutyw y OUN. Instru kcje Prow o du OUN szczegółowo precyzowały cele i m eto d y realizacji p ro pag a n dy p r a sowej47. Nad skoordynow aniem akcji prowadzonych na terenie Polski i na arenie m iędzynarodowej pracowało tzw. Zjednoczenie K om itetów U k ra iń skiej P ro p ag and y M iędzynarodowej (Objednannia K o m itetiw U krajinśkoji Miżnarodnoji P ro p a h an d y)48. W gestii R e fe ra tu Politycznego znajdow ały się w ydaw n ictw a konspiracyjne druk ow an e w Polsce49, spełniające głównie funkcję in struktażow ą wobec członków organizacji, i prasa legalna w y
45 W jej skład w chodzili m.in. D. D oncow , D. P alijew , W. K uczabśkyj, M. M at- czak. W. Kużm ow ycz. Zob. M i r c z u k, op. cit,, s. 50.
46 AAN, MSW, 123, protokół ze zjazdu sta ro stó w woj. tarno p o lsk ieg o w d n iu 20 V 1927. Z ac h o d n io -U k raiń sk a L udow o -R ew o łu cy jn a O rganizacja, p o w sta ła we w rz eś n iu 1925 w w y n ik u ro złam u w UWO, p rz e ja w ia ła te n d en c je prokom unistyczne. ZURLO uległa szybkiej likw idacji. Por. R. T o r z e c k i , K w e stia u k r a iń sk a w po
lityce I II R z e s z y (1933—1945), W arszaw a 1972, s. 56.
47 AAN, MSW, 1039, K o m u n ik a ty In fo rm a cy jn e WTydziału N arodow ościow ego MSW: n r 23 z 8 V 1931, k. 10—14 i n r 24 z 20 V 1931, k. 15, 55.
4tl AAN, MSW, 1040, K o m u n ik a ty In fo rm a c y jn e W ydziału N arodow ościow ego MSW: n r 73 z 11 I 1932, k. 1—2; n r 74 z 25 I 1932, k. 3—7; n r 77 z 20 IX 1932.
411 B yły to: „B iuleteń K [rajo w o ji] E fgzekutyw y] OUN na Zfachidnio] U [k ra jin - śki] Z [em li]” (1930—1934), „ J u n a k ” (1930—1934) i „ J u n a c tw o ” (1931—1934) — b iu le
