Katedra Finansów i Bankowości Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu
POLITYKA INSTYTUCJI FINANSOWYCH
DOTYCZĄCA ZMARŁYCH KLIENTÓW
JAKO PRZEJAW NIEEFEKTYWNOŚCI POLSKIEGO
RYNKU FINANSOWEGO
1. Wprowadzenie
Przedmiotem analizy jest aktualne i ważne zagadnienie kontrowersyjnej polityki stosowanej przez polskie instytucje finansowe, zwłaszcza banki, wobec klientów starszych i zmarłych oraz wobec ich spadkobierców. Problem dotyczy zwłaszcza: nieuregulowanej prawnie kwestii podziału kont wspólnych, tzw. martwych kont, dostępu spadkobierców do pozostawionych środków, asymetrycznego i nieuczci-wego podejścia banków do pasywów tej kategorii klientów. Zagadnienie jest ważne nie tylko z uwagi na procesy starzenia się społeczeństwa i rosnącą wartość pozostawionych przez zmarłych środków, ale również z powodu erozji zaufania do instytucji finansowych, będących fundamentem zdrowej gospodarki1.
Autor analizuje przepisy prawne i praktykę rynkową, w tym własne doświad-czenia z wieloletniej praktyki bankowej na menedżerskich stanowiskach sprzeda-żowych.
2. Zagadnienie dostępności środków po śmierci klienta
Rozwój rynku finansowego, wzrost edukacji ekonomicznej i zamożności klientów oraz zmiany społeczne i kulturowe (np. wspólne konta, rozdzielność 1 Poza obszarem niniejszej analizy pozostają zagadnienia ważne, ale poboczne: wątpliwa atrakcyjność oferty finansowej dla seniorów i nachalna sprzedaż seniorom produktów im zbędnych (misselling).
majątkowa, rozproszenie majątku poprzez dywersyfikację itp.) zwiększyły liczbę posiadanych przez konsumentów instrumentów finansowych, sięgającą już dziesiątek milionów. Oferuje je ponad 800 instytucji finansowych, nie licząc podmiotów zagranicznych.
Rozwój technologiczny współczesnych finansów pociąga za sobą relatywnie mniejszą ilość generowanych dokumentów papierowych. Informacje o pozosta-wionym przez zmarłych majątku są rozproszone i trudniej dostępne niż dawniej.
Aktywa i pasywa zmarłego klienta wchodzą do masy spadkowej, a bank wypłaca pozostawione środki jedynie spadkobiercom (art. 922 i nast. Kodeksu cywilnego [Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. …]). Wyjątek stanowi sytuacja, gdy bank wypłaca z rachunku należącego do osoby zmarłej (ale nie z rachunku wspólnego) środki osobie (nie tylko spadkobiercom), która przedstawi stosowne faktury za pochówek, w kwocie nieprzekraczającej kosztów pochówku zgodnego z lokalnymi zwyczajami, tzn. bez nadmiernej wystawności i do wysokości salda rachunku. Wypłata ma pierwszeństwo przed opisaną dalej dyspozycją na wypadek śmierci i przed wypłatami dla spadkobierców.
Przepisy nie regulują wprost kwestii wpływu śmierci klienta na zawartą umowę rachunku bankowego. Umowy o charakterze majątkowym nie wygasają w momencie śmierci klienta, choć niektóre banki stosują inne podejście. Zwykle w miejsce zmarłej strony umowy wchodzą spadkobiercy, a jej treść i duch nie ulegają zmianie.
W razie śmierci właściciela rachunku wystawione do rachunku pełnomoc-nictwa wygasają z mocy prawa. Wówczas rachunek powinien zostać przez bank zablokowany. W obu przypadkach następuje to jednak dopiero wtedy, gdy bank dowie się o zgonie, np. od spadkobierców, z mediów lub od osób trzecich. Do tego czasu pełnomocnicy często jeszcze korzystają z dostępu do rachunku.
Niektóre polskie banki uznaniowo podchodzą do wypłat na rzecz spadko-bierców, nawet już po przedstawieniu prawomocnego stwierdzenia sądu o podziale spadku. Wymagają wcześniejszego dokonania przed sądem podziału majątku wchodzącego w skład spadku (np. Raiffeisen) lub wręcz wyrażenia przez wszyst-kich spadkobierców zgody na wypłatę środków z rachunku zmarłego (np. PKO BP). Ten drugi warunek może być jednak czasem trudny do spełnienia, zwłaszcza gdy spadkobiercy są ze sobą skłóceni lub trudno podzielić niektóre składniki majątku (np. nieruchomości). Inne banki (np. Millennium, mBank) zadowalają się skróconym odpisem aktu zgonu i prawomocnym postanowieniem sądu o nabyciu spadku lub notarialnym aktem – poświadczeniem dziedziczenia [Kryszkiewicz 2013]. Banki tłumaczą swoją ostrożność brakiem pewności, czy rzeczywiście nastąpił sądowy lub umowny dział spadku pomiędzy spadkobierców.
3. Uznaniowość w polityce banków w zakresie rachunków wspólnych
Jedną ze stosowanych metod zabezpieczenia finansowego bliskiej osoby jest otwarcie rachunku wspólnego, dla 2–3 współwłaścicieli2. Dysponują onisoli-darnymi prawami do rachunku i równymi prawami do salda rachunku, chyba że w umowie rachunku ustalono inne proporcje. Rachunek wspólny nie oznacza wspólnoty środków, mimo że za życia każdy ze współwłaścicieli może nimi swobodnie dysponować, ustanawiać pełnomocników itd. Udział współwłaściciela wchodzi do masy spadkowej.
Przy braku precyzyjnych uregulowań ustawowych polityka banków w obliczu śmierci jednego ze współwłaścicieli rachunku niestety jest uznaniowa. Banki nie mają jednak prawa zablokować takiego rachunku po śmierci jednego ze współwła-ścicieli. Stosują one wówczas jedno z kilku rozwiązań:
1) rachunek wspólny jest przekształcany w rachunek indywidualny dla żyją-cego współwłaściciela, ze wszystkimi środkami lub z połową3;
2) saldo rachunku jest dzielone po równo, a udział zmarłego wchodzi do masy spadkowej, o której decyduje sąd w postępowaniu spadkowym4. W tym
scena-riuszu praktykowane są dwa warianty:
– otwarcie dwóch nowych rachunków indywidualnych,
– rozwiązanie umowy rachunku i przeksięgowanie środków na nieoprocento-wany depozyt dla żyjącego współwłaściciela i spadkobierców zmarłego, w ocze-kiwaniu na decyzję sądu;
3) rachunek wspólny pozostaje utrzymany, a śmierć jednego ze współwła-ścicieli nie wpływa na prawa pozostałych posiadaczy, którzy mogą dysponować całością lub połową salda5.
Niektóre banki dopuszczają wprowadzanie do umowy rachunku wspólnego dodatkowych postanowień na wypadek śmierci jednego ze współposiadaczy, np. dyspozycji rozwiązania umowy i wypłaty środków żyjącemu współposia-daczowi lub przekształcenia rachunku w indywidualny lub wejścia w miejsce współposiadacza jego spadkobierców albo innej osoby. Uregulowania w umowie 2 Analogiczne do opisywanych zasady obowiązują w przypadku wspólnych rejestrów uczest-ników funduszu inwestycyjnego otwartego lub specjalistycznego otwartego. Natomiast w przy-padku rachunków wspólnych w domach maklerskich brokerzy wymagają, aby współwłaściciele potwierdzili fakt pozostawania we wspólnocie majątkowej, a niektórzy nawet wymagają udzielenia sobie przez współwłaścicieli nawzajem niewygasających w wypadku śmierci nieograniczonych pełnomocnictw.
3 Np. w: Alior Banku, BGŻ, BPH, Citibanku, Meritum, Pekao SA czy Banku Pocztowym. 4 Np. w: BNP Paribas, BOŚ, BZ WBK, Eurobanku, Getin Noble Banku, ING, Inteligo, mBanku czy Raiffeisenie.
rachunku wspólnego (w tym dwojga małżonków) nie rzutują na prawa spadko-bierców.
4. Problematyka uśpionych kont
Tzw. uśpione (martwe) konta to rachunki bankowe od lat nieużywane przez swoich posiadaczy. W szczególności to przypadek rachunków zmarłych klientów, gdy brak spadkobierców zmarłego, brak wiedzy wśród spadkobierców o fakcie pozostawienia środków na koncie lub brak wiedzy o posiadaniu takowego konta przez zmarłego.
Zgodnie z polskimi przepisami [Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. …, art. 60]: „jeżeli umowa rachunku nie stanowi inaczej, ulega on rozwiązaniu, gdy w ciągu dwóch lat nie dokonano na rachunku żadnych obrotów, poza dopisywaniem odsetek, a stan środków pieniężnych na tym rachunku nie przekracza kwoty mini-malnej określonej w tej umowie”. Po tym okresie następuje przedawnienie wszel-kich roszczeń wynikających ze stosunku rachunku bankowego, z wyłączeniem roszczeń o zwrot wkładów oszczędnościowych (art. 731 Kodeksu cywilnego). Wkłady stają się nieoprocentowanym depozytem bankowym, który przechowy-wany jest przez bank teoretycznie bezterminowo. Niestety, w praktyce zdarza się, że banki po dziesięciu latach przejmują pozostawione środki na własność, wykorzystując przepisy o przedawnieniu roszczeń (art. 118 Kodeksu cywilnego). Nie wyklucza to możliwości rewindykacji tych środków drogą sądową przez spad-kobierców, co jednak często nie jest ani łatwe, ani szybkie, tym bardziej że sprawy spadkowe mogą się ciągnąć w polskich sądach wiele lat.
Sporadycznie niektóre banki przekazują informacje o zmarłym kliencie do właściwego urzędu gminy lub bezpośrednio do sądu, z wnioskiem o wydanie dalszych dyspozycji dotyczących pozostawionych środków. Gdy brakuje spad-kobierców, sąd może zasądzić przepadek środków na rzecz Skarbu Państwa lub gminy, w której zmarły ostatnio był zameldowany.
Spadkobiercy lub inni beneficjenci wskazani w umowie z OFE sami powinni poinformować ZUS i OFE o zgonie ubezpieczonego i starać się odzyskać środki z funduszu. Często spadkobiercy nie są świadomi, że środki pozostawione przez członka OFE podlegają dziedziczeniu i wchodzą do masy spadkowej. Spadko-biercy mogą ustalić w ZUS, w którym OFE zmarły był ubezpieczony. Ponadto OFE corocznie obowiązkowo wysyła korespondencję na adres ubezpieczonego. Fundusz nie ma obowiązku szukania spadkobierców.
Odmienna sytuacja występuje przy polisie ubezpieczeniowej. Jeśli ubezpie-czyciel dysponuje danymi, kontaktuje się z osobami uposażonymi. Dopiero po 3 latach roszczenie się przedawnia (art. 819 Kodeksu cywilnego), jednak okres
ten zaczyna się nie od momentu zdarzenia ubezpieczeniowego (tj. śmierci właści-ciela polisy), ale od momentu nabycia przez osobę uposażonego wiedzy o tym zdarzeniu.
Sprawa martwych kont i pozostawionych na nich środków dopiero od niedawna stała się przedmiotem szerszego zainteresowania. Przy braku jakichkolwiek statystyk na ten temat media szacują [Glapiak 2012a, 2012b, Ferfecki 2013], że nawet ok. 10 mld zł może zalegać na martwych kontach w instytucjach finan-sowych, z czego 5–7 mld zł – w samych bankach, a 2 mld zł – na kontach OFE. Z tego ok. 6 mld zł prawdopodobnie prędzej czy później trafi do spadkobierców, a ok. 4 mld zł to środki, po które nikt się nie zgłosi, gdyż brak spadkobierców lub trudno ich odnaleźć. Wspomniane 10 mld zł to zaledwie ok. 1% oszczędności wszystkich gospodarstw domowych, ale dla osób, których to dotyczy (a ich grono będzie rosnąć), problem nie jest marginalny.
W krajach europejskich nie ma jednolitej praktyki w odniesieniu do obowiązku poszukiwania przez instytucje finansowe spadkobierców zmarłych klientów, a także w kwestii okresu, po którym konto zostaje uznane za uśpione (zazwyczaj 10–20 lat), oraz w zakresie nacjonalizacji i przeznaczenia pozostawionych na nim środków [Sposób dysponowania… 2013].
Również polskie instytucje finansowe nie mają obowiązku szukać spadko-bierców zmarłego klienta, choć w przypadku pozostawionych przez klienta znacz-nych pasywów (zaciągnięte kredyty) często wykazują się zrozumiałą inicjatywą. Odmienne podejście stosują jednak w odniesieniu do aktywów klienta. Banki skwapliwie zasłaniają się w tym przypadku tajemnicą bankową. Spadkobiercy poszukający pozostawionych przez zmarłego aktywów, którzy nie są wyposażeni w sądowe stwierdzenie nabycia spadku (na podstawie testamentu lub – przy jego braku – zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego) lub notarialne poświad-czenie dziedziczenia – niewiele w banku uzyskają.
Znaczne kwoty mogą rodzić pokusę zatajenia informacji przed spadkobiercami i stwarzać ryzyko malwersacji przez banki środków w ich mniemaniu niczyich. Pozostawanie przez dłuższy czas nieoprocentowanych środków w dyspozycji banku umożliwia bankom etycznie wątpliwe generowanie dodatkowych przychodów z tytułu swobodnego obracania tymi środkami, ze szkodą dla spadkobierców.
5. Asymetria bankowa w podejściu do pasywów klientów
Gdy bank dowiaduje się o zgonie klienta, zazwyczaj zawiesza oprocentowanie lokat, ale rzadko przerywa bieg oprocentowania kredytów. Tylko niektóre banki zawieszają naliczanie oprocentowania do czasu uprawomocnienia się posta-nowienia o nabyciu spadku przez spadkobierców lub do czasu upływu terminu
bezskutecznego wezwania spadkobierców do spłaty odziedziczonego zobowią-zania. Niektóre banki wręcz uznają całe zobowiązanie za natychmiast wymagalne i zaczynają naliczać oprocentowanie maksymalne lub ustawowe. Taka asymetria jest krzywdząca dla klientów i ich spadkobierców, jednakże prawnie dopuszczalna. Mogłaby jednak zostać zaskarżona przez poszkodowanych klientów, np. jako:
– sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 3531 Kodeksu cywilnego),
– niedozwolone postanowienia umowne (art. 3851 Kodeksu cywilnego) lub
– nieuczciwe praktyki rynkowe [Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. …].
Wobec wierzycieli spadkobiercy odpowiadają za długi solidarnie, nawet jeśli sami między sobą ustalili inne zasady podziału spłat. Długi ulegają przedawnieniu po 3 latach od daty wymagalności (a gdy w sprawie wydano orzeczenie sądowe – 10 lat od dnia jego wydania), jednak banki i windykatorzy, nie czekając, składają do sądów pozwy przeciw spadkobiercom, żądając od sądu wydania stosownego nakazu zapłaty.
Banki wykazują się niejednokrotnie swoistą perfidią, kredytując (a nawet „przekredytowując”) osoby w podeszłym wieku. Seniorzy są za życia zazwyczaj solidnymi dłużnikami. Po ich śmierci pozostawione zobowiązania zostaną przez banki i windykatorów bezlitośnie wyegzekwowane (z narosłymi odsetkami), od często nieświadomych odziedziczonego zadłużenia spadkobierców. Zarówno aktywa, jak i pasywa osób zmarłych nie ulegają bowiem przepadkowi, podlegając dziedziczeniu.
Bez wyroku sądowego banki nie udostępniają spadkobiercom informacji o aktywach i pasywach zmarłego klienta, zasłaniając się obowiązującą tajemnicą bankową. W konsekwencji, jeśli spadkobierca nie wiedział wcześniej o zadłużeniu spadkodawcy, informacja o tym może do niego dotrzeć z dużym opóźnieniem, już po podziale spadku, co może wpędzić go w nieoczekiwane kłopoty finan-sowe. Aby oszczędzić takich przykrości spadkobiercom, dłużnik banku powinien zawczasu gromadzić dokumentację kredytową i przekazać ją spadkobiercom.
Spadkobierca ma jednak kilka możliwości w odniesieniu do dziedziczonego spadku, w skrajnym wypadku nawet umożliwiając zrzeczenie się go, a wraz z nim niechcianego długu. Spadkobierca może:
– zrzec się dziedziczenia (z własnymi zstępnymi), podpisując ze spadkodawcą umowę notarialną, zwłaszcza gdy jest świadom istnienia dużych długów,
– przyjąć spadek wprost, z pełnią praw i obowiązków,
– przed sądem (postępowanie spadkowe) lub notariuszem, w ciągu 6 miesięcy od dnia, kiedy dowiedział się o powołaniu do spadku: odrzucić spadek, zwłaszcza gdy wie o dużych długach, lub przyjąć spadek z tzw. dobrodziejstwem inwentarza – wówczas sąd zleca komornikowi wycenę majątku, a spadkobierca odpowiada za długi spadkowe tylko do wysokości odziedziczonych aktywów.
Jeśli po przyjęciu spadku spadkobiercy nadal obawiają się „ujawnienia się” nieznanych długów zmarłego, wyposażeni w postanowienia sądowne lub nota-rialne, mogą zapytać w Biurze Informacji Kredytowej o ewentualne zobowiązania zmarłego zaciągnięte w instytucjach kredytowych. Jeśli raport BIK wykaże zadłu-żenie, spadkobiercy mogą, powołując się na błąd (art. 1019 Kodeksu cywilnego), w ciągu roku wystąpić do sądu o uchylenie się od skutków prawnych złożonego wcześniej oświadczenia o przyjęciu spadku lub niezachowania terminu do jego złożenia.
6. Optymalizacja spadkowa – rozwiązania legalne i praktyka
szarej strefy
6.1. Bezzwłoczna wypłata środków
Rzeczywistość zmusza uposażonych (niekoniecznie spadkobierców) do prze-jęcia pozostawionych środków bezzwłocznie po śmierci właściciela rachunku, zanim instytucja finansowa je zablokuje, jako części masy spadkowej.
Do szybkiej wypłaty środków czasami służy rachunek wspólny, a częściej – pełnomocnictwa zawczasu wydane do rachunku. W obu przypadkach praktyko-wana jest bezzwłoczna, tj. tuż po śmierci (współ)właściciela rachunku, wypłata środków, zanim bank dowie się o zgonie i zablokuje część środków (rachunek wspólny) lub wręcz dostęp do rachunku (wygaśnięcie pełnomocnictw). Wypła-cający muszą działać w tzw. dobrej wierze, to znaczy oficjalnie nie powinni znać faktu zgonu. W przeciwnym razie działanie takie może zostać zakwestionowane za nielegalne i skutkować roszczeniem banku o naprawienie szkody lub posta-wieniem zarzutu dokonania oszustwa na szkodę banku lub pominiętych spadko-bierców. Nie zawsze jest to działanie etyczne i legalne.
6.2. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci
W odróżnieniu od wyżej opisanej kontrowersyjnej techniki dyspozycja na wypadek śmierci (zapis bankowy) jest legalna (art. 56 Prawa bankowego [Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. …]), choć rzadziej stosowana, z uwagi na ignorancję klientów, koszty, formalizm i limity kwotowe.
Właściciel zawczasu składa pisemną tzw. dyspozycję wkładem na wypadek śmierci. Zależnie od banku koszt ustanowienia dyspozycji wynosi od 0 do 30 zł. Dyspozycja jest za życia dysponenta modyfikowalna i odwoływalna. Można ją ustanowić do: rachunków bieżących, oszczędnościowych, lokat terminowych, ale tylko indywidualnych (nie wspólnych). Osoby wskazane w dyspozycji
(tylko: małżonek, wstępni, zstępni i rodzeństwo) mogą po śmierci właściciela rachunku wypłacić konkretne kwoty, dowolnie ustalone wcześniej przez posia-dacza rachunku. Suma (dla różnych osób i w różnych bankach) nie może jednak przekraczać 20-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw (według GUS) z miesiąca poprzedzającego śmierć. Wiosną 2014 r. kwota ta przekraczała 77 tys. zł.
Gdy wystawiono więcej dyspozycji, wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wcześniejszą. Poinformowanie uposażonych o dyspozycji należy do klienta.
Wypłacona kwota nie wchodzi do masy spadkowej. To instrument skutecz-niejszy i szybszy w realizacji niż testament, a ponadto nie daje prawa do zachowku pominiętym. Uzyskana kwota podlega jednak opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn [Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. …, art. 1, ust. 2]. Jeżeli jednak beneficjenci zaliczani są do tzw. zerowej grupy podatkowej (małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo, ojczym, macocha, pasierb), w ciągu 6 miesięcy zgłoszą nabycie środków do właściwego urzędu skarbowego, z daniny tej są zwolnieni [Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. …, art. 4a, ust. 1, pkt 1].
Identyczne zasady i kwoty dotyczące dyspozycji mają zastosowanie w przy-padku otwartych i specjalistycznych otwartych funduszy inwestycyjnych. Środki na realizację dyspozycji i opłacenie pogrzebu pochodzą z umorzenia jednostek uczestnictwa funduszu [Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. …, art. 111]. Kwestie dotyczące dyspozycji na wypadek śmierci nie zostały uregulowane w odniesieniu do funduszy zamkniętych ani innych form inwestycji w papiery wartościowe, zwłaszcza poprzez rachunek maklerski. Z tego względu rachunki maklerskie są słabym rozwiązaniem optymalizacji spadkowej, chyba że w jego ramach zostanie zastosowany program emerytalny IKE lub IKZE.
Korzystniejsze reguły stosowane są dla wkładów w SKOK-ach. Limity są wyższe, nie przekraczają sumy przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w okresie 5 lat kalendarzowych poprzedzających wypłatę [Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. …, art. 14]. W 2014 r. limit ten sięgał prawie 200 tys. zł, czyli aż ok. 2,5 razy więcej niż w bankach. SKOK-i to bardziej efektywny instrument optymalizacji spadkowej niż banki, przy podobnym bezpie-czeństwie zdeponowanych środków (BFG).
6.3. Produkty ubezpieczeniowe i emerytalne
Ubezpieczenia życiowe i emerytalne stanowią nowoczesne i bardzo efek-tywne rozwiązanie dotyczące optymalizacji podatkowej i spadkowej. Polisy ubezpieczeniowe na życie, choć nie najtańsze, umożliwiają wskazanie dowolnych beneficjentów (również spoza rodziny), którzy bezpośrednio od ubezpieczyciela
w ciągu 30 dni (14 dni, gdy w ramach IKE lub IKZE) od zgłoszenia roszczenia uzyskują dostęp do świadczenia po śmierci osoby ubezpieczonej. Odbywa się to z pominięciem procedury spadkowej, środki nie wchodzą do masy spadkowej i nie podlegają opodatkowaniu podatkiem spadkowym. Zgromadzone środki są w 75% zwolnione z egzekucji komorniczej, z wyłączeniem roszczeń Skarbu Państwa i alimenta cyjnych.
Ubezpieczony powinien zawczasu poinformować beneficjentów o polisie, gdyż ubezpieczyciel nie jest zobowiązany do poszukiwania spadkobierców6.
W niektórych krajach polisa na życie jest nowoczesnym instrumentem kompleksowej optymalizacji majątkowej, zwłaszcza osób zamożnych [Ubezpie-czenia… 2014, s. 143–155].
Odmienne zasady dotyczą produktów emerytalnych (OFE, PPE, IKE, IKZE). W ramach tzw. rozrządzenia na wypadek śmierci można wskazać dowolne osoby uposażone, i to bez żadnych limitów kwotowych. Z tytułu otrzymania po śmierci właściciela przez uposażonych środków nie jest należny podatek spadkowy. Podat-kiem dochodowym nie są objęte środki odziedziczone z IKE i PPE, podobnie jak te odziedziczone z OFE i IKZE, o ile trafią na konto osoby uposażonej w OFE lub IKZE.
6.4. Rozwiązania quasi-pozasystemowe
Do transferu majątków służą też rozwiązania pozasystemowe, spoza głównego nurtu systemu finansowego lub z „szarej strefy”. To instrumenty legalne, ale wyko-rzystane czasem do wydziedziczenia legalnych spadkobierców. Polegają one na przekazaniu majątku za życia lub już po śmierci darczyńcy, przez wykorzystanie w tym celu rozwiązań, które nie pozostawiają widocznych śladów w systemie finansowym i tym samym utrudniają odnalezienie środków przez legalnych bene-ficjentów. Paleta wykorzystywanych instrumentów może być szeroka, np.:
– skrytki sejfowe (zwłaszcza w bankach), ze zdeponowaną gotówką lub innymi kosztownościami „na okaziciela”,
– rachunki w mniejszych instytucjach finansowych (np. SKOK-i, banki spół-dzielcze, instytucje niebankowe), w tym rachunki na podstawioną, zaufaną osobę, z zachowaniem do rachunku dostępu dla darczyńcy,
– rachunki w bankach zagranicznych, a dla majątków o znacznej wartości – podmioty typu offshore, np. prywatne fundacje w rajach podatkowych7,
6 Wyjątkowo brytyjski ubezpieczyciel Prudential, również poprzez media, nadal poszukuje polskich beneficjentów przedwojennych polis, z których w momencie wybuchu wojny 4623 były ważne.
7 W usługach tego typu dla bardzo zamożnych klientów pośredniczą niektóre duże polskie banki i ich wyspecjalizowane podmioty, np. mWealth Management mBanku.
– depozyty notarialne, z przechowywaną gotówką lub papierami wartościo-wymi, ze wskazaną osobą beneficjenta.
Jedną z głównych wad powyższych rozwiązań, oprócz wątpliwości natury prawnej, podatkowej i etycznej, pozostaje kwestia ponownego i dyskretnego wpro-wadzenia tą drogą uzyskanych środków do legalnego i szerokiego obiegu.
7. Interwencje urzędowe i inicjatywy legislacyjne
Wybuch kryzysu w 2008 r. wstrzymał pierwsze prace KNF nad wprowadze-niem rozwiązań, które ułatwiłyby spadkobiercom odzyskiwanie środków pienięż-nych od instytucji finansowych. Uznano je za niepriorytetowe.
W 2011 r. KNF zwrócił uwagę Związku Banków Polskich (ZBP) [Pismo Urzędu Komisji… 2011] na występującą asymetrię, polegającą na różnym traktowaniu przez banki depozytów i kredytów pozostawionych przez osoby zmarłe. Praktyki te, w połączeniu z brakiem jednolitych standardów bankowych i z brakiem przepisów regulujących wpływ śmierci na umowy bankowe, mogą podważać zaufanie klientów do banków jako instytucji zaufania. W odpowiedzi ZBP zajął się opracowaniem stosownej rekomendacji ujednolicającej praktyki bankowe w opisywanym zakresie, w celu ochrony interesów konsumentów. Na identyczne pismo KNF adresowane do Krajowego Związku Banków Spół-dzielczych uzyskano oględną odpowiedź, jakoby banki spółdzielcze nie stosowały praktyk utrudniających spadkobiercom dostęp do środków zgromadzonych przez spadkodawców na rachunkach, o ile spełnione są warunki prawne odzyskania środków.
Nieetyczne praktyki banków w zakresie agresywnej sprzedaży osobom w podeszłym wieku skomplikowanych produktów ubezpieczeniowo-inwestycyj-nych, niedostosowanie banków do obsługi klientów starszych i niepełnospraw-nych, a także kwestia oszczędności zmarłych klientów były w 2013 r. przedmiotem wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich do Prezesa ZBP [Pismo Rzecznika… 2013].
Niekorzystne dla konsumentów praktyki i niedozwolone klauzule są piętno-wane przez UOKiK, np. w 2013 r. ukarano dwóch ubezpieczycieli, którzy po śmierci ubezpieczonych opieszale realizowali wypłaty z IKE i IKZE na rzecz uposażonych.
W odpowiedzi na interpelacje poselskie8 w sprawie dysponowania przez
instytucje finansowe środkami pieniężnymi zmarłych klientów wiceminister 8 Interpelacje posła M. Orzechowskiego: nr 8540 z 31.08.2012 r. i odpowiedź na nią z 4.10.2012 r. (www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ=INT&nr=8540), nr 14929 z 22.02.2013 r. – odpowiedź z 28.03.2013 r. (www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ
finansów W. Kowalczyk wymijająco odpowiadał w 2013 r., że nie jest planowana zmiana przepisów w tej kwestii, a nałożenie na banki obowiązku identyfikacji i informowania spadkobierców byłoby zbyt kosztowne i niekoniecznie skuteczne. Sugerował popularyzację idei wykorzystywania testamentów. Z braku środków wstrzymano prace nad krajowym rejestrem rachunków i polis w Ministerstwie Sprawiedliwości9.
Jesienią 2013 r. grupa senatorów Platformy Obywatelskiej, przedstawiciele ZBP i Ministerstw: Finansów i Sprawiedliwości podjęli prace legislacyjne nad wyjęciem z systemu bankowego środków należących do zmarłych klientów. Bank miałby sprawdzać dane właścicieli nieaktywnych kont w bazie PESEL. Gdyby kwerenda wykazała, że klient zmarł, bank miałby dane o kliencie przekazywać do Ministerstwa Finansów. Wzorem podobnych rozwiązań brytyjskich kwota, po którą nie zgłosiliby się spadkobiercy, trafiałaby na specjalny fundusz finansujący społecznie szczytne cele.
Poprawić sytuację spadkobierców zagrożonych dziedziczeniem niechcianych długów mają wchodzące w życie w październiku 2015 r. zmiany prawa spadko-wego. Zasadą ma być odpowiedzialność za długi spadkowe z dobrodziejstwem inwentarza, tzn. tylko do wysokości dziedziczonych aktywów spadkowych. W skrajnej sytuacji, gdy pasywa będą wyższe niż aktywa, spadkobierca nic nie otrzyma. Dotąd konieczne było do tego złożenie specjalnego oświadczenia, odtąd będzie to zasadą, co lepiej ochroni interesy spadkobierców, którzy często nieświa-domie dziedziczą obok aktywów znacznie większe długi, niejednokrotnie będące efektem niefrasobliwości spadkodawcy.
8. Podsumowanie
Polityka banków w odniesieniu do środków pozostawionych przez klientów zmarłych wykazuje się dużą arbitralnością, a w stosunku do spadkobierców – brakiem dobrej woli i empatii. Pasywność banków w poszukiwaniu spadko-bierców i przesadny formalizm mogą wręcz rodzić podejrzenia o interesowność. =INT&nr=14929&view=null). Interpelacja nr 20561 posła K. Brejzy z 27.08.2013 r. i odpowiedź z 26.09.2013 r. (www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacja.xsp?typ=INT&nr=20561 (każdorazowo dostęp: 15.04.2014).
9 Szacowane koszty wdrożenia rejestru to 15–18 mln zł i utrzymanie 4–5 mln zł rocznie. Dostęp mieliby: spadkobiercy (poprzez notariusza), sądy, urzędy (US, UKS, GIIF). W rejestrze gromadzono by podstawowe informacje o rachunkach (w tym zlikwidowanych) i polisach mająt-kowych (też wygasłych i zlikwidowanych) o wartości przedmiotu ubezpieczenia ponad 10 tys. zł. Rejestr nie obejmowałby jednak informacji o wysokości środków finansowych zgromadzonych na tych rachunkach ani o wartości polis.
Nadużywanie zaufania klientów i ich spadkobierców to część szerszego zjawiska, analizowanego już wcześniej przez autora – innowacji o charakterze manipulacyjnym w polityce dystrybucyjnej polskich banków [System finansowy… 2013, s. 206].
Winę za zaistniały stan rzeczy ponoszą nie tylko banki, nadużywające uprzy-wilejowanej pozycji instytucji zaufania publicznego, przekraczające granice etyczne i czerpiące z tego korzyści finansowe. Winni utrzymującej się sytuacji są też rząd i ustawodawca, którzy dotąd nie wypracowali precyzyjnych regulacji, mimo sygnalizowania problemu od kilku lat przez media i urzędy chroniące konsumentów, odbierające liczne negatywne sygnały z rynku. Podobnie nieuregu-lowana pozostaje kwestia skrajnie niesprawiedliwego opodatkowania podatkiem dochodowym całego przychodu (a nie dochodu) ze sprzedaży odziedziczonych papierów wartościowych i jednostek uczestnictwa funduszy. Korzystniejsze prze-pisy weszły w życie dopiero 1 stycznia 2014 r. (art. 22 ust. 1m ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych), gdy za koszty przychodu uzyskanego przez zbywającego odziedziczone papiery wartościowe, jednostki funduszy inwestycyj-nych itp. wreszcie zostały uznane wydatki poniesione na ich nabycie przez spad-kodawcę. Wcześniej koszty po stronie spadkobiercy wynosiły 0, więc podatkiem obłożony był cały przychód (a nie tylko dochód) ze sprzedaży.
Patologiczna sytuacja jest przejawem nieefektywności polskiego rynku finan-sowego i słabej ochrony wyjątkowo wrażliwego konsumenta. W niewielkim zakresie sytuację ratuje (nadal słaba) edukacja klientów, stosujących często kontro-wersyjne rozwiązania. Z opóźnieniem i w ograniczonym zakresie ostatnio rynek doczekał się interwencji regulatora i nieśmiałych inicjatyw ustawodawczych. Konieczne jest jednak kompleksowe i systemowe rozwiązanie problemu.
Literatura
Ferfecki W. [2013], PO sięga po martwe konta, „Rzeczpospolita”, 5 listopada.
Glapiak E. [2012a], Banki: bezpańskie miliardy czekają na spadkobierców, „Dziennik Gazeta Prawna”, 3 sierpnia.
Glapiak E. [2012b], OFE i banki: jak sprawdzić, gdzie zmarły miał rachunek, „Dziennik Gazeta Prawna”, 3 sierpnia.
Kryszkiewicz M. [2013], Dostałeś spadek? To bank zdecyduje, czy otrzymasz pieniądze,
a nie sąd, „Dziennik Gazeta Prawna”, 4 lipca.
Pismo Rzecznika Praw Obywatelskich z 25 kwietnia 2013 r. do Prezesa Związku Banków Polskich [2013], RPO-723348-V/13/JF/GM.
Pismo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 11 kwietnia 2011 r. do Prezesa Zarządu Związku Banków Polskich [2011], L. dz. DOK/WPR/737/81/1/11/PM. Sposób dysponowania przez instytucje finansowe środkami pieniężnymi pozostawionymi
po zmarłych klientach [2013], Opracowania Tematyczne, OT-623, Kancelaria Senatu,
System finansowy – aktualne wyzwania i perspektywy rozwoju [2013], red. M.
Kalinow-ski, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku”, t. 27, Gdańsk.
Ubezpieczenia wobec ryzyka długowieczności / starości [2014], red. J. Lisowski,
K. Łyskawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, t.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 121. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, t.j. Dz.U. z 2009 r.,
nr 93, poz. 768.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 1376 z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. z 2004 r., nr 146, poz. 1546 z późn. zm.
Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, t.j. Dz.U. 2007 r., nr 171, poz. 1206.
Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. z 2012 r., poz. 855 z późn. zm.
