Średniowieczne bransolety szklane ze stanowiska Chełm-Bieławin

(1)

(2)

Marta Fituła

Średniowieczne bransolety szklane ze stanowiska Chełm-Bieławin1

Wstęp

B ransolety szklane, p o d o b n ie jak i in n e ozd o b y w yko n an e z tego surow ca stan o w ią coraz liczniejszą g r u pę zabytków z tere n ó w w schodniej Polski. Z o b szaru C hełm a, woj. lubelskie p o ch o d z i p o n a d 200 ich frag mentów. Lokalizacja stanow iska oraz p rzynależność etniczna lu d n o ści zam ieszkującej te ziem ie w okresie w czesnego i p ó źn eg o średniow iecza w ydaje się n a s u wać jed n o zn a czn e pow iązania z o b szaram i p o ło ż o n y m i na w schód od Bugu. N ie m niej je d n a k klasyfikacja b ra n so le t z C h ełm a o raz analiza w yników b a d a ń skła d u surow cow ego2 p rzep ro w ad zan a jest po raz p ie rw szy, co stw arza d o b rą okazję do lepszego p o z n a n ia za ró w n o c h a ra k te ru lokalnego szklarstw a, ja k i sam ych ozdób.

Począwszy o d wczesnego średniow iecza zasięg ich rozprzestrzeniania był dosyć rozległy. Bransolety szkla ne odnajdyw ane są n a obszarach, które wówczas należa ły do Cesarstw a Bizantyjskiego, K aganatu Chazarskiego, Rusi a także na ziem iach bałtyjskich (Г. Ф. С оловева, В. В. К ропоткин 1953, s. 21-25; В. В. К ропоткин 1957, S.35; А. Л .Я акобсон 1958, s.l 18; O.Lipińska 1973, s. 336; M. D eków na 1980, s. 119-123; В. П. Д аркевич 1989, s. 552-553). W Polsce najliczniej pojaw iają się na w schód od Wisły. Pochodzą m iędzy innym i z G ródka, stan. 1A („Zamczysko”) i stan. 2 (podgrodzie), pow. hrubieszow

1 Jest to zm odyfikow ana wersja pracy sem inaryjnej n ap i sanej w 2003 r. p o d kierunkiem prof. dr. hab. A ndrzeja Buko, w Instytucie A rcheologii U niw ersytetu Warszawskiego.

2 Analizę składu chem icznego szkła przeprow adziła d r Bar bara W agner z W ydziału C hem ii U niw ersytetu Warszawskiego, której niniejszym składam serdeczne podziękow ania. W yrazy wdzięczności za nieocenioną p om oc należą się także pracow nikom M uzeum Chełm skiego: m gr Urszuli Ruszkowskiej oraz m gr A ndrzejow i Bronickiem u.

ski (Z. Rajewski 1956; s. 51, M. Gądzildewicz 1956, s. 69- 70), D rohiczyna, stan. 1 (osa da zachodnia), stan. 2 („G óra Z am kow a”) i stan. 3 (osada w schodnia), pow. siemiatycki (K. M usianow icz 1969, s. 191), C zerm na, pow. tom aszow ski

(A. Zbierski 1959, s. 118-120), Przem yśla (A. Kunysz 1981, s. 355), Sanoka (M. Parczewski 1991, s. 52). Z in nych obszarów ziem polskich znane są głów nie z San dom ierza (J. Gąssowski 1969, s. 443), W arszawy-Pełco- w izny (O. Lipińska 1973), O pola (W. H ołubow icz 1956, s. 254,274), G ruczna, pow. świecki (J. Kostrzewski 1935, s. 68-69).

Z p o w iatu chełm skiego ozdoby te p o ch o d zą ze sta now isk w C hełm ie, Stołpiu, C zułczycach i A n d rzejo w ie N ow ym (U. R uszkow ska 1975, s. 167-168; 1983a). W sam ym C hełm ie licznie rep rezentow ane są głów nie w m ateriale w czesnośredniow iecznym z b ad a ń w yko paliskow ych przeprow adzanych przez całe p o p rzed n ie stulecie. Z różnicow ane ilości b ran so let odnaleziono m iędzy in n y m i na: „G órce C hełm skiej”, stan.: 1, 144, 160, ul. Lubelskiej 14-20 oraz 11-13, ul. Św. M ikołaja 7-9, ul. Szkolnej 8-10, ul. Krzywej 41, stan. 99 (S. Go- łu b 1996, s. 127; 1997, s. 159; W. M azurek 1997, s. 169; T. D zieńkow ski, S. G ołub 1999, s. 174), a także w Bie- ław inie - dziś na p rzedm ieściu C hełm a. D aw na wieś Bieławin leży n a p ó łn o cn y ch obrzeżach C h ełm a (o k o ło 2 k m o d „G órki C hełm skiej”). W śró d łąk n a d rzeką U h erk ą znajdują się ru in y w ieży kam iennej z p rz e ło m u X III i XIV w. usytuow anej w m iejscu rozległej średniow iecznej osady (U. R uszkow ska 1990, s. 55-57; 1996; w d ru k u ).

Pierw sze b a d a n ia w ykopaliskow e w Bieławinie p rzep ro w ad zo n e były przez rosyjskiego architekta P io tra P. P okryszkina w 1909 r. D o k o n ał o n p o m iaró w

(3)

Ryc.1. Chełm-Bieławin. Bransolety szklane. Rys. M. Fituła, E. Hander, К. Mart. Fig. 1. Chełm-Bieławin. Glass bracelets. Drawn by M. Fituła, E. Hander, K. Mart.

(4)

Średniow ieczne bransolety szklane ze stanowiska C hełm -Bieław in

pozostałości p o w ieży kam ien n ej (stan. 1), okopując jej w ew nętrzne i ze w n ę trzn e ściany. W yniki b a d a ń nie zostały opublikow ane, a d o k u m en tację w raz z zab y t kam i w yw ieziono do Rosji (П. А Р ап п о п о р т 1952, s. 205-207). W 1944 r. w ieża została zb u rzo n a przez niem ieckich okupantów , a otaczający ją te re n z m e liorow ano i osuszono. W latach 1957-1964 Stanisław Skibiński (p raco w n ik M uzeu m w C hełm ie) w ielo krotnie p e n e tro w a ł okolice stanow iska zbierając p rzy tym liczny m a te ria ł ruchom y, w tym także frag m e n ty bransolet szklanych (S. Skibiński 1959; 1961, s. 6-7; U. Ruszkow ska 1975, s. 62, 167-169; 1990, s. 75; 1996, s. 245, 247).

S tacjonarne b a d a n ia w ykopaliskow e w Bieławinie, o bejm ujące wieżę (stan. 1) i tzw. „Z asłupie” (stan. 2) - skupisko osadnicze p o ło żo n e n a p ó łn o cn y -w sch ó d o d w ieży prow adziła w 1976 i 1979 r. U. Ruszkow ska (1977; 1980; 1994). W latach 1983-1984 prace na o b u stanow iskach k o n ty n u o w ali Stanisław G ołub, M aria K am ińska i A ndrzej B ronicki (S. G o łu b 1984; 1985). Pozyskano w ów czas dosyć liczny zestaw zabytków ruchom ych (m .in. U. Ruszkow ska 1990; 1996, s. 260). B ransolety szklane będące p rz e d m io te m niniejszej analizy p o c h o d z ą z w ykopów usy tu o w an y ch w e w nątrz w ieży i są zw iązane z o kresem jej fu n k c jo n o w ania (n r katalogow y 1-10) oraz z p o w ierzch n i sąsia dującej osady „Z asłupie”, skąd zostały zeb ran e przez S. Skibińskiego (n r katalogow y 11-15).

Analiza materiałów

O m aw iany zbiór składa się z 17 frag m en tó w p o chodzących z 15 b ran so le t szklanych (ryc. 1, tab. 1). W p rzy p ad k u b ran so let oznaczonych n u m e re m 4 i 6 konieczne było w yróżnienie fragm entów : 4a i 4b, 6a i 6b, p o n iew aż z przyczyn m i nie znanych a za pew nie racjonalnych po dw a frag m en ty u z n a n o jako przynależne do tej sam ej ozdoby. Ze w zględu n a słabe opracow anie tych p rz e d m io tó w n a ziem iach polskich, praca ta opiera się w dużej m ierze n a w y nikach prac badaczy rosyjskich i ukraińskich, gdzie p o d o b n e m a teriały w ystępują dość licznie. Z asadniczym k ry te riu m przy ich analizie były do tej p o ry głów ne cechy w y n i kające z tech n o lo g ii p ro d u k cji (technika w ykonania, barw a szkła, rzadziej skład surow cow y). Z asto so w a na tu klasyfikacja w ynika z p o trzeb y uw zględnienia m ożliw ie najw iększej ilości danych o tych zabytkach. Jej w zorcem m eto d y czn y m była publikacja Teresy Stawiarskiej p o św ięco n a p acio rk o m szklanym z o b szaru Polski (1985).

M etody badaw cze zastosow ane w n iniejszym o p ra cow aniu m o ż n a podzielić n a analityczne,

analityczno-Tabela 1. Chełm-Bieławin. Inwentarz zbioru. Table 1. Chełm-Bieławin. Inventory o f th e collection o f bracelets. Nr

fragm. Nr inwentarza Wykop Odcinek Warstwa Głębokość 1 MCH/A/261/IVB/II-4 II B-wewn. II 40-60 cm 2 MCH/A/261/IVB/II-4 II B-wewn. II 40-60 cm 3 MCH/A/261/IVB/II-10 IV B-wewn. II 60-80 cm 4a,b MCH/A/261/IVB/IVa-1 IV B-wewn. IV 75-110 cm 5 MCH/A/261 /1VB/IX-1 IV B-wewn. IX 170 cm 6a,b MCH/A/261/VI/w. VI wewn. VI 70-80 cm

7 MCH/A/703/pr.

z profilu 8 MCH/A/703/pr.

9 MCH/A/703/6/VII/w. VI wewn. VII 80-85 cm 10 MCH/A/703/6/VIII/w. VI wewn. VIII 90-100 cm 11 MCH/A/25-116

badania powierzchniowe -„Zasłupie" 12 MCH/A/25-116

13 MCH/A/25-116 14 MCH/A/25-116 15 MCH/A/25-116

syntetyczne i porów naw cze. Pierw sze o bejm ują a n a lizę cech m orfologicznych oraz technikę w ykonania, d ru g ie - opierają się n a w zajem nych korelacjach cech oraz u p o rz ąd k o w an iu ich w u k ład (klasyfikacje), trz e cie - n a p o ró w n a n iu b ad an eg o p rz e d m io tu z in n y m i zespołam i tego typu.

B adania składu surow cow ego b ran so let szJda- nych p rzy użyciu m e to d y ICPM S (Inductively Coupled

Plasma Mass Spectrometry) z ablacją laserow ą (LA-

ICPM S), polegającej na sp e k tro m etrii m as z jonizacją p ró b k i w plazm ie in d u k cy jn ie w zbudzonej, zostały w y k o n an e n a W ydziale C h em ii U n iw ersy tetu W ar szaw skiego w 2002 r. N ależy zaznaczyć, iż istnieją ró ż nego ty p u m e to d y określające k o m p o n e n ty szkła i ich zaw artości. D la p rzykładu, p o d o b n e b ad an ia b ra n so let szklanych z teren ó w Polski p rz ep ro w ad zo n o n a za b y tk ach z W arszaw y-Pelcow izny p o p rzez w zbudzanie p ró b e k w łu k u elektrycznym p rą d u zm iennego z k ra teró w elek tro d grafitow ych (O. Lipińska 1973, s. 345). O bie m e to d y należą do inw azyjnych, co w iązało się z p o b ra n ie m próbek.

W p rz y p a d k u b ran so let bieław ińskich ślady za uw ażalne są d o p iero p o d m ik ro sk o p em (ryc. 2: 1, 2). Pew ne ko n tro w ersje b u d zi kw estia jed n o zn aczn eg o określenia w artości składu surow cow ego dla całego zabytku. M ając m ożliw ość p o d d a n ia analizie dw óch frag m en tó w jednej b ran so lety (n r 6a i 6b) zao b ser w ow ałam różnice w ilości tych sam ych pierw iastków . S tru k tu ra chem iczn a w pływ a n a w łaściw ości fizyczne m ateriału , w ięc jej n iejed n o m iern o ść sprzyja zapew

(5)

-Ryc. 2. Chełm-Bieławin. Fragment powierzchni bransolety nr 10:1 - przed pobraniem próbki; 2 - po pobraniu próbki. Fot. B. Wagner. Fig. 2. Chełm-Bieławin. Fragment o f th e surface o f bracelet 10:1 - before taking a sample; 2 - after taking a sample. Photo by B. Wagner.

(6)

ne, np. p o w staw an iu m iejsc o zw iększonej łam liw ości. Bez w zględu n a te w ah an ia b a d a n ia chem iczne d o starczają je d n a k najcenniejszych inform acji.

Przy określaniu składu surow cow ego przyjęto te r m inologię M arii Dekówny. Pojęcie „receptura” oznacza zatem przepis podający rodzaje i ilości surow ców w cho dzących w skład danego zestawu. Pod nazw ą „rodzaje” należy rozum ieć rodzaje surow ców podstaw ow ych w zależności o d p ierw iastka dom inującego, np. sodow e, potasow e, ołow iow e (M. D eków na 1980, s. 35).

M ając n a w zględzie u p o rząd k o w an ie an alizo w an e go zbioru n iezb ęd n a była bu d o w a klasyfikacji, o p ie rającej się n a m aksym alnej ilości cech w ynikających zarów no ze składu surow cow ego, sp o so b u w y k o n a nia jak i m orfologii (tab. 2). Klasyfikacja bran so le t szklanych z Bieław ina składa się z 5 głów nych sto p ni: 1/ g ru p y - skład chem iczny szkła; 2/ serie - cechy techniki w ykonania; 3/ ty p y - przekrój; 4/ o d m ia n y - barw a; 5/ w a rian ty - przezroczystość.

N ależy zaznaczyć, iż stan zachow ania niek tó ry ch fragm entów u n iem ożliw ia precyzyjne określenie pew nych w artości, takich jak stopień p rzezro czy sto ści, czy barw a. W dużej m ierze u tru d n ie n ie to w ynika z obecności w arstw y m lecznego nalotu, pow stałego n a skutek reakcji chem icznych w w arstw ach o dużej zaw artości w apnia.

Tabela 2. Chełm-Bieławin. Klasyfikacja zbioru.

Table 2. Chełm-Bieławin. Classification o f the collection o f bracelets.

G r u p y

W składzie ch em icznym p o b ran y ch p ró b e k d o m in u je só d (N a). P ierw iastek ten w znacznych ilościach p o w oduje zakłócenia detektora, aby ustalić pozostałe k o m p o n e n ty jego detekcja została w ykluczona. W śró d pozo stały ch pierw iastków przew ażają: ołów (Pb), krzem (Si), p o tas (K), m iedź (Cu) i glin (Al). P o n a d to zaobserw ow ano obecność w apnia (Ca) w p ró b ce b ran so lety 4a (ok. 0,4%), siarki (S) w 4b (ok. 0,1%) i 4a (ok. 1,5%) oraz ilości śladow e m ag n e zu (M g) - (nr: 1, 2, 3 , 4a, 4b, 5 , 6a, 6b, 10), a także m a n g a n u (M n), ty ta n u (Ti), żelaza (Fe), cyny (Sn), cy n k u (Z n) we w szyst kich frag m en tach (ryc. 3; tab. 3).

Z auw ażono, iż cały zbiór m o ż n a p odzielić n a dw ie grupy, ze w zględu n a sto su n ek o łow iu do p o tasu (ryc. 4; tab. 4): I - z m niejszą zaw artością w zględną p o tasu , I I - w której zaw artość p o ta su jest wyższa.

D o I g ru p y zaliczone zostały okazy (nr: 2, 4a, 4b, 9, 10). S tosunek P b/K w aha się w nich o d 23,9% do 62,9%. U dział p ro cen to w y p o ta su nie przekracza 3,2%. I I g ru p ę stan o w ią w szystkie p ozostałe frag m e n ty (nr: 1 ,3 ,5 ,6a, 6b, 7 ,8 ,1 2 ,1 3 ,1 4 ,1 5 ). B ransoleta n r 11 nie została p o d d a n a analizie chem icznej.

S e r ie i p o d s e r ie

P od w zględem tech n ik i w yk o n an ia zbiór należy p o dzielić n a dw ie serie: A - b ran so lety w y k o n an e bez użycia form y, В - b ran so lety w y konane p rzy użyciu formy.

Z asad n iczy m k ry te riu m decydującym o p rz y n a leżności do poszczególnych serii są gładkość i u fo r m o w an ie p o w ierzch n i, a także ślady p o złączeniu końców.

D o serii A należą ozdoby, k tó re w y k o n an o p o p rzez w yciąganie z m asy szklanej p asm o d p o w ied n ic h w y m iarów . Po uzyskaniu zam ierzonego k ształtu stap ian o o ba końce (O. Lipińska 1973, s. 335). T echnika ta d o tyczy b ra n so let prostych, bez o rn a m e n tu , o gładkiej p o w ierzch n i (nr: 4a, 4b, 13,14).

D o serii В zaliczane są egzem plarze o trudniejszej technice w ykonania. Ze w zględu na ich sposób k ształ to w an ia w y ró żn im y bransolety: ze żłobkow aniem w zdłużnym , średnioskręcone, d ro b n o sk ręco n e i o k re ślim y je kolejno p o d seriam i: B,, B„ B3

D w ie części b ra n so lety (n r 6a i 6b) stan o w ią je dyny egzem plarz ozd o b y z charakterystycznym żło b kow an iem w zdłu żn y m - Bj, n ad ający m przekrojow i kształt czterolistnej koniczyny.

D o w y ro b u zabytków określonych jako p o d serie B2 і В . sto so w an o specjalne formy, dzięki k tó ry m p o d o b n ie jak w p rz y p a d k u o zdób z serii В uzyskiw ano

Nr fragm. ΓΌ Q -=3 05 Ser ia P od se ria _{о .} P odt yp O dm ia na P odo dm ian a War ia nt Podwa riant 1 II В _В, 3 m a а3 P W2 2 I В _В, 3 m a а4 P W1 3 II в _В, 2 m a а, P W1 4a I А 1 I с с , N W3 4b I А 1 I с с. N W3 5 II в в, 2 m a _а2 P W2 6a II В в, 3 I с N W3 6b II В в, 3 I с N W3 7 II В в г 3 m с N W3 8 II В в, 2 m b _ь, P W2 9 I В в, 3 m с N W3 10 I В в, 2 s а P W3 11 В в; 3 b P W3 12 II В в ; 3 m а а 4 P W3 13 II А 1 m а _{а 4} S W2 14 II А 4 s а _{а ,} S W1 15 II В вг 5 m а a i P W3

(7)

Ryc. 3. Chełm-Bieławin. Zawartość procentowa podstawowych pierw iastków w bransoletach: Al - glin, Si - krzem, К - potas, Cu - miedź, Pb - ołów. Opracowała M. Fituła.

Fig. 3. Chełm-Bieławin. Percentage o f basic chemical elements in the bracelets: AI - alum inum , Si - silicon, К - potassium, Cu - copper, Pb - lead. Designed by M. Fituła.

Tabela 3. Chełm-Bieławin. Skład chemiczny (%) bransolet szklanych: Pb - ołów, Si - krzem, К - potas, Cu - miedź, Al - glin, Mn - mangan,Ti - tytan, Fe - żelazo, Sn - cyna, Zn - cynk, Ca - wapń, S - siarka, Mg - magnez; v - ilości śladowe; b.d. - brak danych.

Table 3. Chełm-Bieławin. Chemical composition o f the bracelets: Pb - lead, Si - silicon, К - potassium, Cu - copper, AI - alum inum , Mn - manganese, Ті - tita n iu m , Fe - iron, Sn - tin , Zn - zinc, Ca - calcium, S - sulphur, Mg - magnesium; v - trace amounts; b.d. - no data.

Nrfragm. Pb Si К Cu AI Mn Ті Fe Sn Zn Ca S Mg 1 66,2 22,3 7,3 2,8 0,4

V

2 68,6 23,8 2,1 3,6 0,6

V

3 61 19,5 17,2 1,2 0,3

V

4a 72,7 23,6 1,3 0,4 0,6

V

0,4 1,5

V

4b 68,9 26,4 1,1 0,5 0,7

V

0,1 5 59 20,8 18,5 1,4 0,4

V

6a 67,9 23 7,2 0,7 0,4

V

6b 60,6 19,8 18 0,7 0,3

V

7 63,7 19,8 15,1 0,4 0,3

V

8 66,7 17,5 12,5 2 0,4

V

9 74,1 21,3 3,1 0,4 0,3

V

10 71,9 21,5 1,8 2,9 0,4

V

11 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 12 66,2 15,1 15,8 1,8 0,5

V

13 65,4 21,3 8,3 3,2 0,5

V

14 70,4 14,3 13,7

1,1

0,2

V

15 58,2 19,8 18,9 2,1 0,4

V

(8)

Ś redniow ieczne bransolety szklane ze stanowiska C helm -Bieław in

Tabela 4. Chełm-Bieławin. Stosunek ołow iu do potasu (Pb/K) w pobranych próbkach bransolet. Table 4. Chełm-Bieławin. Lead to potassium ratio (Pb/K) in the samples taken from the bracelets.

Nr fragmentu bransolety 1 2 3 4a 4b 5 6a 6b 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Pb/K 9,1 32,7 3,5 55,9 62,6 3,2 9,4 3,4 4,2 5,3 23,9 39,9 b.d. 4,2 7,9 5,1 3,1

Ryc. 4. Chełm-Bieławin. Stosunek ołow iu do potasu (Pb/K) w pobranych próbkach bransolet. Opracowała M. Fituła. Fig. 4. Chełm-Bieławin. Lead to potassium ratio (Pb/K) in the samples taken from the bracelets. Designed by M. Fituła.

reg u larn e, w zdłużne żłobki (3. А. Л ьв о в а 1962, s. 65). Так p rzygotow any p ó łp ro d u k t szklany skręcano u zy skując b ran so letę określaną niekiedy m ian em sp ira l nie k arb o w an ej (O. Lipińska 1973, s. 335). W zależ ności o d gęstości żłobkow ania w zespole zabytków bieław ińskich w y ró żn im y b ra n so le ty śred n io - i d rob- noskręcane. P o d seria B2 jest dość liczna i obejm uje frag m en ty (nr: 1, 2, 3, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 15). Tylko frag m e n t n r 8 ró żn i się o d p ozostałych d robniejszym skręceniem , co zdecydow ało o zaliczeniu go d o p o d - se rii B3.

N ależy dodać, iż w literatu rze p rz e d m io tu p o ja w iają się najczęściej określenia d ro b n o - i g ru b o sk rę- conych. D otyczą one zazwyczaj zabytków z teren ó w Polski. N ato m iast bran so lety śred n io sk ręco n e ro z p o w szechnione są na ziem iach położo n y ch n a w sch ó d od Bugu.

Typy i podtypy

B ransolety szklane z Bieław ina charakteryzuje ró ż n o rodność w zakresie fo rm y przekroju. M ożna w nich wydzielić 5 typów : 1 - okrągły, 2 - okrągły zbliżony do rozetki, 3 - rozetkow y, 4 - owalny, 5 - nieregularny.

P rzekrój jest efektem tech n ik i w y k o n an ia (użycie formy, gęstości skręcenia, itd.), sta n u zachow ania za b ytku, a także p u n k tu przecięcia. Jedna o zd o b a m oże różnić się p rzek ro jem w części p rzy styku oraz od n ie go odd alo n y m . D o ty p u 1 zaliczono ozd o b y o gładkiej p o w ierzch n i, w y k o n an e p ro stą tech n ik ą bez form y (nr: 4a, 4b, 13). Pozostały frag m en t z serii A (n r 14) p ra w d o p o d o b n ie p o c h o d z i z m iejsca spłaszczonego szczypczykam i podczas łączenia o b u k o ń có w p asm a szklanego, stąd ow alny przekrój p rzy p o rząd k o w y w u - je go do ty p u 4. W p rz y p a d k u ozdób (nr: 3, 4a, 4b, 9) je d en z k o ń có w jest p ro sto p a d ły i zapew ne w ynika z sąsiedztw a m iejsca styku. Najliczniej re p re zen to w a ny jest ty p 3. F rag m en ty (nr: 1, 2, 6a, 6b, 7, 9, 11, 12) m ają w p rzek ro ju kształt rozetki. K arbow anie b r a n solet śred n io - i d ro b n o sk ręcan y ch ty p u 2 w m iejscu z łam an ia zabytku jest m niej zaznaczone, przez co p rzekrój bardziej zbliżony jest k ształtem do o kręgu n iż rozetki. Jedynie b ran so leta n r 15 oznacza się p e w n ą n iereg u larn o ścią form y, co też m oże być skutkiem sto p n ia zachow ania lub n ie staran n o ści w ykonania.

Ze w zględu n a w ielkość średnicy p rzek ro ju w y ró ż n io n o 3 po d ty p y : s -

0

< 0,4 cm; m -

0

= o d 0,4 do 0,5 cm; oraz 1 -

0

> 0,5 cm.

(9)

W zespole przew ażają zabytki o średnicy p rzek ro ju o d 0,4 cm do 0,5 cm (nr: 1, 2, 3, 5, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 15). W ielkością powyżej 0,5 cm p rzekraczają egzem plarze (nr: 4a, 4b, 5, 6a, 6b, 11, 14). D w a egzem plarze re p re zentują p o d ty p s (nr: 10 i 14), n ato m iast do p o d ty p u 1 należy zaliczyć fra g m e n ty (nr: 4a, 4b, 6a, 6b). W y m iary p rze k ro ju bransolet, k tó ry ch je d en koniec zd efo rm o w an o p o d czas łączenia (o kształcie p ro sto k ątn y m , bąd ź zbliżonym do ow alu) w ynoszą: 0,23 x 0,46 cm (n r 3), 0,22 x 0,62 cm (n r 9) oraz 0,45 x 0,60 cm (n r 4a).

Odmiany i pododmiany

Stosując się ściśle do danej re c e p tu ry i za chow ując właściw e p ro p o rcje k o m p o n e n tó w rzem ieśln ik uzyskiw ał p o ż ąd a n ą gam ę k o lo ró w o różnych odcieniach. Ze s ta n o w iska w Bieław inie p o c h o d z ą b ran so lety o 3 p odstaw ow ych barw ach: a - niebieska, b - zielona, с - ciem nobrązow a.

Dla sprecyzow ania k o lo ru należy uw zględnić jego intensyw ność oraz odcień, n iezb ęd n e było zatem w yszczególnienie p o d o d m ia n : a 1 - jasnoniebieska, a2 - ja s n o niebieska o o d cien iu zielonym , a, - ja s n o niebieska o o d cien iu m o d ry m , a4 - niebieska o o d cien iu m o d ry m , bj - zielona o odcien iu seledynow ym , Cj - ciem n o b rązo w a o o d cie n iu oliw kow ym .

Z d ecy d o w an a w iększość zb io ru to b ran so le ty 0 szkle n iebieskim i jasn o n ieb iesk im , zwłaszcza o o d cieniu m o d ry m (ryc. 5). F rag m en ty 4 b ra n so le t należą do o d m ia n y с (nr: 4a, 4b, 6a, 6b, 7 ,9 ) i jed y n ie 2 z n ich je d n o z n aczn ie m o ż n a określić jak o zabytki z zielone go szkła (nr: 8,11).

Warianty i podwarianty

W zależności o d sto p n ia przejrzystości szkła b ra n s o lety bieław ińskie dzielą się n a 3 w arianty: P - p rzej rzyste, S - słaboprzejrzyste, N - nieprzejrzyste.

W p rz y p a d k u kilku egzem plarzy określenie p rzej rzystości nastręcza pew nych tru d n o śc i z p o w o d u obecności w arstw y n alo tu na ich pow ierzchni. D o ty czy to zw łaszcza ozdób w y konanych ze szkła c ie m n o brązow ego. Z akw alifikow ano je do w a rian tu N. W ięk szość b ran so le t cechuje szkło o dużej przejrzystości (nr: 1, 2, 3, 5, 8, 10, 11, 12, 15). Ze szkła słaboprzej- rzystego w y k o n an e były tylko dw a fra g m en ty (n r 13 1 14).

Ryc. 5. Chełm-Bieławin. Kolorystyka bransolet. Fot. M. Fituła. Fig. 5. Chełm-Bieławin. Colouring o f th e bracelets. Photo by M. Fituła.

W ielkości śred n icy w ew nętrznej zabytków w ahają się w gran icach o d 4,5 do 7,0 cm . N a jej pod staw ie w yznaczym y 3 p o d w arian ty bransolet: W1 -

0

< 5 cm , W 2 -

0

od 5 do 6 cm , W 3 -

0

> 6 cm.

D o p o d w a ria n tu W1 zaliczyć należy frag m en ty (nr: 2, 3 ,1 4 ), n ato m iast do W 2 - (nr: 1, 5 ,8 ,1 3 ). Ś red nica w szystkich p ozostałych w ynosi lub przekracza 6 cm. N ajw iększym egzem plarzem jest b ran so leta n r 4 o średnicy 7 cm.

Klasyfikacja zb io ru b ran so let szklanych ze sta now iska w Bieław inie pozw ala n a w ysunięcie kilku w niosków . Z aobserw ow ano, że w składzie chem icz n y m w szystkich frag m en tó w zdecydow anie d o m in u je ołów. Jego zaw artość (p o w ylduczeniu sodu) w aha się w g ran icach 58,2-74,1% . D ru g im pierw iastkiem p o d w zględem zaw artości jest krzem (14,3-26,4% ), a n astęp n ie p o tas (1,1-18,9% ). Z e w zględu n a w y stęp o w anie w składzie chem icznym , zaró w n o Pb jak i su

(10)

row ców alkalicznych (potas, sód) należałoby je uznać za szkła m ieszane. W zależności o d p ro p o rcji k o m p o nentów tego ty p u szkła p o d zie lo n o na: alkaliczno-oło- wiowe zaw ierające m niejszą ilość PbO niż alkaliów ) oraz ołow iow o-alkaliczne (P bO przew yższa ilość al kaliów). Jeżeli p ie rw iastk iem d o m in u jący m byłby sód (surow iec alkaliczny), to m o żn a by je uznać za o d m ianę szkieł alkaliczno-ołow iow ych. Z naczny udział potasu we frag m en tach II g ru p y skłania do w zięcia pod uw agę szkła ołow iow o-potasow ego. M. D eków na (1980, s. 284) zauw aża, że K20 nadaje szkłu p o d o b n e w łaściwości ja k N a20 i dlatego p o tas p o w in ien być trak to w an y ta k sam o jak sód, gdy w ystępuje w szkłach ołow iow ych.

M ając n a względzie u d ział p ro cen to w y składu chem icznego szkła, przy przew adze so d u n a d in n y m i p ierw iastk am i należy je określić jako so d o w o -o ło - w io w o-krzem ow o-potasow e (N a20 - P b 0 - S i 0 2-K 20 ) . Jedynie w p rz y p ad k u fra g m e n tu n r 12 w idać p rzew a gę p o tasu w sto su n k u do k rzem u ( N a ,0 - P b 0 - K 20 - S i0 2).

S kładnikam i m ającym i w pływ n a w łaściw o ści szkieł ołow iow ych są Α 1,03, C aO i M gO (Ю. Л. Щ апова 1997). G lin pojaw ia się we w szystkich o m a wianych ozdobach, w apń w ilościach śladow ych - w jed y n y m zabytku (n r 4a), a m agnez w b ra n so le tach (nr: 1 ,2 ,3 ,4a, 5 ,6a, 6b, 10). O becność niek tó ry ch p ierw iastk ó w m oże w ynikać z nie intencjonalnych przyczyn. N iektóre k o m p o n e n ty m ogły dostaw ać się do m asy szklanej w raz ze skład n ik am i n iezbędnym i do w y to p u szkła, bąd ź jako zanieczyszczenia tygli. T łum aczyłoby to w ystępow anie we w szystkich p ró b kach śladow ych ilości p ierw iastk ó w takich ja k Ca, S, Mn, Ti, Fe, Sn, Zn.

Pod w zględem tech n ik i w y k o n an ia przew ażają za bytki w y p ro d u k o w an e p rz y użyciu form y - 12 sztuk spo śró d 15, co stanow i aż 80% zbioru. W śró d o zdób z serii В - 76,9% stan o w ią egzem plarze średnioskrę- c an e (B ), a jedynie b ran so leta n r 4a i 4b została w y k o n a n a bez skręcenia.

O d sp o so b u w y k o n an ia u za leżn io n y jest k ształt p rz e k ro ju . Z am ierz en iem rzem ieśln ik ó w w y tw a rzający ch b ra n so le ty o gładkiej p o w ie rz c h n i było uzy sk an ie p ro stej b iżu terii o reg u la rn y ch k sz ta łta c h i o k rąg ły m p rz e k ro ju lub o kształcie rozetki w b r a n soletach skręcanych. W szystkie o zd o b y serii A, po za je d n y m eg ze m p larze m (n r 14) n ależą do ty p u 1. B ransolety p o d s e rii B2 i B3 (poza n r 15) zaliczono do ty p u 3 (co sta n o w i 61,5% serii В) i ty p u 2 (30,7% serii B). N ależy zate m stw ierdzić, iż b ra n so le ty sk rę cane m ają p rzek ró j rozetki, bąd ź do niego zbliżony w zależności o d gęstości k a rb o w a n ia , o raz sto p n ia zachow ania.

Ś rednica p rzek ro jó w m ierzo n a z dala o d m iejsca tech nologicznego łączenia k o ń có w p a sm a szklanego w ynosi o d 0,3 do 0,65 cm , z czego aż 73,3% zb io ru rep rezen tu ją ozd o b y p o d ty p u m . Przew aga b ran so let 0 p rze k ro ju ró w n y m 0,4 m m lub zbliżonym tej m ierze m oże w skazyw ać n a stosow anie p o d o b n y c h (lub tych sam ych) form .

G am a kolo ry sty czn a b ran so let z B ieław ina nie ró ż n i się o d zabytków pozyskanych n a in n y ch stan o w i skach o ru sk ich pow iązaniach. Poza niebieską, zieloną 1 b rązow ą Julia L. Szczapow a (Ю лия Л. Щ ап ова 1997) w y ró żn ia 3 in n e podstaw o w e b a rw y szkła: fioletową, b łękit p ru sk i i żółtą. W opisyw anym zbiorze p rzew aża ją ozd o b y niebieskie (60%). Z ab y tk i o d m ian y a ró żn ią się o d siebie inten sy w n o ścią i odcieniem . D o m in u ją w śró d n ich b ra n so lety jasnoniebieskie i niebiesłcie 0 o d cie n iu m o d ry m (p o d o d m ia n y a3 i a4), stanow iąc łącznie 67,7% zbioru. Poza k obaltem do uzyskania tej b a rw y używ ano daw niej zw iązków m iedzi, p rzy określonych w a ru n k a c h w y p ału red u k cy jn o -u tlen ia- jącego. W składzie surow cow ym zabytków o d m ian y a w id o czn a jest znaczniejsza o d pozo stały ch ilość tego pierw iastka. W iększość b ra n so let niebieskich zaw iera ró w n ież m agnez, o becny także w 2 o zd o b ach o d m ia ny c. Z abytki, k tóre charakteryzuje b rązow a b arw a szkła stan o w ią 26,6% całego zbioru. S tosunek ołow iu do p o ta su jest w n ich w iększy o d p ozostałych z w y dzielonych o d m ian . Poza m ag nezem i w ap n iem we fragm encie b ran so lety n r 4a w y k ry to obecność siarki, k tó rą używ ano (i nadal się używ a) do uzyskania k o lo ru brązow ego. Z aw artość glinu w szkle tego fra g m e n tu jest znacznie wyższa niż w pozo stały ch b ra n so le tach z Bieławina.

Jedynie dw a egzem plarze m ają b arw ę zieloną (n r 8 1 11) i zaliczono je do o d m ian y b i b r P o d o b n ie jak szkła niebieskie zaw ierają o ne więcej m ied zi niż szkła brązow e. W celu uzyskania szkła k o lo ru zielonego d o daw ano d o m ieszanki żelazo, ch ro m i m an g an . A n ali za chem iczn a nie p o tw ierd ziła w ystępow anie c h ro m u w żadnej bransolecie, n ato m iast żelazo i m a n g an p o jaw iają się w ilościach śladow ych.

U zyskanie o d p o w ied n ieg o (i pożąd an eg o ) k o lo ru szkła zależało o d w ielu czynników : zaw artości zw iąz ków barw iących, czystości masy, tem p eratu ry , a tm o sfery redukującej b ąd ź utleniającej, oraz czasu w y to p u (B. Filarska 1952, s. 28). O becność (śladow a) p ie r w iastków barw iący ch w om aw ianych b ran so leta ch nie m iała zatem w iększego w p ły w u n a b arw ę szkła.

N iew ątpliw ie k olorystyka tych szklanych ozdób jest w y nikiem d ośw iadczenia w arsztatow ego. Pod w zględem sto p n ia przejrzystości szkła przew ażają w zbiorze b ran so lety w a ria n tu P (60%). W arian t N charak tery sty czn y jest dla egzem plarzy o szkle ciem

(11)

-Ryc. б. Chełm-Bieławin. Rozkład szkła z warstw ą nalotu na powierzchni bransolety: 1 - nr 2; 2 - nr 5. Fot. M. Fituła. Fig. 6. Chełm-Bieławin. D istribution o f glass w ith a layer o f patina on the surface: 1 - № 1; 2 - № 5. Photo by M. Fituła.

(12)

Ś redniow ieczne bransolety szklane ze stanowiska C hełm -Bieław in

nobrązow ym , zatem p rzynależą do niego zabytki o takim sam ym sto su n k u ilościow ym jak o d m ia n a с (40%). N a skutek długiego zalegania w środow isku sprzyjającym reakcjom chem iczn y m o ryginalny kolor szkła uległ zm ianie. T ru d n o ści przy precyzyjnym jego określaniu nastręcza w arstw a m leczno-beżow ego n a lotu na p o w ierzch n i, w idocznego zwłaszcza n a b r a n soletach ciem nobrązow ych (ryc. 6 :1 ,2 ), pow stającego w w yniku ro zk ład u szkła (B. Filarska 1952, s. 49). Kwa sy zaw arte w ziem i p o w o d u ją rów nież rozpuszczanie składników alkalicznych, czego efektem jest iryzacja szkła. Tęczowe refleksy w idoczne są w szczególności na p o w ierzch n i b ran so lety n r 6 (ryc. 7 ).

Średnica większości ozdób w ynosi 6 cm lub nie co przekracza tą w artość (66,6%). Bransolety, których średnica m ieści się w granicach 5-6 cm (W 2) stanow ią 27,6% zbioru. Na uwagę zasługują fragm enty (nr: 2, 3, 14), różniące się o d pozostałych niew ielką średnicą, nie przekraczającą 5 cm. Bransolety te nosiły m ło d e dziew częta o m ałych, wąskich dłoniach. Egzem plarze o m niej szej średnicy były przyczepiane do tzw. czółek, czyli w ą skich przepasek na głowie albo czepców, p o dobnie jak kabłączki skroniow e (U. Ruszkowska 1983b; E. H orde- juk, T. M azurek, U. Ruszkowska 2007, s. 68,69).

Produkcja bransolet szklanych

w świetle szklarstwa ruskiego

B ransolety szklane jak o elem ent stro ju były p o p u la r ne w śró d lu d n o ści w schodniosłow iańskiej o d X do XIII w. N ajstarsze egzem plarze ze stan o w isk ru sk ich p o c h o d z ą z w arstw datow anych n a 2 połow ę X w. (Ю. Л. Щ ап ова 1972, s. 180; 1997, s. 86). Były to p o czątkow o im p o rty z p raco w n i w K onstan ty n o p o lu , m iast m ałoazjatyckich lub bizantyjskich kolonii p ó ł n o cn eg o N ad czarn o m o rza (O. Lipińska 1973, s. 341). O d V II-V III w. lub V II-IX w. ro zp o czął sw ą działalność najstarszy n a Rusi o śro d ek szklarski w Starej Ładodze (3. А. Л ьво ва 1962, s. 9; J. O lczak 1964, s. 463). Z abytki szklane z W olina pośw iadczają p o d trzy m y w an e k o n tak ty tego c e n tru m z o bszaram i ziem piastow skich (tam że, s. 464-465). Praw dziw y rozkw it szklarstw a r u skiego p rzy p ad ał na okres fu n k cjo n o w an ia p ra co w ni kijow skich. Z b u d o w ą obiektów sakralnych ściśle zw iązane było p o w stan ie u schyłku X i w XI w. trzech p raco w n i szklarskich n a obszarze Kijowa (W. H ensel 1987, s. 351). Pierw sze w arsztaty p ro w ad zo n e były przez Greków, stosow ana w ów czas te ch n o lo g ia n a j prostszego szkła ołow iow krzem ow ego została zm

o-Ryc. 7. Chełm-Bieławin. Iryzacja szkła na powierzchni bransolety nr 6. Fot. M. Fituła. Fig. 7. Chełm-Bieławin. Irisation o f glass on the surface o f bracelet № 6. Photo by M. Fituła.

(13)

d yfikow ana p rzez kijow skich rzem ieślników do lo kalnych w a ru n k ó w surow cow ych. Pow stała w ów czas ory g in aln a rec e p tu ra p o taso w o -o ło w io w o -k rzem o w a (Ю. Л. Щ ап ова 1997, s. 87).

P ro d u k cja b ran so let w p oczątkow ym okresie o d byw ała się tylko w w arsztatach greckich, n a m arginesie w ytw órczości szkliw ionych p ły tek ceram icznych oraz szkieł m ozaikow ych i okiennych do w ystroju m o n u m en taln y ch budow li. W yrabiano je n a bazie „recep tu ry antycznej”, czyli ze szkła so d o w o -w ap n io w o -k rzem o - wego. D o jego sp o rząd zen ia używ ano m asy składają cej się z trzech lub dw óch części surow ca alkalicznego 1 jednej części piasku. P ro p o rcje te były stosow ane przez bizantyjskich rzem ieślników do k o ń c a XII w., n ato m iast m iejscow i szklarze już w X w. zaczęli sto sow ać now e receptury. W użyciu były m iędzy in n y m i zestaw y m ieszane: so d ow o-ołow iow e i p o taso w o -o ło - w iowe. Z estaw so dow o-ołow iow y we w czesnym śred n iow ieczu stosow ano tam , gdzie w użyciu była recep tu ra so d o w a - n a Rusi o d k o ń ca X w., w Polsce zaś o d 2 poł. X w., n ato m iast zestaw p o taso w o -o ło w io w y od XI w. (M . D eków na 1980, s. 20).

M asow a w ytw órczość i rozp rze strzen ian ie b ra n solet szklanych datuje się o d lat 30. XII w. Z m ien iła się w ów czas te n d e n cja w m o d zie na korzyść b ra n s o let jed n o b arw n y c h , zazwyczaj d ro b n o sk ręcan y ch lub gładkich o o krągłym przekroju. N oszono je jako ta ń szą im itację ozdób m etalow ych. O d około poł. XII w. p rac o w n ie szklarskie p ow staw ały w w ażniejszych g ro dach ru sk ic h (m .in. w N ow ogrodzie, Sm oleńsku, Poło- cku). Pracujący w n ich kijow scy rzem ieślnicy sto so w a li rece p tu rę ołow iow o-krzem ow ą. W tradycji greckiej w o p arciu o rece p tu rę so d o w o -w ap n io w o -k rzem o w ą b ra n so lety szklane p ro d u k o w an e były w odizo lo w a nych w arsztatach pro w in cjo n aln y ch . Przy k sz ta łtu jącej się „sieci” p raco w n i szklarskich n ad al głów nym o śro d k iem p o z o sta ł Kijów, gdzie w ytw arzano w ów czas b ra n so le ty n a bazie re c e p tu ry p o taso w o -o ło w io - w o-krzem ow ej (Ю .Л . Щ ап ова 1972, s. 172-173). Ilość tych ozdób stale rosła, aż do najazdów m ongolskich, osiągając ap o g eu m w 1 poł. XIII w. N a te n okres d a to w anych jest p o n a d p o ło w a w szystkich znalezisk ze stan o w isk ruskich. T ru d n o znaleźć ru sk i g ró d z o k re su przedm ongolskiego, w którego m ateriałach nie o d n o to w a n o tych zabytków (Б. А. Ры б аков 1948, s. 398). Podczas b a d a ń w ykopaliskow ych z jed n eg o tylko g ro d u w Izasław iu p ozyskano aż 11 000 frag m en tó w b ran so le t szklanych. O blicza się, że z p o w ierzc h n i 100 m 2 w arstw y kulturow ej przypadającej n a te n okres o d n ajd u je się śred n io 200 frag m e n tó w (Ю. Л. Щ апова 1972, s. 86). W w arstw ach z 2 poł. XIII w. b ran so lety nie są ju ż o d notow yw ane. W m łodszych w arstw ach (naw et z 2 poł. XIV w. ja k w p rz y p a d k u N o w o g ro d u

czy Połocka), pojaw iły się w o śro d k ach nie zniszczo nych i posiadających w łasne p raco w n ie (tam że, s. 88- 89).

Pochodzenie i chronologia

bieławińskich bransolet szklanych

Barwa, fo rm a i skład chem iczny potw ierdzają je d n o znacznie ru sk ą prow eniencję bieław ińskich bransolet. B rak danych o zaw artości so d u u tru d n ia je d n a k p recy zyjniejsze ustalenia. D om inująca ilość tego p ierw iast k a m o głaby w skazyw ać n a zastosow anie recep tu ry sodow ej, polegającej n a użyciu p odstaw ow ych su ro w ców: piasku i alkaliów w p ro p o rcjach 1: 3. W Polsce re cep tu ra ta nie była sto so w an a (M. D eków na 1980, s. 20, 93-95), n ato m iast rozp o w szech n io n a w K ijo w ie o d koń ca X do XI w. i sto so w an a jeszcze w XII w. przez rzem ieślników bizantyjskich. D o przygotow ania zestaw u w ykorzystyw ano sodę p o ch o d z e n ia m in e ra l nego (tzw. n itru m ), co p o tw ierd za b rak węgla w a n a lizow anych p ró b k ach z Bieław ina (w ęglany w ystępują p rzy zastosow aniu surow ców organicznych, np. p o p io łu roślin zaw ierających sód). Z akładając przew agę so d u w składzie surow cow ym b ran so let z Bieławina, ich p ro d u k cję należałoby przypisać szklarzom k o n ty n u u jący m tradycje bizantyjskie. Jeżeli byliby to k i jow scy rzem ieślnicy, to datow anie należałoby odnieść w ów czas do XII w.

Z drugiej stro n y zw raca uw agę w ysoki p ro c e n to w o u d ział ołow iu, k rzem u i p o tasu . Po w ykluczeniu so d u we w szystkich frag m en tach d o m in u je ołów. We w czesnym średniow ieczu stosow ano różne w a ria n ty re c e p tu r szkieł ołow iow ych. M ichaił A. Biezbo- ro d o w (М и хаи л А. Б езб о р о д о в 1956, s. 179) na p o d staw ie analiz tych szkieł z obszarów Rusi, datow anych n a X I-X II w. ustalił, iż w skład zestaw u do ich w y to p u w chodziły: ołów, tlenek ołow iaw y i piasek. O pis p o d o b n ej re c e p tu ry zaw iera u zu p ełn ien ie do XII lub X III-w iecznej księgi H erakliusza. W ynika z niego, że szkło ołow iow e sp o rząd zan o z zestaw u: 2 części o łow iu i 1 części piasku, zachow ując ty m sam ym a n tyczne p ro p o rc je głów nych składników (B. N eu m an n , G. Kotyga 1925, s. 779).

O d 1 poł. XI w. ro zpoczęto p ro d u k cję szkieł oło- w iow o-potasow ych. W edług M. D eków ny poza g ra n icam i Rusi p ro d u k cja tego rodzaju szkła nie została d o tą d p o św iad czo n a (1980, s. 284).

Szkło ołow iow o-krzem ow e charakteryzow ało się stosunkow o nieskom plikow aną techniką w yto p u i było d o m en ą produkcji prow incjonalnej (Ю. Л. Щ апова 1965, s. 47-49). Ten rodzaj szkła stosow ano p rzed n a jazdem tatarskim n a Rusi i w Polsce, będącej p o d sil

(14)

nym w pływ em szklarstw a ruskiego (М. А. Безбородов 1956, s. 120).

G am a k olorystyczna bieław ińskich b ran so let p o tw ierdzałaby koneksje z Kijowem , gdzie b ran so lety niebieskie i c iem n o b rązo w e należą do najliczniej szych. Poza K ijow em , D ru ck iem , M ińskiem czy N o w ogródkiem ich ilość w zbiorach g ro d ó w ru sk ich nie przekracza k ilku p ro c e n t (O. Lipińska 1979, s. 336). B ransolety niebieskie dosyć licznie rep rezen to w an e są także w h alickim m ateriale w czesnośredniow iecz nym, ale d o m in u ją w śród nich szkła ciem noniebieskie (О. В. Р ати ч 1957, s. 48). W om aw ianym zbiorze p rz e ważają szkła niebieskie o jasnej tonacji.

B ransolety szklane koloru brązow ego (o d oliw ko wego p o praw ie czarny), o udziale 20-50% , zn ajd o w ano w strefie oddziaływ ań szklarstw a kijow skiego (Ю. Л. Щ ап ова 1972, s. 174). W m ateriałach z Bieła w ina stan o w ią 40%.

A nalogiczne w ydają się być rów nież kształty: śre d nio i d ro b n o sk ręco n e. W bieław ińskim zbiorze 73,3% stanow ią b ran so le ty skręcane, n ato m iast 26,6% b r a n solety o gładkiej p o w ierzchni. M ożna w ięc przyjąć, że w ykonano je p o pierw szej tercji XII w.

B ransolety z Bieław ina nie ró żn ią się p o d w zglę dem w ielkości średnic w ew n ętrzn y ch o d b ran so let z w iększości ru sk ich stanow isk. P o d o b n e do 3 egzem p larzy ze z b io ru bieław ińskiego ozdoby szklane o n ie ty pow ych ro zm iarach o d n o to w a n o w Izasław iu. W śró d znalezionych ta m b ran so let aż 16% p o sia d a średnicę ró w n ą 4 cm , a 3% naw et 3 cm.

W ielce p ra w d o p o d o b n e jest istn ien ie lokalnych w arsztatów szklarskich. D la osady w Bieław inie b rak jest n a to dow odów , szklarstw em m ogli się je d n a k p a rać rzem ieślnicy w p o b lisk im C hełm ie, bądź też je d nym z okolicznych g ro d ó w (U h ru sk u , W ereszczynie, Stołpiu, czy K um ow ie). K ronika halicko-w ołyńska podaje, że p o założeniu g ro d u książę D aniel sp ro w a dził „m ajstrów w szelakich” (Latopis H alicko-W ołyń- ski, 1987, s. 243). Począw szy o d lat 30. XIII w. C hełm rozw ijał się jako w ielo n aro d o w y o śro d e k a d m in is tra cyjny, a w raz z nim rozw ijała się p o b lisk a sieć o sa d n i cza (R. Szczygieł 1996, s. 33). N a uw agę zasługuje fakt, że now o w znoszone św iątynie zao p atry w a n o w m a jące z n a k o m itą m arkę w itraże z Kijowa. D latego też, p o m im o silnych p o w iązań z H aliczem nie należy w y kluczyć p ro w en ie n cji kijowskiej b ran so le t szklanych, bądź przypisyw ać ich autorstw o szklarzom ru sk im osiadłym n a C hełm szczyźnie. Podczas p row adzonych w 1912 r. p rzez Р. P. P okryszkina w ykopalisk w C h eł mie n a „W ysokiej G órce” w ydobyto znaczne ilości ołow iu i m iedzi (П. А. Р ап п о п о р т 1954, s. 321). Być m oże surow ce te w ykorzystyw ano nie tylko w m e talurgii lokalnej, ale i szklarstw ie. P onadto, ze s ta n o

w isk n a „ Z asłupiu”, w „K ątku”, ja k rów nież n a stan. 144 w C hełm ie o d k ry to żużel żelazny oraz naczynie z ru d ą żelazną, co p o tw ie rd z a lokalny w y to p i o b ró b kę tego m etalu (T. D zieńkow ski, S. G o łu b 1999, s. 172; U. Ruszkow ska, w d ru k u ). Z „Z asłupia” n ato m iast, p o łożonego o b o k w ieży bieław ińskiej p o c h o d z i g lin ia ny tygielek analogiczny do fo rm w ykorzystyw anych p rzy w ytopie szkła (U. R uszkow ska 1975, s. 168; 1990, s. 67,82; w d ru k u ). P o d o b n e fra g m e n ty glinianych ty- gielków o d k ry to w C hełm ie p rz y ul. Krzywej (E. H or- dejuk, T. M azurek, U. Ruszkow ska 2007, s. 69). jeżeli b ran so lety bieław ińskie u zn ać za w y tw o ry szklarzy ru sk ich osiadłych w C hełm ie jako u ciek in ieró w p rzed T ataram i, to ich d ato w an ie należałoby w ów czas p rz e sunąć n a X III w.

Wnioski końcowe

B ransolety szklane z Bieław ina w ydają się być p r o d u k tem ruskim . W skazują n a to zaró w n o opisane pow yżej analogie, ja k też k o n tek st w jak im zostały znalezione oraz p rzy n ależn o ść etn iczn a o sadników bieław ińskich. W szystkie ozd o b y w y k o n an o p rzy uży ciu tej sam ej recep tu ry ; p o d w zględem ilości p o szcze gólnych p ierw iastk ó w nie w ykazują w iększego zró ż nicow ania i p raw d o p o d o b n ie p o c h o d z ą z tej sam ej pracow ni. Świadczy o ty m m ięd zy in n y m i p o d o b n y u d ział pierw iastków w egzem plarzach ze szkła o tej sam ej barw ie, ale zróżnicow anych p o d w zględem cech form alnych. K olorystykę b ran so let należy raczej zaw dzięczać u m iejętn em u przy g o to w an iu m asy szkla nej i w ytopow i, niż d o d atk o w i su b stan cji barw iących, k tó ry ch u d ział w szkle jest śladowy.

W zakresie p ro w en ien cji należy w ziąć p o d uwagę: 1/ Kijów - głów ny o śro d ek szklarski, relatyw nie n ie daleki, w yznaczający tre n d y w zakresie form p rz e d m io tó w szklanych, kolorystyki i przede w szystkim receptur; za tą h ip o tezą przem aw ia: w ysoka zaw ar tość w stopie sodu, ołow iu i p otasu; przew aga szkieł niebieskich, jasnych; przew aga ozdób średnioskrę- canych oraz gładkich o okrągłym przekroju; 2/ H alicz - ożyw ione k o n ta k ty z n im po św iad czo n e

są zwłaszcza za czasów R om anow iczów , za sp ra w ą założyciela g ro d u w C hełm ie księcia h alickie go D aniela; zaró w n o w H aliczu ja k i w Biełw ianie przew ażają b ran so lety niebieskie;

3/ p ro d u k c ja lo k aln a - przypuszczenia takie m o żn a oprzeć n a wysokiej zaw artości o łow iu w szkłach b ran so let bieław ińskich, jednakow ej recep tu rze dla całego zespołu oraz w zm ian k ach o fu n k cjo n o w an iu w arsztatów rzem ieślniczych w źró d łach h istorycznych n a teren ie C h ełm a i okolic; ro d zim a

(15)

w ytw órczość w ykluczyłaby w ów czas d atow anie n a okres p o p rzed zający XIII w.

B rakuje ew id en tn y ch d o w o d ó w p ro d u k cji lokalnej w m ateriale archeologicznym i ścisłych analogii w śród ozdób p o ch o d zący ch z d o m n iem an y ch ośrodków , za tem w skazanie m iejsca ich p ro d u k cji p o zostać m usi w sferze hipotez. N ie m niej je d n a k przyjm ując za Lato- pisem H alicko-W ołyńskim , że książę D aniel w XIII w. sprow adzał do C hełm a rzem ieślników ruskich, ucie kających p rzed Tataram i, m o żn a zaryzykow ać tw ie r dzenie, że byli w śró d nich także szklarze, być m oże uciekinierzy z Kijowa i Halicza, któ rzy m ogli stosow ać n a m iejscu re c e p tu ry charakterystyczne dla szklarstw a tych ośrodków . N ie w ykluczone rów nież, że b ran so lety szklane m ogły być im p o rte m ru sk im z tych ośrodków i d ostały się tu w w y n ik u w ym iany handlow ej.

O becność b ran so let w w arstw ach z b o g aty m ud z ia łem innych zabytków ru ch o m y ch św iadczy o d y n a m icznym rozw oju osady i zam ożności jej m ieszk ań ców, co p rzem aw iałoby n a korzyść teo rii U. R uszkow skiej (1990, s. 85-86; 1996, s. 262-263; 2002, s. 52-53; w d ru k u ) sugerującą p ro to m iejsk i ch arak ter osady w Bieławinie. Z resztą już Jakub Susza (1684, s. 44-47) w X VII w. pisał, że najstarsze m iasto znajdow ało się nie n a „G órze C hełm skiej” lecz n a d U h erk ą w p o b liżu „m urow anego słupa”, czyli przy w ieży bieław ińskiej. B ransolety pośw iadczają intensyw ne użytkow anie w ieży w XIII w. i w ysoką pozycję społeczną jej m iesz kańców , w śró d k tó ry ch były k o b ie ty J. L. Szczapowa p odkreśla, iż b ran so lety szklane o b o k ceram iki sta n o w ią najliczniejszą g ru p ę zabytków pozyskiw anych podczas b ad a ń z ru sk ich osiedli g rodow o-m iejskich (Ю. Л. Щ ап ова 972, s. 188-189).

Katalog

1.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 1, w yk3. II, ode.

B -w ew n„ w -a II, głęb. 40-60 cm.

O pis: g ru p a II, p o d se ria B, - w y k o n an a p rzy użyciu

formy, średn io sk ręcan a, o p rzek ro ju zbliżonym do rozetki (ty p 3), o śred n icy 0,4 x 0,5 cm (p o d ty p m ), lekko zd eform ow ana; szkło b a rw y jasnoniebieskiej o o d cien iu m o d ry m (p o d o d m ia n a a3), przejrzyste (w arian t P); śred n ica w ew nętrzna: 5,5 cm (podw a- ria n t W 2).

Stan zachow ania: p o w ierzch n ia p o k ry ta jasnym ,

m leczn o -b iały m nalotem ; lekko p ę k n ięta z jednej strony, uko śn ie do żłobkow ania; długość fra g m e n tu 3,6 cm (ryc. 1:1).

N r inw.: M C H /A /261/IV B /II-4.

2

.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 1, wyk. II, ode.

B-w ew n., w -a II, głęb. 40-60 cm.

O pis: g ru p a I, p o d se ria В - w y p ro d u k o w an a przy

użyciu form y, śred n io sk ręcan a, o p rzek ro ju o k rą głym , zbliżonym do rozetki (typ 3), śred n ica p rz e k ro ju 0,4 cm (p o d ty p m ); szkło b a rw y niebieskiej o o d cien iu m o d ry m (p o d o d m ia n a a4), p rzejrzy ste (w arian t P); średnica: w e w n ę trzn a 4,5-5,0 cm ( p o d w ar ia n t W 1 ).

Stan zachow ania: p o w ierzch n ia po oczyszczeniu, m a 

tow a z zachow aną cien iu tk ą w arstew ką nalotu; p o

3 Zastosow ano (także w tabelach) następujące skróty: pr. - profil, wyk. - wykop, ode. - odcinek, wewn. - wewnętrzny, w-a - w arstwa, głęb. - głębokość.

w ierzch n ia ze słabo zachow anym żłobkow aniem ; długość fra g m e n tu 2,8 cm (ryc. 1: 2).

N r inw.: M C H /A /261/IV B /II-4. 3

.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 1, wyk. IV, ode.

B -w ew n„ w -a II, głęb. 60-80 cm.

O pis: g ru p a II, p o d seria B, - śred n io sk ręcan a z fo r

my; przekrój okrągły, zbliżony do rozetki (typ 2); spłaszczony przy jed n y m końcu; śred n ica p rz e kroju: 0,4 cm (p o d ty p m ); szkło o barw ie ja s n o niebieskiej (p o d o d m ia n a a ), przejrzyste (w ariant P); śred n ica w ew nętrzna: 4,5-5,0 cm (p o d w arian t

W l ) .

Stan zachow ania: na m atow ej p o w ierzch n i p o z o sta 

łości p o nalocie w postaci m leczno-białych plam ; długość frag m en tu 4,8 cm (ryc. 1:3).

N r inw.: M C H /A /261/IV B /II-lO . 4

.

B -w ew n., w -a IV, głęb. 75-110 cm.

Opis: dw a frag m en ty g ru p y I, w y konane bez użycia

fo rm y (seria A), o gładkiej p o w ierzch n i i okrągłym p rzek ro ju (typ 1); średnice przekroju: 4a - 0,65 cm, 4b - 0,6 cm (p o d ty p 1); szkło b a rw y cie m n o b rą zowej o o d cien iu oliw kow ym (p o d o d m ia n a c ^ , n ieprzejrzyste (w arian t N ); śred n ica w ew nętrzna: 7 cm (p o d w a ria n t W 3); w iększy frag m en t z jednej stro n y lekko spłaszczony, w p rzek ro ju p ro sto k ątn y (o w ym iarach: 0,4 x 0,6 cm ) - m iejsce złączenia k ońców ; ch arakterystyczny żłobek w zdłużny po

(16)

w ew nętrznej stro n ie większej części frag m en tu , być m oże jed y n ie w w arstw ie nalotu.

Stan zachow ania: p o w ierz ch n ia p o k ry ta g ru b y m

dw uw arstw ow ym n alo tem (ok. 0,5 m m ). Pierw sza, jasnobrązow ej b a rw y o rdzaw ym odcieniu; d ru g ą - w ierzchnią stan o w ią łuszczące się plam y k o lo ru m lecznego; b ra k d anych o d n o śn ie przyczyny ro z członkow ania bransolety, być m oże n astąp iło to w trakcie w y dobyw ania z w arstw y; długość frag m entów : 4,8 cm i 2,8 cm (ryc. 1: 4).

N r inw.: M C H /A /2 6 1 /IV B /IV a-l. 5

.

B-w ew n., w -a IX, głęb. 170 cm.

Opis: g ru p a II, p o d se ria B2 - średn io sk ręcan a, w y

p ro d u k o w a n a przy użyciu formy, o p rze k ro ju okrągłym , zbliżonym do rozetki (ty p 2); średnica przekroju: 0,5 cm (p o d ty p m ); szkło b arw y ja s n o niebieskiej o odcien iu zielonym (p o d o d m ia n a a,), przejrzyste (w arian t P); śred n ica w ew nętrzna: 5,5-6,0 cm (p o d w a ria n t W 2).

Stan zachow ania: p o w ierzch n ię p o k ry w a cienka w a r

stw a p lam m leczno-beżow ego nalo tu , m iejscam i o złotaw ym odcieniu; długość fra g m en tu 4,6 cm (ryc. 1: 5).

N r inw.: M C H /A /2 6 1 /IV B /IX -l.

6

.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 1, wyk. VI, ode.

w ew n., w -a VI, głęb. 70-80 cm.

Opis: dw a fra g m e n ty g ru p y II, p o d se rii В - w y tw o rzo 

ne z form y ze żłobkow aniem w zdłużnym , o p rz e k ro ju w kształcie ro zety (typ 3); śred n ica p rz e k ro ju: 0,6 cm (p o d ty p 1); szkło b arw y ciem nobrązow ej (o d m ia n a c), nieprzejrzyste (w arian t N); średnica w e w n ętrzn a 6 cm (p o d w a ria n t W 3); n a krótszej części żłobkow anie jest nieco m niej staran n ie w y k o nane.

Stan zachow ania: ob a frag m en ty p o k ry te są w arstw ą

m leczno-beżow ego n alotu, zwłaszcza w zagłębie niach żłobkow ania w zdłużnego; długość fra g m e n tów: 2,9 i 4,9 cm (ryc. 1: 6).

N r inw.: M C H /A /261/V I/w . 7

.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 1, profil.

Opis: g ru p a II, p o d se ria B, - średnioskręcana, w y k o 

nany p rzy użyciu form y; przekrój w kształcie r o zetki (typ 3) o średnicy: 0,4 cm (p o d ty p m ); szkło k o loru ciem nobrązow ego (o d m ian a c) n iep rzej rzyste (w arian t N); śred n ica w ew n ętrz n a 6 cm (p o d w arian t W 3).

Stan zachowania: p o w ierzch n ia p o k ry ta w arstw ą

m leczno-beżow ego n alotu; długość fra g m e n tu 3,8 cm (ryc. 1: 7).

N r inw.: M C H /A /703/pr.

8

.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 1, profil.

Opis: g ru p a II, p o d se ria B3 - w y k o n an a p rzy użyciu

form y, d ro b n o sk ręca n a, kształt p rzek ro ju okrągły zbliżony do d ro b n iu tk iej rozetki (typ 2); śred n ica p rzekroju: 0,4 cm (p o d ty p m ); szkło b a rw y ja s n o zielonej o od cien iu seledynow ym (p o d o d m ia n a b ), przezroczyste (w arian t P); śred n ica w e w n ę trz na: 5-6 cm (p o d w a ria n t W 2).

Stan zachowania: p o w ierzch n ia p o k ry ta p aty n ą, przez

co żłobkow anie jest gorzej zarysow ane; w idoczne ślady łuszczenia i odbić na szkle; długość fra g m e n tu 2,9 cm (ryc. 1: 8).

N r inw.: M C H /A /703/pr. 9

.

w ew n., w -a V II, głęb. 80-85 cm.

Opis: g ru p y I, p o d se ria B2 - w y k o n an a p rzy użyciu

form y, średnioskręcana; przekrój w kształcie ro ze ty (typ 3); śred n ica przekroju: 0,4 cm (p o d ty p m ); szkło b arw y ciem nobrązow ej (o d m ia n a c), n ie przeźroczyste (w arian t N); śred n ica w ew n ętrzn a 6 cm (p o d w a ria n t W 3); frag m en t jest z jednej s tro ny lekko spłaszczony - m iejsce sto p ien ia ko ń có w obręczy szklanej (w y m iary p rzek ro ju w ty m m iej scu: 0,2 x 0,6 cm ).

Stan zachowania: p o w ierzch n ia p o k ry ta jest grubą,

m leczno-beżow ą w arstw ą n alotu; długość fra g m e n tu 3,1 cm (ryc. 1: 9).

N r inw.: M C H /A /703/6/V II/w .

10.

w ew n., w -a V III, głęb. 90-100 cm.

Opis: g rupa I, podseria li, - średnioskręcana, w przekro

ju okrągła zbliżona kształtem do rozety (typ 2); śred nica przekroju: 0,3 cm (podtyp s); szkło barw y nie bieskiej (odm iana a), o dobrej przejrzystości (w ariant P); średnica w ew nętrzna 6 cm (podw ariant W 3).

Stan zachowania: p o w ierzch n ia p o k ry ta g ru b ą w a r

stw ą m leczno-beżow ego n alotu; długość fra g m e n tu 3,5 cm (ryc. 1: 10).

N r inw.: M C H /A /703/6/V III/w .

II.

Lokalizacja: C hełm -B ieław in, stan. 2 („Z asłupie”)

(17)

O pis: p o d se ria B, - średn io sk ręcan a; przekrój o k ształ

cie rozetki (ty p 3); śred n ica przekroju: 0,5 cm (p o d ty p m ); szkło k o lo ru zielonego (o d m ia n a b), przejrzyste (w arian t P); śred n ica w e w n ę trzn a 6,0- 6,5 cm (p o d w a ria n t W 3); p rzy silnym ośw ietleniu w idoczne są 4 kilkum ilim etrow ej śred n icy guzki tu ż p o d p o w ierzch n ią zabytku.

Stan zachowania: b ard zo dobry, bez śladów nalotu,

po w ierzch n ia lekko błyszcząca; długość fra g m e n tu 4,7 cm (ryc. 1: 11).

N r inw.: M C H /A /25-116.

12.

- b a d a n ia pow ierzchniow e.

Opis: g ru p a II, p o d se ria B2 - śred n io sk ręcan a, o p rz e 

k ro ju rozety, zbliżonej do czterolistnej koniczyny (ty p 3); śred n ica przekroju: 0,4 cm (p o d ty p m ); b arw a szkła niebieska o o d cien iu m o d ry m (p o d o d m ia n a a4), szkło przejrzyste (w arian t P); śre d n i ca w e w n ętrz n a 6 cm (p o d w a ria n t W 3).

Stan zachowania: frag m en t b ard zo do b rze zachow any,

bez śladów korozji, p o w ierzc h n ia lekko błyszczą ca ; długość fra g m e n tu 2,8 cm (ryc. 1: 12).

N r inw.: M C H /A /25-116. 13

.

Opis: g ru p a II, se ria A - o gładkiej p o w ierzch n i; w y 

k o n a n y b ez użycia fo rm y i o p rz e k ro ju o k rąg ły m (ty p 1); śre d n ic a p rze k ro ju : 0,4 cm (p o d ty p m ); b a rw a szkła n ieb iesk a o o d c ie n iu m o d ry m ( p o d o d m ia n a a4), szkło słabo p rzejrzy ste (w a ria n t S); śre d n ic a w ew n ętrzn a: 5,5-6,0 cm (p o d w a ria n t W 2).

Stan zachowania: p o oczyszczeniu z n alotu, w id o cz

n e ślady korozji, przez co p o w ierzch n ia w ydaje się być lekko ch ro p o w a ta i m atow a; długość fra g m e n tu 3,7 cm (ryc. 1: 13).

N r inw.: M C H /A /25-116. 14

.

- b ad a n ia pow ierzchniow e.

Opis: g rupa II, seria A - o gładkiej pow ierzchni; w y

k onana bez użycia form y i o przekroju ow alnym (typ 4); średnica przekroju 0,2 x 0,3 cm (podtyp s); barw a szkła jasnoniebieska o odcieniu m o d ry m (p o d o d m ian a a,); szkło słabo przejrzyste (w ariant S); średnica w ew nętrzna: 4,5-5,0 cm (podw ariant W 1).

Stan zachowania: słaby; zabytek p o k ry ty jest licznym i,

d ro b n y m i p lam k am i - pozo stało ściam i po w a r stw ie m leczno-białego n alotu; długość frag m en tu 1,7 cm (ryc. 1: 14).

N r inw.: M C H /A /25-116.

15.

Opis: g ru p a II, p o d seria B, - średnioskręcana, o zd e

form ow anym , n iere g u larn y m przekroju, zbliżo n ym do ro zety (typ 5); śred n ica przekroju: 0,4 x 0,5 cm (p o d ty p m ); b a rw a szkła jasnoniebieska o o d cien iu m o d ry m (p o d o d m ia n a a3); szkło p rzej rzyste (w arian t P); śred n ica w ew n ętrzn a 6,0-6,5 cm (p o d w a ria n t W 3).

Stan zachowania: n a p o w ierzch n i ślady łuszczenia;

p rzy silnym św ietle w idoczne jest jasn e pasm o w m asie szklanej; długość fra g m e n tu 2,3 cm (ryc.

1: 15).

N r inw.: M C H /A /25-116.

Literatura

B i e z b o r o d o v M ichail A.

1957 Szklarstwo na Rusi i w Polsce w X I-X III wieku.

Szkło i C eram ika 8: 5, s. 118-122. D e k ó w n a M aria

1980 Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej. Wrocław.

D z i e ń k o w s k i T o m a s z ,G o łu b Stanisław

1999 C zwarty sezon prac wykopaliskowych na wczesno średniowiecznej osadzie w Chełmie. A rcheologia

Polski Środkow ow schodniej 4, s. 171-174. F i l a r s k a B arbara

1952 Szkło starożytne. Warszawa

G ą d z i k i e w i c z M aria

1956 Sprawozdanie tymczasowe z badań prowadzonych w 1954 r. na stanowisku 2 (Podgrodzie) w Gródku

Nadbużnym , pow. Hrubieszów. Spraw ozdania A r

cheologiczne 2, s. 67-74. G ą s s o w s k i Jerzy F.

1969 M ateriały do osadnictwa wczesnośredniowieczne go Sandomierszczyzny. M ateriały W czesnośred

niow ieczne 6, s. 303-474. G o ł u b Stanisław

1984 Chełm-Bieławin, woj. chełmskie, stanowisko J.W :

Inform ator archeologiczny. Badania rok 1983, red. M. Konopka. Warszawa, s. 190-191.

1985 Chełm-Bieławin, woj. chełmskie, stanowisko 1. W:

Inform ator archeologiczny. Badania rok 1984, red. M. K onopka. Warszawa, s. 120-121.

(18)

1996 Badania stanowisk z okresu wczesnego średnio wiecza w Chełmie. Archeologia Polski Środkow o

w schodniej l ,s . 127-131.

1997 Drugi sezon badań osady wczesnośredniowiecznej w Chełmie, ul. Czarnieckiego 8, stan. 144. A rcheo

logia Polski Środkow ow schodniej 2, s. 159-160. H e n s e l W itold

1987 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej. Warszawa.

H o ł u b o w i c z W łodzim ierz

1956 Opole w wiekach X-XIII. Katowice.

H o r d e j u k E w a ,M a z u r e k T e re s a ,R u s z k o w s k a U rszula 2007 Strój i ozdoby stroju. W: Pow rót do przeszłości.

D zieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego, red. A. Bronicki, B. Dobosz. C hełm , s. 51-74. K o s t r z e w s k i Józef

1935 Rola Wisły w czasach przedhistorycznych Polski.

Przegląd A rcheologiczny 5 (1933-1934), s. 62-69. K u n y s z A ntoni

1981 Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu.

Przemyśl. Latopis Halicko-W ołyński

1987 Latopis halicko-wołyński. W: K roniki staroruskie,

wybrał, w stępem i przypisam i opatrzył F. Sielicki, przełożyli E. G oranin, F. Sielicki, H. Suszko. W ar szawa, s. 231-246.

L i p i ń s k a Olga

1973 Wczenośreniowieczne bransolety szklane z War-szawy-Pelcowizny. W iadom ości Archeologiczne

38: 2, s. 329-347. M a z u r e k Wojciech

1997 W yniki badań i nadzorów archeologicznych w Chełmie w 1995 i 1996 rok przy ul Lubelskiej 11-13. A rcheologia Polski Środkow owschodniej

2, s. 167-173. M u s i a n o w i c z K rystyna

1969 Drohiczyn we wczesnym średniowieczu. M ateriały

W czesnośredniow ieczne 6, s. 7-235. N e u m a n n B ernhard, K o t y g a G ertru d

1925 A ntike Glässer, ihre Zusam m ensetzung und Fär bung. Z eitschrift für angew andte C hem ie 38,

s. 776-780,857-864. O l c z a k Jerzy

1964 Produkcja szklarska na ziemiach polskich we wczes nym średniowieczu. Poznań.

P a r c z e w s k i M ichał

1991 Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach. U źródeł rozpadu Słowiań szczyzny na odłam wschodni i zachodni. Kraków.

R a j e w s k i Zdzisław

1956 Sprawozdanie z badań na Grodach Czerwień skich w 1954 r. Spraw ozdania A rcheologiczne 2,

s. 49-53. R u s z k o w s k a Urszula

1975 Osadnictwo Ziem i Chełmskiej we wczesnym śred niowieczu (m aszynopis pracy magisterskiej p rze

chow yw any w Instytucie A rcheologii U niw ersy tetu W arszawskiego).

1977 Chełm-Bieławin. W: Inform ator archeologiczny.

Badania ro k 1976, red. M. K onopka, F. Cemka. Warszawa, s. 176.

1980 Chełm-Bieławin, Stanowisko 1. W: Inform ator ar

cheologiczny. Badania rok 1979, red. M. K onop ka. Warszawa, s. 149-151.

1983a U źródeł miasta. Tygodnik Chełm ski 40 (145)

z dnia 1 października 1983 r.

1983b Jak stroiły się średniowieczne Chełmianki? Tygo

dn ik Chełm ski 51 (156) z dnia 17 grudnia. 1990 Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym rejonem

osadniczym w Chełmie-Bieławinie. W: Lubelskie

m ateriały archeologiczne, red. J. Gurba. Lublin, s. 55-89. [Lubelskie M ateriały Archeologiczne 3]. 1994 Wieża w Bieławinie. W ieści C hełm skie 2: 29, s. 6.

1996 Późnośredniowieczna wieża murowana w Cheł mie-Bieławinie. W: C hełm i Chełm skie w dzie

jach, red. R. Szczygieł. C hełm , s. 245-265. 2002 Chełm-Bieławin. U źródeł miasta. W: Badania a r

cheologiczne o początkach i historii C hełm a, red. E. Banasiewicz-Szykuła. Lublin, s. 37-57. Skarby z Przeszłości [4].

/w d ru k u / Średniowieczny zespół osadniczy z wieżą m urowa

ną w Chełmie-Bieławinie (m aszynopis w posia

daniu autorki). S k i b i ń s k i Stanisław

1959 Zapom niane wykopaliska w Chełmie. Z O tchłani

W ieków 25: 4, s. 302-304.

1961 Średniowieczna osada „Zasłupie”. W: Ziem ia

Chełm ska (jednodniów ka). Lublin, s. 6-7. S t a w i a r s k a Teresa

1985 Paciorki szklane z obszaru Polski Północnej w okre sie wpływów rzymskich. Wrocław.

S u s z a Jakub Jan

1684 Phoenix Tertiato Rediviuus albo Obraz starożytny chełmski Panny у M atki у Przenajswiętszey sława. Cudownych swoich dzieł ożyły. [Zamość].

S z c z y g i e ł Ryszard

1996 M iasto w późnym średniowieczu. Lokacja na pra wie niemieckim. W: C hełm i C hełm skie w dzie

jach, red. R. Szczygieł. C hełm , s. 27-49. Z b i e r s k i Andrzej

1959 Wczesnośredniowieczne materiały archeologiczne z Czermna nad Huczwą. Zabytki ruchome z wy jątkiem ceramiki. A rcheologia Polski 4: 1, s. 105-

148. Б е з б о р о д о в М ихаил A. 1956 Стеклоделие в Древней Руси. М инск. Д а р к е в и ч Владислав П. 1989 П рикладное искусство. W: Культура В изантии (вторая половина VII-XII век), ред. Г. Г. Ли- таврин. М осква, s. 520- 557. К р о п о т к и н Владислав В. 1957 О производстве ст екла и ст еклянны х изде ли й в средневековых городах Северного П ри черноморья и на Руси. Краткие сообщ ения И н сти тута И стории М атериалъной Кулътуры 68, s. 35-44. Л ь в о в а Злата А. 1962 Технологическая классиф икация вост очно европейских ст еклянны х браслетов раннего средневековья. С ообщ ение Государственного Э рм и таж а 23, s. 90-110.