Procesy ludnościowe na Warmii i Mazurach w latach 1945-1949

Żyromski, Stanisław

Procesy ludnościowe na Warmii i

Mazurach w latach 1945-1949

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 363-377

Stanislaw Ż yrom ski

P R O C E S Y L U D N O Ś C I O W E N A W A R M I I I M A Z U R A C H W L A T A C H 1 9 4 5 — 1 9 4 9

W k o ń c u II w o j n y św ia t o w e j o b raz d e m o g r a fic z n y Z ie m Z ac ho d n ich i P ó łn o c n y c h , p r z y w r ó c o n y c h M a c ier zy w w y n ik u z w y c ię s t w a k o a lic ji a n ty ­ h itle r o w sk ie j n a d T rzecią R zeszą za czą ł się g w a łt o w n ie zm ien iać. P o d o b n ie działo się na o b sza r ze W arm ii i M azur, s k ą d od k oń ca 1944 r. ó w c ze sn a a d ­ m in istr a cja n ie m ie c k a zaczę ła e w a k u o w a ć lu d n o ść c y w iln ą przed z b liża ją cy m s ię fron tem .

W iosn ą 1945 r. n a stą p iła p a n iczn a u c ieczk a w ię k sz o śc i lu d n o śc i n ie m ie c ­ k iej z P ru s W sc h o d n ich , a w D z i e n n i k u D z ia ł a ń B o j o w y c h n ie m ie c k i k r o n i­ k arz od n o to w a ł: „ n a p r z y k ła d w P ru sa c h W sc h o d n ic h n ie zostało n a w e t 7°/o lu d n o śc i w sto su n k u do sta n u sp rz ed o f e n s y w y w o jsk r a d z ie c k ic h ” ‘.

T ak zaczął się m a s o w y o d p ły w n ie m ie c k ie j lu d n o ści, ty m sa m y m o d w r ó t n ie m c z y z n y ze w s c h o d n ic h r u b ie ż y T r zeciej R z e sz y 2, z ja w isk o n a z w a n e w l i t e ­ ra tu rze n ie m ie c k ie j „ O stflu c h t”.

S T A N W Y JŚ C IO W Y

S z a c u n e k lic z b y lu d n o śc i p o zo sta łej na te r e n ie O k ręgu M azu rsk ieg o , a n a ­ st ę p n ie w g ra n ic a c h w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o sp rz ed 1950 r., op arto na sp o str z e ż e n ia c h ó w c z e sn y c h o r g a n ó w a d m in istr a c y jn y c h . R o zb ieżn o ści co do lic z b y lu d n o śc i w la ta c h 1945 i 1946 są k o n se k w e n c ją n ie d o sk o n a ły c h m e to d p r z y ję ty c h p rzez b a d a c z y te g o p rob lem u.

W d n iu sp isu lu d ności, 17 m a ja 1939 r., w g r a n ic a c h p o r ó w n y w a ln y c h z O k r ę g ie m M a zu rsk im m ie sz k a ło 936,5 ty s. osób 3. B y ła to n ie m ie c k a i p olsk a lu d n o ść a u to c h to n iczn a . W ś w ie t l e p o w y ż s z e g o , w e d łu g zap isu k ron ik a rza n i e ­ m ie c k ie g o , w io sn ą 1945 r. m ia ło b y p o z o sta ć n a te r e n ie O k ręgu M azu rsk iego z a le d w ie o k o ło 65 tys. osób, co jest n ie do p r z y jęcia , b o w ie m sz a c u n e k w y ­ d a je się bardzo za n iżo n y . P o zo sta ło zn a czn ie w ię c e j lu d n o ści, p rzed e w s z y s t ­ k im p o lsk ie j lu d n o śc i a u to c h to n iczn ej. L u d n o ść ta, W a r m ia c y i M a zu rzy od w i e k ó w o c z e k iw a li c h w ili p o w ro tu tej z ie m i n a ło n o O jczyzny.

P o ls k ie o rgan a a d m in istr a c y jn e , m . in. W o je w ó d z k i K o m ite t O sied leń cz y , o sz a c o w a ły lic z b ę lu d n o ści n a 25 lip ca 1945 r. n a ok o ło 247,7 tys. osób 4, co w y d a j e się ba rd ziej p r a w d o p o d o b n e. P r z e m a w ia ją za t y m n a stę p u ją c e dane:

X P o r . K . S k u b i s z e w s k i , W y s i e d l e n i e N i e m c ó w p o I I w o j n i e ś w i a t o w e j , W a r s z a w a 1968, s. 93.' 2 P o r . Z . D u l c z e w s k i, M i g r a c j e w o j e n n e n a Z i e m i a c h Z a c h o d n i c h 1939—1945, P r z e g l ą d Z a c h o d n i , 1964, n r 4, s. 258. 3 Z i e m t e Z a c h o d n i e i P ó ł n o c n e w l i c z b a c h , W a r s z a w a 1966, s. 43. 4 A r c h i w u m A k t N o w y c h ( d a l e j A A N ), Z e s p ó ł M i n i s t e r s t w a A d m i n i s t r a c j i P u b l i c z n e j ( d a l e j M A P ) , w i ą z k a 2414; S. Ż y r o m s k i , L u d n o ś ć , w : W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e w l i c z b a c h , R o c z n i k O l s z ty ń s k i , 1967, t. 6, s. 84.

364 S t a n is la w Żyromski

— w o k r e sie d z ia ła ń w o j e n n y c h z m o b iliz o w a n o do a rm ii n ie m ie c k ie j o k o ­ ło 4 0 % m ężc z y z n , a ok oło 8°/o sta n u lic z e b n e g o arm ii n ie m ie c k ie j st a n o w iły k o b ie ty . D a je to sz a c u n k o w o liczb ę o k o ło 190— 200 tys. osób;

— po za k o ń c z e n iu działań w o j e n n y c h część n ie m ie c k ie j lu d n o śc i a u to c h to ­ n ic zn ej sa m o r z u tn ie e m ig r o w a ła n a za ch ó d , część p o w r a c a ła do m ie jsc a sw e g o sta łe g o z am iesak an ia. S a ld o u je m n e ta k ie j m ig r a c ji w y n o s iło o k o ło 40 tys. osób 5;

— w ram ach p la n o w e j a k cji w y s ie d lo n o o g ó łe m 72 ty s. osób n a ro d o w o śc i n ie m ie c k ie j;

— po za k o ń c z e n iu w e r y fik a c ji lu d n o śc i a u to c h to n ic z n e j p o zo sta ło o g ó łe m 113 ty s. p o lsk ie j lu d n o ści, za m ie sz k u ją c e j od w ie k ó w na te r e n ie W arm ii i Mazur;

— e w a k u a c ją o b ję to p on ad 500 ty s. osób. Część lu d n o ś c i sa m o r z u tn ie u c ie ­ k a ła p rzed z b liż a ją c y m się fr o n te m d z ia ła ń w o j e n n y c h p od w p ł y w e m p r o p a ­ g a n d y a n ty k o m u n isty c z n e j, p r o w a d z o n e j w o k r e sie II w o j n y ś w ia to w e j.

Z p o w y ż s z e g o w y n ik a , że w p o ło w ie 1945 r. n a te r e n ie O k ręgu M azu r­ sk ie g o m ie sz k a ło o k o ło 250 ty s. lu d ności, c z y li izaledw ie 25 % sta n u z a lu d n ie ­ n ia z 1939 r. w p o r ó w n y w a ln y c h g ran icach . M ożna za te m stw ie r d z ić , że po za k o ń c z e n iu d zia ła ń w o je n n y c h , w p o ło w ie 1945 r. n a ty m o b szarze w y t w o ­ rzy ła się sw o is ta „próżnia d e m o g r a fic z n a ”.

O w y lu d n ie n iu O k ręg u M a zu rsk ieg o b ezp o śr ed n io po z a k o ń czen iu d zia ła ń w o j e n n y c h św ia d c z y , że po p ó łro c z n y m o k r e sie o sa d n ic tw a , 1 sty c z n ia 1946 r. g ę s to ś ć za lu d n ie n ia b y ła o 74 % n iższa od p r z e c ię tn e j z 1939 r. i w y n o siła 18 o só b /k m 2. N a jb a rd ziej w y lu d n io n a b y ła p ółn o a n a część O kręgu, w ty m p o ­ w ia t y w ę g o r z e w sk i, b r a n ie w sk i, g ó r o w sk i, piski, g d z ie n a k m 2 p rz y p a d a ło 10 i m n ie j osób. W n ie c o lep sz ej sy tu a c ji z n a jd o w a ły się p o w ia ty p o ło ż o n e bliżej d a w n e g o kordonu: m r ą g o w sk i (28 o só b /k m 2), o str ó d z k i (20 osób), b isk u p ie c k i (27 osób) i b a r to sz y c k i (23 o so b y /k m 2).

M ożna p o w ie d z ie ć , że zim a 1945 r. b y ła p r z e ło m o w a d la g w a łt o w n e g o o d ­ p ły w u ż y w io łu n ie m ie c k ie g o , w w y n ik u c zeg o W a rm ia i M a zu ry w y lu d n iły się, a zniszozon a g o sp o d a rk a o c z e k iw a ła d o p ły w u s i ł y rob oczej o ró żn y c h z a w o ­ dach i k w a lifik a c ja c h .

S y tu a c ja w O k ręgu M azu rsk im b y ła w r ę c z tragiczn a. M iasta z n isz czo n e (75 i w ię c e j % su b sta n c ji m ie sz k a n io w e j), o lb r z y m ie str a ty w g o sp o d a rce k o ­ m u n a ln e j, p r z e m y śle i w rzem io śle , a ta k ż e w g o sp o d a rce roln ej. P r z y je d n o ­ c z e s n y m w y lu d n ie n iu stw a r z a ło to bardzo tr u d n e w a r u n k i o d b u d o w y g o sp o ­ darczej O kręgu, a n a stę p n ie w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o .

W lip cu 1945 r. o sta te c z n ie u k sz ta łto w a n o g r a n ic e a d m in istr a c y jn e O k r ę ­ g u M a zu rsk ieg o *, a przed a p a ra tem a d m in is tr a c y jn y m i p o lity c z n y m sta n ę ły , jako p ie r w sz o p la n o w e , za d a n ia n a tu r y d e m o g ra ficz n e j. W śród n ich n a le ż y w y ­ m ien ić: r o z w ią z a n ie p ro b le m u n a r o d o w o śc io w e g o p rzez p r z e s ie d le n ie p o z o sta ­ łej części n ie m ie c k ie j lu d n o ści a u to c h to n ic z n e j z g o d n ie z p o sta n o w ie n ia m i u k ła d u p o c z d a m s k ie g o 7 oraz z w e r y fik o w a n ie p o lsk ie j lu d n o śc i a u to c h to n ic z ­ nej; z a sie d le n ie lu d n o ścią p olsk ą o d z y sk a n e g o te r y to r iu m W arm ii i M azur, w ty m p r z e c iw d z ia ła n ie o sa d n ic tw u ż y w io ło w e m u , k tó r eg o p o czą tk i się g a ją w io s n y 1945 r. 5 A A N , Z e s p ó ł M i n i s t e r s t w a Z i e m O d z y s k a n y c h ( d a l e j M Z O ), w i ą z k a 182, 669; E. W o j- n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1945—2947. K s z t a ł t o w a n i e s ię s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h , O l ­ s z t y n 1968, s. 78. 6 A A N , M A P , w i ą z k a 2418. 7 U c h w a ł y P o c z d a m s k i e , B e r l i n 2 V I I I 1945. Z b i ó r D o k u m e n t ó w , 1946, n r 1, s. 32.

P rocesy l u d n o ś c io w e n a W a r m ii i M a z u r a c h 365

W y lu d n io n y ob szar W a r m ii i M azu r d z ia ła ł jak „ssąca p o m p a ” n a m ie s z ­ k a ń c ó w zza d a w n e g o k o rd o n u , k tó r zy n a jw c z e śn ie j za czę li za sie d la ć te ziem ie, n a stę p n ie n a lu d n o ść z c e n tr a ln y c h w o j e w ó d z t w P o lsk i. W w y p e łn ie n iu „próż­ n i d e m o g r a fic z n e j” a k ty w n ie u c z e s tn ic z y ł P a ń s tw o w y U rzą d R e p a tr ia c y jn y , k tó r y k ie r o w a ł na w y lu d n io n e te r e n y r e p a tr ia n tó w ze Z w ią z k u R a d zieck ieg o oraz z k r a jó w z a c h o d n iej Europy.

R U C H Y M IG R A C Y JN E L U D N O ŚC I

P r o c e sy lu d n o ś c io w e na W arm ii i M azu rach od r. 1945 do p o ło w y r. 1949 b y ł y z d o m in o w a n e p rzez r u c h y m ig r a c y jn e . W ty m o k r e sie zn ik ło o sa d n ic tw o „ d z ik ie ”, w y s ie d lo n o p o zo sta łą część lu d n o śc i n ie m ie c k ie j, o sie d lo n o polsk ą lu d n o ść z w o j e w ó d z t w c e n tr a ln y c h (p r z esied leń cy ) o r a z p r z y b y w a ją c ą zza g r a n ic y (repatrianci).

TABELA 1. Saldo m ig ra c ji ludności w w o je w ó d z tw ie o l s z ty ń s k im w la ta c h 1945— 1949 (w tys. osób) L a t a W y a z c z e g ó l n i e n i e 1(45 IMS . 1947 1948 1949 N apływ 8 174,8 123,4 O g ó ł e m 163,9 40,5 15,7 Odpływ b 40,0 17,3 4 8,8 6 ,8 4,8 Saldo 1 34,8 108,1 118,1 33,7 11,8 N ap ły w 8 73,8 87,1 M i a s t a 18,3 Odpływ b • 0 ,7 0,3 1,6 Saldo 73,8 6 8,4 1 8,0 - 1 ,6 Napływ 8 101,0 8 8,3 W i e ś 146,8 4 0,5 16,7 Odpływ b 40 ,0 16,8 45,5 5,3 4 ,8 Saldo 81,0 4 9 ,7 101,1 3 5 ,2 11,1 * P r z e s i e d l e ń c y z c e n t r a l n y c h w o j e w ó d z t w P o l s k i , r e p a t r i a n c i z z a g r a n i c y , l u d n o ś ć u k r a i ń s k a w r a m a c h a k c j i „ W i s ł a ” ; b L u d n o ś ć n i e m i e c k a , l u d n o ś ć o b c y c h n a r o d o w o ś c i , l u d n o ś ć p o l s k a j u ż o s ie d l o n a . 2 r ó d ł o : O b l i c z e n i a w ł a s n e n a p o d s t a w i e : A A N , Z e s p ó ł C Z P U R , w i ą z k a : 112/15, 112/28, 112/48, 112/48, 112/69, 112/111, 112/112; Z e s p ó ł W R N w O l s z ty n i e , w i ą z k a : 546; Z e s p ó ł M A P , w i ą z k a 1189; Z e s p ó ł M Z O , w i ą z k a 183, 187, 189, 228, 511, 522c, 546, 547, 549a, 549b, 726, 728, 728a. W la ta c h 1945— 1949 o g ó łe m n a ter e n w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o n a p ł y ­ n ę ło 515,3 tys. osób, w tym : 55 ty s. lu d n o śc i u k r a iń sk ie j p rzesie d lo n e j w r a ­ m a c h a k cji „W isła" *, 2,6 ty s. p o lsk ie j lu d n o śc i a u to c h to n iczn ej, k tóra w r a ­ m a c h rep a tr ia c ji p o w r ó c iła do d a w n y c h m ie js c zam ieszk a n ia . R ep a tr ia n c i ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o oraz p r z e s ie d le ń c y z c e n tr a ln y c h w o j e w ó d z t w k ra ju s ta n o w ili z d e c y d o w a n ą w ięk sz o ść .

8 P o r . M . W i n n i c k i , O s a d n i c t w o l u d n o ś c i u k r a i ń s k i e j w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m , O l ­ s z t y n 1965.

366 S t a n is la w Żyrom ski

W ty m s a m y m o k r e s ie e m ig r o w a ło z w o j e w ó d z t w a o g ó łe m 114,5 ty s. osób, w ty m 40,0 ty s. lu d n o śc i n ie m ie c k ie j, k tó r a sa m o r z u tn ie w y e m ig r o w a ła za O drę przed p la n o w ą ak cją 9 p r zesied len ia ; 72,0 ty s. o só b n a r o d o w o śc i n ie m ie c ­ k ie j w r a m a c h t e j akcji; 1,1 ty s. o b y w a t e li r ó ż n y c h p a ń s t w e u r o p e jsk ic h i U S A ; ok o ło 1,5 ty s. osób, k tó r e po k r ó tk im p o b y c ie e m ig r o w a ły do in n y c h w o je w ó d z tw .

Z d o m in o w a n ia p r o c e só w lu d n o ś c io w y c h p rzez ru ch m ig r a c y jn y d o w o d zą d a n e o n a tę ż e n iu sa ld a m ig ra cji. W sp ó łc z y n n ik i sald a m ig ra cji, w y r a ż o n e w p ro m ila c h , w p o sz c z e g ó ln y c h la ta c h k s z t a łt o w a ły się n astęp u jąc o: 1946 — 233, 1947 — 123, 1948 — 48 i 1949 — 27. D o k o ń c a 1949 r. r u c h w ę d r ó w k o w y lu d n o ści, m im o sła b n ą c e g o n a tę ż e n ia , w y w ie r a ł i s t o t n y w p ł y w n a k s z t a łt o w a ­ n ie s ię p rz y r o stu r z e c z y w iste g o lic z b y lu d n o śc i w o je w ó d z tw a . W 1945 r. d o ­ d a tn ie s a ld o m ig r a c ji w y n o s iło 134,8 ty ś. o sób , w 1946 — 106,1 tys: osób; w 1947 — 118,1 ty s., w 1948 — 33,7 ty s. i w 1949 r. — 11,1 ty s. osób.

S p o łe ć z e ń s tw o w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o w k o ń c u la t c z te r d z ie sty c h t w o r z y ło sw o is tą m o z a ik ę lu d n o śc io w ą (rys. 3). S p is p o w sz e c h n y z 3 g ru d n ia 1950 r. p o z w o lił o sta te c z n ie u sta lić p o c h o d z e n ie te r y to r ia ln e m ie sz k a ń c ó w w o ­ je w ó d z tw a . W c a łe j p o p u la c ji d o m in o w a ły tr z y zbiorow ości: p r z e sie d le ń c y z w o je w ó d z tw a i m . st. W a r s z a w y (24,8°/o o g ó łu ludności), rep a tr ia n c i ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o (22,6°/o) i p olsk a lu d n o ść a u to c h to n iczn a (18,5°/o). T e

I w 4 f t « i £ w o d t « ł k o c b Procesy l u d n o ś c io w e n a W a r m ii i M a z u r a c h 367 R Y S . 2. P R Z E B I E G P R O C E S U O S A D N I C Z E G O W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K IM W L A T A C H 1945—1949 R Y S . 3. S K U P I S K A L U D N O Ś C I W E D Ł U G P O C H O D Z E N I A T E R Y T O R I A L N E G O 1 — R E P A T R I A N C I , 2 — A U T O C H T O N I , 3 — W O J . R Z E S Z O W S K I E , 4 — W O J . B I A Ł O S T O C K IE , 5 1 8 — W O J , W A R S Z A W S K I E O R A ? M . S T . W A R S Z A W A (5 — 35—49*/i; 5 — 50'/< I W I Ę C E J )

368 S t a n is la w Żyro m sk i

z b io ro w o ści s t a n o w iły p o n a d 2/3 o g ó ln e j lic z b y lu d n o ś c i w o je w ó d z tw a . P o z o ­ sta ła część to p r z y b y sz e z in n y c h w o j e w ó d z t w kraju, p rzed e w s z y s t k im z b ia ­ ło sto c k ie g o , lu b e lsk ie g o , r z e sz o w sk ie g o , b y d g o sk ie g o i k ie le c k ie g o 10.

W m ia sta c h z d e c y d o w a n ie d o m in o w a li r e p a tria n ci (39,2°/o), dru gą co do w ie lk o ś c i gru p ą b y li p r z y b y sz e z w o j e w ó d z t w a w a r s z a w sk ie g o i m. st. W a r ­ s z a w y (26,9°/o), n a trzecim m ie js c u z n a jd o w a ła się p olsk a lu d n o ść a u to c h to ­ n iczn a (12,5°/o).

N a te r e n a c h w ie j s k ic h n a jlic z n ie js i b y li p r z e s ie d le ń c y z w o je w ó d z tw a w a r s z a w sk ie g o (30,7°/o), n a stę p n ie k o le jn o — r e p a tria n ci (21,5°/o) i p o lsk a l u d ­ n o ść a u to c h to n ic z n a (18,8°/o).

P o ls k a lu d n o ść a u to c h to n iczn a d o m in o w a ła w p o w ia ta c h o lsz ty ń sk im i m r ą g o w sk im , p r z y b y sz e z w o j e w ó d z t w a w a r s z a w sk ie g o i W arsizawy w p o ­ w ia t a c h n id zick im , ostró d zk im i sz c z y c ie ń sk im , p r z e sie d le ń c y z b ia ło sto c k ie g o w p o w ie c ie p isk im . R e p a tria n ci ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o s t a n o w ili d u ż y o d ­ se te k w c e n tr a ln y c h i p ó łn o c n y c h p o w ia ta c h w o je w ó d z tw a : b a r to szy ck im , b r a ­ n ie w sk im , g iż y c k im , k ę tr z y ń sk im , lid zb a r sk im i p a słęc k im . R o z w ó j o sa d n ic tw a m ie js k ie g o , a ty m sa m y m u rb a n iza cję w z n a czen iu d em o g r a fic z n y m , w a r u n k o w a ło w i e l e c z y n n ik ó w , z k tó r y c h p r z y n a jm n ie j d w a z a słu g u ją na u w a g ę . P ie r w s z y — to m o ż liw o ść o tr z y m a n ia m ie sz k a n ia , d ru ­ g i — u z y sk a n ie pracy. W r ó ż n y c h m ia sta c h w o j e w ó d z t w a c z y n n ik i te k s z t a ł­ t o w a ły się o d m ie n n ie . „ P r z e m y sł n ie istn ia ł n a w ię k sz ą sk a lę. U r z ę d y p o sia ­ d a ły w y sta r c z a ją c ą lic z b ę p r a c o w n ik ó w , a h a n d e l i r zem io sło , w o b e c n ik łe j s iły n a b y w c z e j m ie sz k a ń c ó w w o je w ó d z tw a , n ie m ia ły sp r z y ja ją c y c h w a r u n ­ k ó w r o z w o ju ” — tak c h a r a k te r y z u je ó w c z e sn ą g o sp o d a rk ę W. W r zesiń sk i B r ak su b sta n c ji m ie sz k a n io w e j w m ia sta c h o d c z u w a n o już o d 1946 r . 12. N a t o ­ m ia st p racę m o żn a b y ło o trzy m a ć ty lk o ta m , g d z ie f u n k c jo n o w a ły lu b z n a j­ d o w a ły się w o d b u d o w ie z a k ła d y pracy. P r a k ty c z n ie sp ro w a d z a ło się to do m ia st w p ię c iu ó w c z e sn y c h po w ia ta c h: g iż y c k im , iła w sk im (suskim ), k ę tr z y ń ­ sk im , m r ą g o w sk im i o str ó d z k im o r a z m ia sta O lsztyna.

S to s u n k o w o p o w o ln a o d b u d o w a m ia st h a m o w a ła o sa d n ic tw o m ie js k ie już od 1947 r., a n a w e t d o p r o w a d z iła do o d p ły w u o sie d lo n e j już lu d ności. E m i­ g r o w a li n a jm n ie j p r z y g o to w a n i n a p io n ie r sk ie w a r u n k i e g z y ste n c ji, p rzera ­ ż e n i tru d n o śc ia m i b y to w y m i, z a w ie d z e n i w s w y c h n ad zieja ch . P o sz c z y to w e j fa li n a p ły w u r e p a tr ia n tó w i p r z e s ie d le ń c ó w do m ia st, w la ta c h 1946— 1947, w n a stę p n y m o k r e sie liczb a lu d n o śc i m ie js k ie j n ie u le g ła isto tn ie js z y m z m ia ­ nom . N a r a sta ła m o b iln o ść p r z estr zen n a lu d n o śc i m ie js k ie j, p rzed e w s z y stk im w śr ó d p r z e sie d le ń c ó w , n a jm n ie j p r z y g o to w a n y c h do w a r u n k ó w b y to w a n ia , jakie1 zastali.

M im o w s z y stk o , w s k a ź n ik u r b a n iza cji w o j e w ó d z t w a u k sz ta łto w a ł się n a p o z io m ie 29°/o, co m o żn a u w a ż a ć za d u że o sią g n ię c ie p ie r w s z y c h p o w o j e n ­ n y c h lat.

N a w s i n a to m ia st w k o ń cu lat c z te r d z ie sty c h b ra k o w a ło lu d z i p r z y g o to ­ w a n y c h do p r a c y w r o ln ic tw ie , sz c z e g ó ln ie o d cz u w a n o brak m ę sk ie j s iły ro b o ­ czej ia. N a 100 h a p rzy p a d a ło z a le d w ie 15 osób p r a c u ją cy ch w r o ln ic tw ie , co

10 W e d łu g p o d z ia ł u a d m i n i s t r a c y j n e g o p o 6 l i p c a 1950 r. 11 W . W r z e s iń s k i , P r o c e s z a s i e d l a n i a w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945— 1949, w : P r o b l e m y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o i d e m o g r a f i c z n e g o Z i e m Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1945—1958, r e d . B . G r u c h m a n i J . Z i ó łk o w s k i, P o z n a ń 1960, s. 199. 12 S. 2 y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e u> w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m w l a t a c h 1945— 1949, O l s z t y n 1971, s. 75. 13 I b i d e m , s. 102.

P roces y l u d n o ś c i o w e n a W a r m ii i M a z u r a c h 369

ze w z g lę d u na ó w c z e sn y s y s t e m g o sp o d a r o w a n ia i po zio m m e c h a n iz a c ji b y ło n ie w y sta r c z a ją c e 14.

Od p o ło w y 1948 r. p rz y stą p io n o do tw o r z e n ia sp ó łd z ie ln i p ro d u k c y jn y c h . W p r a k ty c e o z n a cza ło to k o n ie c o sa d n ic tw a izarówno w m a ją tk a c h ziem sk ich , ja k i w o g ó le o sa d n ic tw a w ie jsk ie g o . O sie d le n ie p on ad 300 ty s. o só b n a t e r e ­ n a c h w ie j s k ic h stw o r z y ło , m im o n ie d o sta tk u lu d n o śc i ro ln iczej, sz a n sę d ź w ig ­ n ię c ia g o sp o d a r k i ro ln e j w o j e w ó d z t w a ze z n isz czeń w o je n n y c h .

D a lsz y w z r o s t lic z b y lu d n o śc i m ie js k ie j i w ie jsk ie j, p op rzed n io u w a r u n k o ­ w a n y im ig r a cją , z a le ż a ł teraz od ru c h u n a tu r a ln e g o , sz c z e g ó ln ie od w ie lk o ś c i u ro d zeń oraz z g o n ó w 15.

R U C H N A T U R A L N Y L U D N O Ś C I

W la ta c h 1945— 1949 izawarto p o n a d 33,1 ty s. m a łż e ń s t w “ . S p r z y ja ła tem u str u k tu r a w ie k u lu d ności, p rzed e w s z y s t k im m ło d e j (g łó w n ie p r z e s ie d le ń c y i rep atrian ci), d em o b iliz a c ja i p o w r ó t m ę ż c z y z n do d o m ó w oraz m o ż liw o ść re a liz o w a n ia o d k ła d a n y c h n a o k res p o w o j e n n y p la n ó w m a tr y m o n ia ln y c h i p r o k r ea cy jn y ch .

P r z e c ię t n y w i e k p r z e s ie d le ń c ó w w y n o s ił 26,5 ro k u (m ężczyźn i) i 24,6 roku (kob iety), zb io r o w o ść r e p a tr ia n tó w b y ła n ie c o starsza: 30 la t (m ęż czy źn i) i 30,2 rok u (k o b iety ) ” . S tr u k tu r a lu d n o śc i p o lsk ie j a u to c h to n ic z n e j b y ła z d e fo r m o ­ w a n a n a d z w y c z a j w y s o k im p o z io m e m fe m in iz a c ji. N a 100 m ę ż c z y z n p r z y p a ­ dało p r z e c ię tn ie 150 k o b iet. W te j Zbiorow ości w y s tę p o w a ł sto s u n k o w o d u ży o d se te k osób w w ie k u 60 i w ię c e j la t ży c ia (13,6% ), a u d z ia ł lu d n o śc i w w i e ­ k u 20— 59 lat b y ł n ie d u ż y i w y n o s ił 4 2 ,1 % c a łe j zb io ro w o ści. M im o to, całą lu d n o ść za m ie sz k u ją c ą w o je w ó d z tw o o lsz ty ń sk ie w d ru g iej p o ło w ie la t c z te r ­ d z ie s ty c h n a le ż a ło z a licza ć do sp o łec zn o ści m ło d y c h , co sp r z y ja ło n ie ty lk o z a w ie r a n iu n o w y c h z w ią z k ó w m a łż e ń sk ic h , a le r ó w n ie ż rozrodczości.

W 1945 r., w O k ręg u M a z u rsk im urod ziło się p ie r w s z e p o w o j e n n e p o k o le ­ n ie lu d n o śc i p o lsk iej. W la ta c h 1945— 1949 liczb a u ro d z e ń ż y w y c h w y n io sła 88,0 tys., p r z y c z y m 6 8 ,4% u ro d zeń p rzy p a d a ło n a lu d n o ść w ie jsk ą .

W ty m s a m y m o k resie zm arło o g ó łe m 31,7 ty s. osób, z c z e g o n a lu d n o ść w s i p rzy p a d a ło 6 1 ,3% zg o n ó w . L icz b a z g o n ó w do 1948 r. w zra sta ła zaró w n o w liczb a ch b e z w z g lę d n y c h , jak i w z g lę d n y c h . T r u d n e w a r u n k i ży c ia w o k r e ­ s ie ok u p a cji (n ie d o ż y w ie n ie , z w ię k sz o n a za ch o r o w a ln o ść na ch o r o b y sp o łe c z n e m . in. gru źlica , b ra k n a le ż y t e j o p ie k i m e d y c z n e j i śr o d k ó w h ig ie n y ) oraz p io ­ n ie r s k ie w a r u n k i b y to w a n ia w la ta c h p o w o je n n y c h p o w o d o w a ły z w ię k s z o n ą śm ie r te ln o ść , k tóra n ie o m ija ła n a jm ło d szy c h .

W lic z b ie z g o n ó w o g ó ln y c h m ie sz c z ą się z g o n y n ie m o w lą t. Ich licze b n o ść w la ta c h 1945— 1947 w y n io s ła sz a c u n k o w o 4,8 ty s., w n a stę p n y c h la ta c h o b se r ­ w o w a n o te n d e n c ję z w y ż k o w ą i do k o ń c a 1949 r. zgomy te w y n o s i ł y 5,1 tys. W c a ły m o k r e sie la t 1945— 1949 z g o n y n ie m o w lą t o s ią g n ę ły liczb ę 9,9 tys., co d a w a ło bardzo w y s o k i w sk a ź n ik . W sp ó łc z y n n ik z g o n ó w w ty m o k r e sie w y n o ­ s ił 112 n ie m o w lą t na 1000 u ro d zeń ż y w y c h i n a le ż a ł do w y ż s z y c h w kraju.

14 J , J a w o r o w s k i , B . W il a m o w s k i, P r o b l e m y e k o n o m i c z n e s ł a b y c h g o s p o d a r s t w i n d y w i ­ d u a l n y c h , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1969, n r 1, s. 81, t a b . 7. 15 S. Ż y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e , s. 76. 16 R o c z n i k D e m o g r a f i c z n y 1945— 1966, W a r s z a w a 1968, s. 206; o r a z z a l a t a 1945—1947 s z a c u ­ n e k w ł a s n y . 17 S. Ż y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e , ss. 111 i 117.

370

W s p ó łc z y n n ik i z g o n ó w i u r o d z e ń w la ta c h 1945— 1949 m ia ły ten d e n c ją rosnącą. D y n a m ik a u rod zeń p r z e w y ż sz a ła z n a c z n ie te m p o w z r o stu w s p ó łc z y n ­ n ik a zg o n ó w . P o d o b n ie k s z t a łt o w a ły się lic z b y a b so lu tn e. W w y n ik u p o w y ż ­ sz eg o p rzez c a ły o k res u tr z y m y w a ła się te n d e n c ja w z r o sto w a p r zy ro stu n a tu ­ ra ln e g o lu d ności. O g ó łe m w la ta c h 1945— 1949 przy ro st n a tu r a ln y lu d ności w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o w y n o s ił 56,3 ty s. osób, z c zeg o b lisk o 2/3 p r z y p a ­ dało na lu d n o ść w ie jsk ą . P o zio m rozrodczości lu d n o śc i w ie jsk ie j, w y ż s z y n iż w ś r ó d lu d n o śc i m ia st, w y n ik a ł z w y ż s z e g o p ozio m u p ło d n o ści k o b ie t w ie jsk ic h .

Z M IA N Y W L IC ZBIE L U D N O ŚC I

P r z y ro st n a tu r a ln y lu d n o ści w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o w la ta c h 1945— 1949 p r z y b ie r a ł n a sile. Od 1945 r. g łó w n y m s k ła d n ik ie m p rzy ro stu r z e c z y ­ w is t e g o lu d n o śc i b y ł jed n a k ż e przy ro st m ig r a c y jn y , k tó r eg o d o d a tn ie saldo z rok u n a rok z m n ie js z a ło się. W 1945 r. u d z ia ł teg o sk ła d n ik a p r zy ro stu r z e ­ c z y w is te g o b y ł bardzo w y s o k i i w y n o s ił 97,1% , w 1946 — 89,3°/o, w 1949 r. z m n ie js z y ł s ię d o 53,0% , a w 1950 r. p o d s t a w o w y m sk ła d n ik ie m p rzy ro stu r z e c z y w iste g o lu d n o ś c i sta ł się jej p r z y r o st n a tu r a ln y (tab. 2 ) ls.

T A B E L A 2. W s p ó łc z y n n ik i r u c h u naturalnego l u d n o ś c i w l a t a c h 2945— 1949 (w p ro­ m ilach) W y szc zeg ó ln ien ie L a t a 1945 1946 1947 1946 1949 U r o d z e n i a 14,5 3 7,2 3 5 ,2 3 5,3 3 7,2 Z g o n y 8,5 8,0 9,5 11,3 1 1 Д P r z y r o s t n a t u r a l n y 6 ,0 2 9,2 25,7 2 4 ,0 20,8 2 г ó d t o : R o c z n i k D e m o g r a f i c z n y 2945— 1966, W a r s z a w a 1968, s s . 206, 214, 223; z a l a t a 1945—1947 s z a c u n e k w ł a s n y . L icz b a lu d n o ś c i O k ręg u M a z u rsk ieg o a n a stę p n ie w o j e w ó d z t w a o ls z ty ń ­ sk ie g o sz y b k o -w zrastała, m im o r ó w n o le g łe g o p r z e sie d la n ia n ie m ie c k ie j lu d ­ n o ści n a z a ch ó d O d ry 1*. S u m a r y c z n y S p is L u d n o śc i p r z e p r o w a d z o n y 14 lu te g o 1946 r. w y k a z a ł, ż e n a te r e n ie O k ręg u M a zu rsk ieg o m ie sz k a o g ó łe m 351,8 ty s. osób, w ty m 98,5 ty s. lu d n o śc i n ie m ie c k ie j i p o lsk ie j lu d n o śc i a u to c h to n ic z n e j n ie z w e r y f ik o w a n e j o ra z 1,1 ty s. osó b in n y c h n a ro d o w o śc i. W k o ń c u te g o rok u lic z b a lu d n o śc i w z r o sła d o 468,7 ty s. osób, c z y li o 33,5% . W k o ń c u r. 1947, p o p r z e p r o w a d z e n iu p la n o w e g o p rz e sie d le n ia lu d n o śc i n ie m ie c k ie j w ie lk o ść p o p u la c ji g e n e r a ln e j w w o j e w ó d z t w ie o lsz ty ń sk im w z r o sła do 543,4 ty s. osób, cz y li o 15,6% w p o r ó w n a n iu z p o p rzed n im rokiem .

D y n a m ik a w z r o s tu lic z b y lu d n o śc i sła b ła i w 1948 r. w y n o s iła p o n a d 8% , a z a lu d n ie n ie w o je w ó d z tw a w zro sło do 584,1 ty s. osób. W 1949 r. o sła b ł p roces o sa d n ic tw a m ie jsk ie g o , a liczb a lu d n o ści w o j e w ó d z t w a z w ię k s z y ła się do

18 I b i d e m , ss. 137—139.

19 W t y m o k r e s i e o g ó ł e m p r z e s i e d l o n o 8,8*/« n i e m i e c k i e j l u d n o ś c i z a m i e s z k u j ą c e j w g r a ­ n i c a c h p o r ó w n y w a l n y c h w o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k ie .

Procesy l u d n o ś c io w e n a W a r m ii i M a z u r a c h 371

617,2 ty s. osób, c z y li o 6,4u/o. P r a k ty c z n ie sp o łe c z e ń stw o o lsz ty ń sk ie w ty m roku, poza n ie w ie lk ą z b io ro w o ścią lu d n o śc i u k ra iń sk ie j, sta ło się je d n o lite n a r o d o w o śc io w o . Z n ik ł o sta te c z n ie ż y w io ł n ie m ie c k i.

TABELA 3. L u d n o ść w o je w ó d ztw a o lszty ń sk ie g o w latach 1945— 1949 ( w tys. osób)

L a t a L u d n o ś ć p o l a k a R a z e m L u d n o ś ć n i e m i e c k a O g ó ł e m P r z y r o s t w % a u t o c h t o ­ n i c z n a p r z e s i e ­ d l o n ą r e p a ­ t r i o ­ w a n a m i g r a ­ c y j n y n a t u ­ r a l n y 1946 4 6 ,0a 126,8 61,3 223 ,4 1 31,9“ 366 ,0 99,1 0,1 1946 6 8 ,6 1 8,3 114,9 371,7 97,0 468,7 97,1 2,9 1947 110,4 2 9 6 ,9b 128,0 632,3 11,0 643,4 89,3 10,7 1948 113,0 343,2 122,1 678 ,3 6,8 684,1 68,1 8 1 ,9 1949 617,2 617,2 63,0 47,0 8 s z a c u n e k w ł a s n y ; u ł ą c z n i e z l u d n o ś c i ą u k r a i ń s k ą p r z e s i e d l o n ą w r a m a c h a k c j i „ W i s ł a ” w l ic z b ie o k o ł o 55,0 t y s . o s ó b . Ź r ó d ł o : A A N , Z e s p ó ł C Z P U B , w i ą z k a 112/15, 112/28; Z e s p ó ł M Z O , w i ą z k a 669; o b l ic z e ­ n i a w ł a s n e .

U p ro g u la t p ię ć d z ie sią ty c h , w d n iu p o w sz e c h n e g o sp isu lu d n o śc i (3 g r u d ­ nia 1950), za lu d n ie n ie w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o w y n o s iło o g ó łe m 610,0 tys. osób !0, a w s k a ź n ik wizrostu lic z b y lu d n o śc i b y ł w ty m ro k u u je m n y (1,7% ).

W p r a k ty c e o z n a cza ło to w y ż s z e sa ld o u je m n e m ig r a c ji a n iż e li przy ro st n a tu ­ r a ln y lu d n o śc i w o je w ó d z tw a . Z M IA N Y W B IO L O G IC Z N E J S T R U K T U R Z E L U D N O Ś C I P r o c e s y ru c h u m ig r a c y jn e g o i n a tu r a ln e g o w y w i e r a ł y w p ł y w n a z m ia n y w str u k tu r z e p łc i i w ie k u lu d n o śc i w o je w ó d z tw a . J e ż e li jako w y j ś c io w y p r z y j­ m ie m y s t a n z r. 1945, m u s im y u w z g lę d n ić str u k tu r ę p łc i i w ie k u lu d n o ści a u to c h to n ic z n e j. W te j su b p o p u la c ji w y r ó ż n ić n a le ż a ło b y lu d n o ść n ie m ie c k ą i p o lsk ą , b o w ie m z b io r o w o śc i t e m ia ły o d m ie n n e c h a r a k te r y sty k i. W p r a w d z ie r óżn ica str u k tu r y p łc i i w ie k u m ię d z y n im i b y ła m n ie js z a n iż m ię d z y tą su b - p o p u la c ją w ca ło śc i a lu d n o śc ią n a p ły w o w ą , je d n a k ż e p o lsk a lu d n o ść a u to ­ c h to n ic z n a c h a r a k te r y z o w a ła s i ę k o r z y s tn ie jsz y m i w s k a ź n ik a m i. W g r u p ie n i e ­ m ie c k ie j lu d n o śc i a u to c h to n ic z n e j n o to w a n o sz c z e g ó ln ie d u żą d ysp ro p o rcję p łci, b o w ie m n a 100 m ę ż c z y z n p r z y p a d a ło 191 k o b ie t. N a jb a r d z ie j s f e m in iz o ­ w a n e b y ł y ro cz n ik i m ie sz c z ą c e s ię w p r z e d z ia le w ie k u 20— 54 lata, np. n a 100 m ę ż c z y z n w w ie k u 20— 24 la t p rzy p a d a ło 470 k o b ie t, w w ie k u 25— 29 la t 570 k o b ie t, a w s k a ź n ik fe m in iz a c ji m ia ł te n d e n c ję w z r o sto w ą w r a z z w ie k ie m . W p r z e d z ia le w ie k u 35— 39 la t n a 100 m ę ż c z y z n p rzy p a d a ło 1200 k o b i e t sl. S ta t y s ty k a d e m o g r a fic z n a n ie zn a ła w c z e ś n ie j ta k w y s o k ie g o w s k a ź n ik a f e m i ­ n iz a cji, b y ł o n c zęścią sz c z e g ó ln e j sp u ś c iz n y II w o j n y ś w ia to w e j.

N ie s p o ty k a n a b y ła t e ż d efo r m a c ja str u k tu r y w ie k u t e j zb iorow ości. O d ­ s e te k d z ie c i w w ie k u 0— 14 la t w y n o s ił 33,5% , u d z ia ł lu d n o ś c i w w i e k u 15— 59 l a t (kob iety) i 15-—64 la t (m ężczyźn i) — 55,4% , a w w ie k u 60— 65 i w ię c e j

20 W g r a n i c a c h p o r ó w n y w a l n y c h , t z n . b e z p r z y ł ą c z o n y c h d o w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o 6 l i p c a 1950 r . p o w i a t ó w d z i a ł d o w s k i e g o i n o w o m i e j s k i e g o .

372 S t a n is ła w Żyrom ski M Ę Ż C Z Y Ź N I ś r e d n i w i e k 3 0 , 0 2 l a t K O I I E T Y ś r e d n i w i e k 3 0 , 3 4 l a t R Y S . 4. S T R U K T U R A P Ł C I I W I E K U P R Z E S I E D L E Ń C Ó W W M O M E N C I E O S I E D L A N I A S I Ę W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M . 1- N A D W Y Ż K A M Ę Z C Z Y Z N L U B K O B I E T W D A N Y M W I E K U

Pro cesy l u d n o ś c io w e na W a r m ii i M a ż u r a c h ____________ 373

M Ę Ż C Z Y Ź N I

ś r e d n i w i e k 26-53 lei

K O B I E T Y

średni wie k 24,65 loi

R Y S . 5. S T R U K T U R A P Ł C I I W I E K U R E P A T R I A N T Ó W W M O M E N C IE O S IE D L A N I A S I Ę W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K IM . 1 — J A K N A R Y S . 4.

374 S t a n is la w Żyrom ski

la t — 11,1% . B lis k o p o ło w a o so b n ik ó w p łci m ę sk ie j z n a jd o w a ła się w gru p ie w ie k o w e j do lat 15 (48,9%).

P o d o b n ie z d e fo r m o w a n a b y ła stru k tu r a p łci i w ie k u p o lsk ie j lu d n o ści a u to c h to n ic z n e j, jed n a k ż e po zio m f e m in iz a c ji b y ł 'znacznie n iż s z y i w y n o s ił 150 k o b ie t na 100 m ężc z y z n . S tr u k tu r a w ie k u n ie r ó żn iła się w is t o t n y sposób.

W p r z e c iw ie ń s tw ie do w y ż e j sc h a r a k te r y z o w a n y c h su b p o p u la c ji lu d n o ść n a p ły w o w ą c h a r a k te r y z o w a ł d u ż y u d z ia ł osób m ło d y c h (szcz e g ó ln ie w p r z e ­ d zia le w ie k u 20— 29 lat), c z y li zn a jd u ją c y c h się w w ie k u m a tr y m o n ia ln y m i w ie k u n a jw ię k s z e j p ło d n o śc i k o b iet. Z a r ó w n o zb io r o w o ść p r z e sie d le ń c ó w , jak i r e p a tr ia n tó w m ia ły n i e w ie lk i o d se te k lu d n o śc i sta rszej w ie k ie m (60 i w ię c e j lat). Ł ą c z n ie w y w ie r a ło to p o w a ż n y w p ł y w n a n ie k tó r e e le m e n ty ru ch u n a tu r a ln e g o lu d ności, np. m a łż e ń stw a , u ro d zen ia ż y w e , p ło d n o ść k o b iet.

Im ig ra cja p o lsk ie j lu d n o ś c i w d u żej m ienze d o ty c z y ła c a ły c h z e sp o łó w ro d zin n ych , n ie k ie d y n a w e t w ie lo p o k o le n io w y c h . U k sz ta łto w a ła on a n o w ą s y ­ tu a c ję w y j ś c io w ą i je d n o c z e śn ie stw o r z y ła d u ży p o te n c ja ł d e m o g r a fic z n y , g w a ­ r a n tu ją c y d a lsz y r o zw ó j b io lo g ic z n y m ie sz k a ń c ó w w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o . L u d n o ść p rzesie d lo n a (rys. 4) w m o m e n c ie p r z y b y c ia o d zn a c z a ła s ię s t o ­ su n k o w o d u ż y m u d z ia łe m d z ie c i i m ło d z ie ż y (0— 14 lat) i bardzo m a ły m osób sta r sz y c h (60 i w ię c e j lat). P ie r w s i s t a n o w ili 3 3 ,0 % c a łe j su b p o p u la cji, d ru d zy z a le d w ie 3,6% . W p r z e d z ia le 15— 59 la t m ie ś c iło się 6 3 ,4% ca łe j su b p o p u la cji.

R e p a tr ia n c i (rys. 5) c h a r a k te r y z o w a li s ię n ie c o starszą stru k tu r ą w ie k u , co w y n ik a ło z n ie w ie lk ie g o u d z ia łu d zieci i m ło d z ie ż y (27,0% ), 6 6 ,1% ca łej s u b p o p u la c ji s t a n o w iły o so b y w w ie k u 15— 59 la t, a 6 ,9 % w w ie k u 60 i w i ę ­ cej l a t s!. W k o ń c u 1948 r. u d z ia ł t y c h tr z e c h g r u p w ie k u k s z ta łto w a ł s ię n a s t ę ­ pująco: 0— 17 la t — 3 8 ,1% 18— 59 la t — 53,8% 60 i w ię c e j la t — 8,1 % P o z io m f e m in iz a c ji w k o ń c u t e g o ż ro k u w y r a ż a ł się w s k a ź n ik ie m 109,8 k o b ie t n a 100 m ężczy zn , w m ia sta c h w y n o s ił on 110,3 k o b ie t i w śr ó d lu d n o śc i w ie jsk ie j 109,1 k o b ie t n a 100 m ężczyzn : D y sp r o p o r cja p łc i b y ła w y s o k a , a le w p o r ó w n a n iu do lu d n o śc i a u to c h to n ic z n e j n ie w ie lk a .

P o w y ż s z e p a r a m e tr y d o ty c z y ły lu d n o śc i p o lsk ie j o sie d lo n e j w la ta c h 1945— 1948, .p o lsk iej lu d n o śc i a u to c h to n ic z n e j oraz lu d n o śc i u k r a iń sk ie j, którą o sie d lo n o w w o j e w ó d z t w ie w 1947 r.

U p ro g u la t p ię ć d z ie s ią ty c h w y n i k i sp isu p o w sz e c h n e g o lu d n o śc i p o z w o liły d o k ła d n ie u sta lić stru k tu r ę w ie k u i p łc i m ie sz k a ń c ó w w o je w ó d z tw a o ls z ty ń ­ skiego: o d se te k d zieci i m ło d z ie ż y w w ie k u 0— 14 lat w y n o s ił w k o ń c u 1950 r. — 33,4% , o só b w w ie k u 15— 59 la t — 58,8% , a lu d n o śc i sta rszej 7,8 % !S.

M ożna stw ie r d z ić , że z a r ó w n o lu d n o ść n a p ły w o w a , jak i z a m ie szk u ją ca w o je w ó d z tw o o lsz ty ń sk ie w 1950 r. c h a r a k te r y z o w a ła się bardzo m ło d ą str u k ­ turą w ie k u z d u ż y m u d z ia łe m d zieci i m ło d z ie ż y i sto s u n k o w o n ie w ie lk im o d ­ s e tk ie m lu d n o śc i starszej. W k o ń c u 1950 r. n ie z n a c z n e j izm ianie u le g ł w s k a ź ­ nik fe m in iz a c ji î w y n o s ił on 111 k o b ie t n a 100 m ężczyzn .

22 I b i d e m , s s . 110—121.

23 O b l i c z e n i a w ł a s n e n a p o d s t a w i e N a r o d o w e g o S p i s u P o w s z e c h n e g o z 3 g r u d n i a 1950 r . , W a r s z a w a 1954.

P rocesy l u d n o ś c io w e n a W a r m ii i M a z u r a c h

375

0 11

— w r a z z u sta n ie m d zia ła ń w o j e n n y c h rozpocizął się n a p ły w lu d n o śc i p o lsk ie j n a ter e n W a r m ii i M azur. N a tę ż e n ie jeg o w z r a sta ło do 1947 r., po

376 S t a n is ła w Żyrom ski

cz y m zaczęło sy s te m a ty c z n ie m a leć. P o 1949 r. fa la im ig r a c y jn a z m n ie js z y ła się w ta k im sto p n iu , że tru dn o m ó w ić o m a so w e j m igracji;

— po II w o j n ie ś w ia to w e j W arm ia i M a zu ry b y ł y n a jb a rd zie j w y lu d n io ­ n y m i z n isz c z o n y m pod w z g lę d e m g o sp o d a r c z y m t e r e n e m P o lsk i, a przed w o jn ą b y ł y częścią p r o w in c ji n ie m ie c k ie j o ch a r a k te r z e u słu g o w y m , r o ln i­ c zym , b e z r o z w in ię te g o p r z e m y słu . W p ie r w s z y m o k r e sie p r o c e só w o s a d n i­ c z y ch ch ło n n o ść w o j e w ó d z t w a b y ła o k reślo n a z a so b a m i m ie sz k a n io w y m i, k t ó ­ re w o b e c z n isz czeń w o j e n n y c h w y c z e r p y w a ły się bardzo sz y b k o . D a lsz y n a ­ p ły w lu d n o śc i i m o ż liw o ść o sie d le n ia jej w a r u n k o w a ła o d b u d o w a su b sta n cji m ie s z k a n io w e j oraz tw o r z e n ie s ię m ie jsc p r a cy w m ia sta ch , r ó w n ie ż z n isz c z o ­ n y c h w to k u d zia ła ń w o je n n y c h . N a to m ia st n a te r e n a c h w ie j s k ic h o sie d le n ie n a p ły w a ją c e j lu d n o śc i lim ito w a ła m o ż liw o ść o tr z y m a n ia g o sp o d a r stw a ro ln eg o bąd ź to sa m o d z ie ln e g o , bąd ź w r a m a ch o sa d n ic tw a sp ó łd z ie lc z o -p a r c e la c y j- nego;

— lu d n o ść p r z e sie d la n a z z ie m d a w n y c h za sie d la ła w p ie r w sz e j k o le jn o śc i p rz y g r a n ic z n e p o w ia ty w o je w ó d z tw a , n a stę p n ie p o w ia ty śr o d k o w e , w r e sz c ie p ó łn ocn e. O d w ro tn ie , lu d n o ść rep a tr io w a n a n a jp ie r w za sie d liła p o w ia ty p ó ł­ n o cn e, n a s t ę p n ie p o ło ż o n e w c e n tr a ln e j części w o je w ó d z tw a ;

— o sa d n ic y w y k a z y w a li od 1947 r. m o b iln o ść przestr zen n ą , sz c z e g ó ln ie p r z e sie d le ń c y z z ie m d a w n y c h . M n iej r u c h liw i b y li rep a tria n ci, w śr ó d k tó ­ r y c h n ie c o w ię k sz ą m o b iln o ść w y k a z y w a ła lu d n o ść o sie d lo n a w m iastach;

— d o d a tn ie saldo m ig r a c ji lu d n o śc i w is t o t n y sp o só b d e c y d o w a ło o s z y b ­ k im ’ w z r o ś c ie lic z b y m ie sz k a ń c ó w m ia st i w s i w o je w ó d z tw a . W w y n ik u n a ­ p ły w u lu d n o śc i z z ie m d a w n y c h oraz zza g r a n ic k ra ju e le m e n t p o lsk i w k oń cu 1950 r. lic z y ł ok oło 570 tys. o sób (bez p o w ia tó w d z ia łd o w sk ie g o i n o w o m ie j- s k ie g o a d m in istr a c y jn ie w łą c z o n y c h do w o j e w ó d z t w a w lip c u 1950 г.);

— pod w z g lę d e m str u k tu r y w ie k u sp o łe c z e ń stw o w o j e w ó d z t w a r e p r e z e n ­ to w a ło m ło d o ść d em o g ra ficz n ą , z d u ż y m u d z ia łe m d z ie c i i m ło d z ie ż y oraz n isk im o d se tk ie m lu d n o śc i sta rszej w ie k ie m ;

— p od w p ły w e m m a s o w y c h p r o c e só w m ig r a c y jn y c h w w o j e w ó d z t w ie o l ­ sz ty ń sk im k sz ta łto w a ło się w la ta c h 1945— 1949 n o w e sp o łe c z e ń stw o , s k ła d a ­ jące się z p o lsk ie j lu d n o śc i a u to c h to n iczn ej, p o lsk ie j lu d n o śc i rep a tr io w a n e j ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o o ra z p o lsk ie j i u k r a iń sk ie j lu d n o śc i p rzesie d lo n e j z z ie m d a w n y c h . P o w y ż s z y k o n g lo m e r a t, ja ki p r z e d sta w ia ła sobą lu d n o ść w o ­ je w ó d z tw a w e d łu g p o ch o d z e n ia te r y to r ia ln e g o , t w o r z y ł n o w ą k u ltu r ę , t r a d y ­ c je i z w y c z a je c h a r a k te r y sty c z n e d la dzisiejszej sp o łe c z n o śc i w o je w ó d z tw a . O sie d le n ie p o lsk ie j lu d n o ści na t e r e n ie W a rm ii i M azu r sta ło się trw a łą p o d sta w ą in te g r a c ji ty c h z ie m z p o z o sta ły m i z ie m ia m i p o lsk im i z a ró w n o pod w z g lę d e m gosp o d a rcz y m , jak i k u ltu r a ln y m oraz z a p o c z ą tk o w a ło p o stę p u ją c y r o z w ó j e k o n o m ic z n y i sp o łe c z n o -k u ltu r a ln y w o j e w ó d z t w a o lsz ty ń sk ie g o w je d ­ n o lity m o r g a n iz m ie P o ls k i L u d o w ej. B E V Ö L K E R U N G S P R O Z E S S E I N E R M L A N D U N D M A S U R E N I N D E N J A H R E N 1945—1949 Z u s a m m e n f a s s u n g D e r V e r f a s s e r d e r A b h a n d l u n g s t e l l t d i e d e m o g r a p h i s c h e n V e r ä n d e r u n g e n d a r , d i e in d e n J a h r e n 1945—1949 i n E r m l a n d u n d M a s u r e n v o r s i c h g i n g e n . E r s c h ä t z t d i e B e v ö l k e r u n g s ­ z a h l i m - M a s u r i s c h e n B e z i r k n a c h B e e n d i g u n g d e r K r i e g s h a n d l u n g e n a u f d i e s e m G e b i e t e u n d g i e b t d i e s c h ä t z u n g s w e i s e B e v ö l k e r u n g s z a h l i n d e r H ä l f t e d e s J a h r e s 1945 a n . W e i t e r b e h a n

-Pro cesy l u d n o ś c i o w e n a W a r m ii i M a z u r a c h 377 d e l t e r d i e B e v ö l k e r u n g s p r o z e s s e i n E r m l a n d u n d M a s u r e n b is E n d e 1949, d i e d u r c h d i e W a n d e r b e w e g u n g d e r B e v ö l k e r u n g b e h e r r s c h t w a r e n — U m s i e d l u n g d e s v e r b l i e b e n e n T e ile s d e r B e v ö l k e r u n g s o w i e A n s i e d l u n g d e r p o l n i s c h e n R e p a t r i a n t e n u n d Z u z u g a u s z e n t r a l e n W o j e w o d s c h a f t e n P o l e n s n a c h E r m l a n d u n d M a s u r e n . I m w e i t e r e n T e i l d e r A b h a n d l u n g z e ig t d e r V e r f a s s e r d a s E n t s t e h e n e i n e r n e u e n G e s e ll ­ s c h a f t i n E r m l a n d u n d M a s u r e n i n d e r T e i l u n g i n S t a d t u n d D o r f s o w i e d i e F a k t o r e n , d i e w e i t e r e M a s s e n a n s i e d l u n g e n a u f d i e s e m G e b i e t e i n s c h r ä n k t e n . A u s s e r M a s s e n w a n d e r u n g e n w i r d a b 1945 e in A n s t e ig e n d e r n a t ü r l i c h e n d e m o g r a p h i s c h e n P r o z e s s e r e g i s t r i e r t . I n d e r A b h a n d l u n g w e r d e n a u s g e w ä h l t e E l e m e n t e d e r n a t ü r l i c h e n B e ­ v ö l k e r u n g s p r o z e s s e b e s p r o c h e n , d i e i n d e r z w e i t e n H ä l f t e d e s J a h r e s 1949 v o n d e m o g r a p h i ­ s c h e n P r o z e s s e n b e h e r r s c h t w e r d e n . D ie s e b e i d e n B e s t a n d t e i l e d e r d e m o g r a p h i s c h e n P r o z e s s e v e r u r s a c h t e n e i n e n s c h n e l l e n A n s t i e g d e r B e v ö l k e r u n g s z a h l i n E r m l a n d u n d M a s u r e n i n d e r z w e i t e n H ä l f t e d e r v i e r z i g e r J a h r e . A m A u s g a n g d e s J a h r e s 1949 b e t r u g d i e G e s a m t z a h l d e r B e v ö l k e r u n g i n E r m l a n d u n d M a s u r e n 617 T a u s e n d P e r s o n e n u n d l a g u m ü b e r 73'/o h ö h e r i m V e r g l e i c h m i t d e m A u s g a n g d e s J a h r e s 1945. W e i t e r w u r d e n V e r ä n d e r u n g e n i n d e r b i o l o g i s c h e n S t r u k t u r d e r B e v ö l k e r u n g E r m l a n d s u n d M a s u r e n s d a r g e s t e l l t , d i e E n d e d e s J a h r e s 1948 s ic h d u r c h e in e g r o s s e A n z a h l K i n d e r u n d J u g e n d l i c h e r c h a r a k t e r i s i e r t e u n d e i n e n k l e i n e n A n t e i l ä l t e r e r B e v ö l k e r u n g . A m E n d e d e r A b h a n d l u n g b e h a u p t e t d e r V e r f a s s e r , d a s s d i e p o l n i s c h e A n s i e d l u n g in E r m l a n d u n d M a s u r e n e i n e r d e r H a u p t f a k t o r e n f ü r d e n b e g i n n e n d e n I n t e g r a t i o n s p r o z e s s d e s e r m l ä n d i s c h - m a s u r i s c h e n G e b i e t s m i t d e m M u t t e r l a n d w a r .