Kształtowanie się stosunków politycznych na Warmii i Mazurach w latach 1945-1947 : (obrona pracy doktorskiej Edmunda Wojnowskiego z Olsztyna).

Kształtowanie się stosunków

politycznych na Warmii i Mazurach

w latach 1945-1947 : (obrona pracy

doktorskiej Edmunda Wojnowskiego

z Olsztyna).

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 167-170

KRONIKA NAUKOWA W O JE W Ó D Z T W A OLSZTYŃSKIEGO

K S Z T A Ł T O W A N IE S IĘ S T O S U N K Ó W P O L IT Y C Z N Y C H N A W A R M II I M A Z U R A C H W L A T A C H 1945— 1947.

(O b ro n a p ra c y d o k to rs k ie j E d m u n d a W o jn o w sk ie g o z O lszty n a )

W d n iu 2 c z e rw c a 1967 r. o d b y ła się w I n s ty tu c ie H is to rii P o ls k ie j A k a ­ d e m ii N a u k w W a rsz a w ie p u b lic z n a o b ro n a p r a c y d o k to rs k ie j m g ra E d m u n d a W o j n o w s k i e g o , p ra c o w n ik a O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę tr z y ń ­ sk ieg o w O lsz ty n ie . P r o m o to r e m p r a c y b y ł p ro f, d r F r a n c is z e k R y s z k a , k ie ro w n ik Z a k ła d u H is to rii P o ls k i L u d o w e j I n s t y t u t u H is to rii P o ls k ie j A k a ­ d e m ii N a u k ; re c e n z e n ta m i: p ro f, d r T a d e u s z C i e ś l a k , z a s tę p c a s e k r e ta r z a W y d z ia łu I N a u k S p o łe c z n y ch P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k o ra z p ro f, d r B o g u ­ s ła w L e ś n o d o r s k i , d z ie k a n W y d ziału P r a w a U n iw e rs y t e tu W a rs z a w ­ sk ieg o .

R o z p ra w a m g ra W o j n o w s k i e g o p t. K s z ta łto w a n ie się stosunków ; p o li­ ty c z n y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h w la ta c h 1945— 1947 s ta n o w i p ie rw s z ą p ró b ę o ś w ie tle n ia te g o te m a tu . D o p ie ro o s ta t n ie la ta p rz y n io s ły w z ro s t z a in te r e s o ­ w a ń s z e ro k o p o ję ty m p ro c e se m re p o lo n iz a c ji re g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k ie g o po 1945 r o k u . O m a w ia n a r o z p ra w a p o s ta w iła s o b ie za c el u k a z a n ie p ro c e su k s z ta łto w a n ia s ię o rg a n ó w w ła d z y lu d o w e j o ra z s to s u n k ó w p o lity c z n y c h n a te r y to r iu m p o to c z n ie o k re ś la n y m ja k o W a r m ia i M a z u ry . R a m y c h ro n o lo g ic z n e p r a c y o k re ś lo n o z j e d n e j s tro n y d a t ą 30 m a r c a 1945 r. (ro zp o c z ęc ie o f ic ja ln e j d z ia ła ln o ś c i p o ls k ic h w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h ) o ra z z d r u g ie j s tro n y d a tą 19 s ty c z n ia 1947 r. (w y b o ry do S e jm u U sta w o d a w c z e g o R z e c z y p o sp o lite j P o ls k ie j).

W c elu u k a z a n ia c ią g ło śc i czy u w a r u n k o w a n i a p e w n y c h z ja w is k a u to r s c h a ra k te ry z o w a ł o g ó ln ie o k re s p o p rz e d z a ją c y , k tó r y m ia ł w p ły w n a p ro c e sy , h is to ry c z n e l a t n a s tę p n y c h . C e z u ra k o ń c o w a z a m y k a ją c a r a m y c h ro n o lo g ic z n e p ra c y o d p o w ia d a p r z y j ę t e j w n a u c e p o ls k ie j p e rio d y z a c ji d z ie jó w p o lity c z ­ n y c h P o ls k i L u d o w e j. Z n a jd u je o n a poza ty m u z a s a d n ie n ie w p rz e b ie g u p r o ­ c esó w p o lity c z n y c h ' w r e g io n ie w a r m iń s k o - m a z u r s k im . W w y n ik u z w y c ię s tw a w y b o rc z eg o b lo k u s tr o n n ic tw d e m o k ra ty c z n y c h n a s tą p iła b o w ie m w O ls z ty ń - sk ie m is to tn a z m ia n a w u k ła d z ie s ił p o lity c z n y c h . Z ż y cia p o lity c z n e g o z o sta ło w y e lim in o w a n e , ja k o z o rg a n iz o w a n a s iła , P o ls k ie S tr o n n ic tw o L u d o w e , n a s t ą ­ p ił w y r a ź n y r e g r e s p o d z ie m ia z b ro jn e g o i p o lity c z n e g o , z a ry s o w a ły s ię w y r a ź ­ n ie j e le m e n ty s ta b iliz a c ji p o lity c z n e j i g o s p o d a rc z e j. P u n k t c ię żk o śc i życia p o lity c z n e g o p r z e s u n ą ł s ię z o s tr e j w a lk i p o lity c z n e j n a k o n s tr u k ty w n ą d z ia ­ ła ln o ś ć o rg a n iz a c y jn ą . W p ra c y s w e j a u t o r d ą ż y ł do u k a z a n ia sp e c y fic z n y c h cec h p o lity c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m . W y n ik a ły o n e z o k o lic z n o śc i h is to ry c z n y c h , to w a rz y s z ą c y c h p o w ro to w i te g o re g io n u do P o ls k i, z o s tre g o i s k o m p lik o ­ w a n e g o c h a r a k t e r u d z ia ła ń w o je n n y c h o ra z ze s to s u n k ó w g o sp o d a rc z y c h

i lu d n o ś c io w y c h . D la te g o s p e c ja ln e b y ły t u t a j z a d a n ia w ła d z y p a ń stw o w e j, k tó r a ro z p o c zę ła m . in . p ro c e s re p o lo n iz a c ji te g o o b sza ru . W p ra c y w y o d rę b n io n o tr z y o k re s y : 1. 30 m a rc a 1945 r. — 28 g ru d n ia 1945 r .; 2. s ty c z e ń 1946 r. — c z e rw ie c 1946 r .; 3. lip ie c 1946 r. — s ty c z e ń 1947 r. W p ie rw s z y m o k re s ie z ja w is k ie m d o m in u ją c y m b y ła b u d o w a p o lsk ie g o a p a ­ r a t u a d m in is tr a c j i p a ń s tw o w e j o ra z sieci o rg a n iz a c y jn e j p a r t i i d e m o k ra ty c z ­ n y ch (P o lsk ie j P a r t i i R o b o tn ic z e j, P o ls k ie j P a r t i i S o c ja lis ty c z n e j, S tro n n ic tw a L u d o w e g o i S tr o n n ic tw a D e m o k ra ty c z n e g o ), o rg a n iz a c ji m a so w y c h (zw iązk i m ło d z ie ży , z w ią z k i z aw o d o w e i in n e ). P o w o ła n ie d o ży cia M a z u rs k ie j W o je ­ w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j z a m k n ę ło o k re s b u d o w y p o d s ta w o w y c h o rg a n ó w a p a r a t u w ła d z y i ś w iad c z y ło o d o s ta te c z n y m co n a jm n ie j ro z w o ju o s a d n ic tw a i d z ia ła ln o ś c i o rg a n iz a c ji p o lity c z n y c h . O d k o ń c a 1945 r., a w z a s a d z ie d o p ie ro n a p rz e ło m ie la t 1945— 1946 w ży ciu p o lity c z n y m re g io n u p o ja w ił s ię n ow y c z y n n ik . B y ło n im P o ls k ie S tro n n ic tw o L u d o w e , w y ra ż a ją c e le g a ln ą op o zy cję. W s to s u n k a c h p o lity c z n y c h z a ry so w a ł się e le m e n t o strej., w a lk i, k tó r a siłą rz e c z y o s ła b ia ła p ro c e sy s ta b iliz a c y jn e w e w sz y s tk ic h d z ie d z in a c h ży cia re g io ­ n u . R e f e r e n d u m lu d o w e z a m k n ę ło p ie rw s z y e ta p te j w a lk i i d la te g o d a ta jeg o p rz e p ro w a d z e n ia m o że b y ć u z n a n a za k o n ie c -d ru g ie g o o k re s u . U z a s a d n ie ­ n ie fo r m a ln e d la w y o d rę b n ie n ia p ie rw s z e j p o ło w y 1946 r. ja k o o d d z ie ln eg o o k re s u s ta n o w i d ę c y z ja o u tw o rz e n iu w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . Z t ą c h w ilą z a m k n ię to o k re s d z ia ła ln o ś c i a d m in is tr a c j i s p e c ja ln e j (in s ty tu c ja P e łn o m o c ­ n ik a R zą d u ), w p ro w a d z o n o u n if i k a c ję s y s te m u a d m in is tr a c y jn e g o w w o je ­ w ó d z tw ie z o b o w ią z u ją c y m n a c a ły m o b s z a rz e R ze c z y p o sp o lite j P o ls k ie j.

T rz e c i o k re s (lip iec 1946 r . — s ty c z e ń 1947 r.) c h a r a k t e r y z o w a ł się d a lsz y m z a o s trz e n ie m w a lk i p o lity c z n e j, z a k o ń c z o n e j z w y c ię s tw e m w w y b o ra c h do S e jm u U sta w o d a w c z e g o . W re g io n ie d o k o n a ła się z m ia n a u k ła d u sił. P o ls k ie S tr o n n ic tw o L u d o w e w w y n ik u k ry z y s u w e w n ę tr z n e g o o ra z d z ia ła ln o ś c i p a r t i i b lo k u d e m o k ra ty c z n e g o i c z y n n ik ó w a d m in is tra c y j n y c h zo sta ło p r a k ty c z ­ n ie w y e lim in o w a n e z ży cia p o lity c z n eg o . W o d d z ie ln y m ro z d z ia le o m ó w io n o p ro b le m p o ls k ie j lu d n o ś c i ro d z im e j, co u z a s a d n io n e je s t z a ró w n o z n ac z e n iem p o lity c z n y m te g o p ro b le m u w p ie rw s z y c h la ta c h is tn ie n ia w ła d z y lu d o w e j n a W a rm ii i M a z u ra c h ja k i je g o z ło ż o n o śc ią sp o łec z n ą .

O p ra c o w a n ie te m a tu u tr u d n i a ło w ie le c z y n n ik ó w . W y n ik a ły o n e z b r a k u w y s ta r c z a ją c y c h b a d a ń n a d h is to r ią p o lity c z n ą o k re s u P o ls k i L u d o w e j w s k a li o g ó ln o p o ls k ie j j a k ró w n ie ż w s k a li re g io n a ln e j. R ó w n ie ż s ta n z a c h o w a n ia i o p ra c o w a n ia b a z y a rc h iw a l n e j d o ty c z ą c e j te m a tu n a s tr ę c z a ł w ie le tru d n o ś c i. B aza ź ró d ło w a , z a ró w n o p o d w z g lę d e m ilo ści ja k i ja k o śc i p o z o sta w ia w ie le do ży czen ia. W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h z a c h o w a ła s ię ty lk o f r a g m e n ta ry c z n a d o k u m e n ta c ja . N ie ła tw a b y ła ta k ż e k o n f r o n ta c ja p rz e k a z ó w ź ró d ło w y c h ró ż ­ n y c h p ro w e n ie n c ji. W y k o rz y s ta n e w p ra c y ź ró d ła a r c h iw a l n e m o ż n a p o d z ie ­ lić n a tr z y g ru p y . P ie rw s z ą s ta n o w ią d o k u m e n ty p ro w e n ie n c ji p a ń s tw o w e j — z n a jd u ją c e - s ię w W o je w ó d z k im A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w O ls z ty n ie o ra z w A rc h iw u m A k t N o w y ch w W a rsz a w ie . S k ła d a ją się n a n ią a k t a P e łn o m o c ­ n ik a R zą d u n a O k rę g M a z u rs k i — je g o s p ra w o z d a n ia s y tu a c y jn e d la G e n e r a l­ n eg o P e łn o m o c n ik a R z ą d u d la Z ie m O d z y sk a n y c h , a p ó ź n ie j M in is te r s tw a Z iem O d z y sk a n y c h , ra p o r ty , m e ld u n k i i k o re s p o n d e n c ja , s p ra w o z d a n ia w y ­ d z ia łó w U rz ę d u P e łn o m o c n ik a R zą d u , m a te r ia ły z in s p e k c ji itp . D o k u m e n ta c ja t a m a p ie rw s z o rz ę d n e z n a c z e n ie d la p o z n a n ia w a ru n k ó w , w ja k ic h tw o rz o n o p o ls k ą a d m in is tr a c j ę w o k rę g u m a z u rs k im , d la p o z n a n ia p r o b le m a ty k i l u d ­ n o ś c io w e j, s y tu a c ji g o sp o d a rc z e j, a ta k ż e w p e w n y m s to p n iu s to s u n k ó w p o li­ ty c z n y c h . T ru d n o ś c i w k o rz y s ta n iu z z aso b ó w W o je w ó d z k ie g o A rc h iw u m P a ń ­ s tw o w e g o w O ls z ty n ie w y n ik a ją z n ie u p o rz ą d k o w a n ia z e sp o łu P r e z y d iu m W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j, w s k ła d · k tó re g o w c h o d z ą o m a w ia n e a k ta

16Ô

o ra z z lu k w d o k u m e n ta c ji n ie k tó ry c h w y d z ia łó w U rz ę d u P e łn o m o c n ik a R zą d u , a p ó ź n ie j U rz ę d u W o je w ó d z k ie g o w O lsz ty n ie . Z z aso b ó w A rc h iw u m A k t N o w y ch w W a rsz a w ie w y k o r z y s ta n o zesp o ły : M in is te r s tw a A d m in is tra c ji P u b lic z n e j, M in is te r s tw a Z iem O d z y sk a n y c h , G ru p O p e ra c y jn y c h i P o lsk ie g o K o m ite tu W y zw o le n ia N a ro d o w e g o . Z a w ie r a ją o n e d o k u m e n ty i lu s tr u ją c e p o lity k ę c e n t ra ln y c h w ła d z p a ń s tw o w y c h w o b e c p ro b le m ó w sp o łec z n y c h i g o s p o d a rc z y c h Z iem O d z y sk a n y c h , c zęścio w o ta k ż e o k rę g u m a z u rsk ie g o , a ta k ż e m a te r ia ły s p ra w o z d a w c z e w ła d z w o je w ó d z k ic h i r a p o r t y z in s p e k c ji p ro w a d z o n y c h w o k rę g u m a z u rsk im .

D la o d tw o rz e n ia ro z w o ju p o szc z eg ó ln y ch p a r t i i p o lity c z n y c h w y k o rz y s ta n o zaso b y A rc h iw u m Z a k ła d u H is to rii P a r t i i p rz y K o m ite c ie C e n tra ln y m P Z P R o ra z A rc h iw u m K o m ite tu W o je w ó d z k ie g o P a r t i i w O lsz ty n ie . Z n a jd u ją c e się ta m m a te r ia ły d o ty c z ą p r z e d e w s z y s tk im P o ls k ie j P a r t i i R o b o tn ic z e j, w m n i e j ­ szy m s to p n iu P o ls k ie j P a r t i i S o c ja lis ty c z n e j, fr a g m e n ta r y c z n ie S tr o n n ic tw a L u d o w e g o . N a jw ię c e j tr u d n o ś c i s p ra w ia ło o d tw a r z a n i e d z ie jó w r u c h u lu d o ­ w ego. N ie u d a ło s ię o d n a le ź ć p e łn e j d o k u m e n ta c ji S tr o n n ic tw a L u d o w e g o i P o ls k ie g o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im , a m a te ria ły z n a j d u ją c e się w A rc h iw u m W o je w ó d z k ie g o K o m ite tu Z je d n o c z o n e g o S tr o n ­ n ic tw a L u d o w e g o za la t a 1945/1947 m a ją c h a r a k t e r n ie p e łn y . Is to tn e z n a c z e n ie d la p r z e p ro w a d z o n y c h b a d a ń p o s ia d a ła d o k u m e n ta c ja K o m e n d y W o je w ó d z k ie j M ilic ji O b y w a te ls k ie j w O ls z ty n ie . N a p o d s ta w ie s p ra w o z d a ń o ra z m a te r ia łó w o p e ra c y jn y c h b y łe g o U rz ę d u B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic z n e g o u d a ło s ię o d tw o rz y ć częścio w o ro z w ó j i z a s ię g d z ia ła n ia P o ls k ie g o S tr o n n ic tw a L u d o w e g o w O ls z ty ń s k ie m o ra z u z y sk a ć w g lą d w d z ia ła ln o ś ć p o d z ie m ia z b ro jn e g o i p o lity c z n e g o . A k t ty c h n ie b y ło m o ż n a n ie s t e ty k o n ­ fr o n to w a ć z d o k u m e n ta c ją in n y c h p ro w e n ie n c ji. W p ra c y w y k o rz y s ta n o w p ra w d z ie r e la c je i w s p o m n ie n ia d a w n y c h d z ia ła c z y p o lity c z n y c h i g o s p o d a r­ czych ty lk o w ty c h p rz y p a d k a c h , k ie d y m o ż liw a b y ła ic h k o n f r o n ta c ja z d o ­ k u m e n ta m i a rc h iw a ln y m i.

Z n a c z n ą p o m o c w o p ra c o w a n iu te m a tu s ta n o w iła p r a s a re g io n a ln a : „W ia ­ d o m o ści M a z u rs k ie ” o ra z „G ło s Z ie m i” . „ W iad o m o śc i M a z u rs k ie ” b y ły p is m e m c o d z ie n n y m , w y d a w a n y m p rz e z W o je w ó d z k i U rz ą d In f o rm a c j i i P r o p a g a n d y i p rz y n o s iły w ie le , n ie ra z szcz eg ó ło w y c h , in f o r m a c ji ze w sz y s tk ic h d z ie d z in ży cia re g io n u . „G łos Z ie m i” b y ł p ie rw s z y m c z a so p ism e m p o ls k im w o k rę g u m a z u rs k im w y d a w a n y m p o d r u g ie j w o jn ie ś w ia to w e j. S ta n o w i on c e n n e źró d ło d o p o z n a n ia d z ie jó w r u c h u lu d o w e g o . P r a s a c e n t r a ln a p o ś w ię c a ła p ro b le m a ty c e o k rę g u m a z u rs k ie g o n ie w ie le m ie js c a i w y k o rz y s ty w a n o ją je d y n ie d la p o ró w n a n ia s to s u n k ó w lo k a ln y c h z o g ó ln o p o lsk im i. Z w r a c a ją c szc z eg ó ln ą u w a g ę w c za sie k o n s tr u o w a n ia r o z p ra w y n a o d ­ tw o rz e n ie o g ó ln e g o o b ra z u s to s u n k ó w p o lity c z n y c h w d w ó c h p ie rw s z y c h l a ta c h d z ia ła ln o ś c i p o ls k ie j n a W a r m ii i M a z u ra c h po d ru g ie j w o jn ie ś w i a ­ to w e j a u to r b y ł św ia d o m , że s z e re g p ro b le m ó w szc z eg ó ło w y c h d o ty c z ąc y c h s to s u n k ó w p o lity c z n y c h w y m a g a d a lsz y c h p o g łę b io n y c h s tu d ió w m a te r i a ł o ­ w y c h , a ta k ż e p o ró w n a w c z y c h , p o z w a la ją c y c h p e łn ie j u k a z a ć s p e c y fic z n y c h a r a k t e r n ie k tó r y c h z ja w is k ży cia p o lity c z n e g o n a W a rm ii i M a z u ra c h w o m a w ia n y m o k re s ie . R ec e n z en c i p o d k re ś lili p io n ie rs k i c h a r a k t e r p ra c y , z w ra c a ją c u w a g ę n a s z e ro k ą p o d s ta w ę ź ró d ło w ą w y k o r z y s ta n ą p rz e z a u to r a o ra z p rz e jrz y s to ś ć k o n s tr u k c ji ro z p r a w y i je j rzeczo w o ść. P r o f . d r B. L e ś n o d o rs k i p o d k r e ś lił z n a c z e n ie , ja k ie d la o m a w ia n e g o te m a tu m o g ą m ie ć s to s u n k i n ie fo rm a ln e (np. o p in ie a d m in is tr a c j i, z d a n ie sp o łec z n o śc i b e z p a r ty jn e j) . B ra k ró w n ie ż w p ra c y , w a ż n e j d la te m a tu , o c en y p o lity k i c e n t r a l n e j w s to s u n k u d o W a rm ii

169

i M a z u r. P ro f. d r T. C ie śla k w s k a z a ł n a z n a c z e n ie o k re s u p o p rz e d z a ją c e g o o b ję c ie W arm ii i M a z u r w e w ła d a n ie p o ls k ie d la olcresu p ó ź n ie jsz e g o o ra z n a celo w o ść u ję ć p o ró w n a w c z y c h .

P o w y s łu c h a n iu o d p o w ie d z i d o k to r a n ta R a d a N a u k o w a I n s ty tu tu H is to rii P A N je d n o g ło ś n ie p rz y z n a ła m g r. E. W o jn o w sk ie m u t y tu ł d o k to ra n a u k h u ­ m a n is ty c z n y c h .