Grygier, Tadeusz
Archiwalna kartografia historyczna
Wojewódzkiego Archiwum
Państwowego w Olsztynie (od XVI
wieku do 1945 roku)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 55-72
T A D E U S Z G H Y G T E R
A R C H IW A L N A K A R T O G R A F IA H IST O R Y C Z N A
W O JEW Ó D ZK IEG O A R C H IW U M P A Ń S T W O W E G O W O L SZ T Y N IE
(OD X V I W IE K U DO 1945 R O K U ) *
I. U W A G I W S T Ę P N E D o c elo w e i u k ie ru n k o w a n e z b ie r a n ie k a r to g r a f i i w W o je w ó d z k im A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w O l s z t y n i e 1 z a p o c z ą tk o w a n o w 1952 r. P o p r z e d n io a k c j ę z a b e z p ie c z a n ia m a te ria łó w a r c h iw a ln y c h p o d e jm o w a ła s p o ra d y c z n ie p a ń s tw o w a s łu ż b a a r c h iw a l n a ju ż w p o ło w ie 1945 r. Z a b e z p ie c z a n o w ó w cz a s a k ta , a k a r to g r a f i ę ra c z e j, ty lk o z w ią z a n ą z a k ta m i lu b z z e s p o ła m i a k to w y m i. N ie z m ie n ił s ię s y s te m z b ie r a n i a a k t w la ta c h 1947— 1950. N a jw ię c e j u w a g i k o n c e n tro w a n o n a z a b e z p ie c z a n iu tzw . g łó w n y c h m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h (H a u p ta r c h iv a lie n ). K a r to g r a f i a ja k o tz w . u b o c zn e m a te r ia ły a rc h iw a l n e (N e b e n a r c h iv a lie n ) n ie m o g ła s ta n o w ić u k ie r u n k o w a n e g o z a m ie rz e n ia z ało żo n e g o w lis to p a d z ie 1948 r . A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w O l s z ty n ie . G łó w n y w y s iłe k A rc h iw u m w la ta c h 1948— 1951 s k ie r o w a n o n a z g ro m a d z e n ie w A rc h iw u m z a b e z p ie c z o n y c h a k t o ra z n a w s t ę p n e ic h u p o rz ą d k o w a n ie -’. D o p ie ro w y k o n a n ie ty c h p o d s ta w o w y c h p r a c p o z w o liło n a u k ie ru n k o w a n ie d z ia ła l* O d R e d a k c ji. A r ty k u ł n in ie js z y z o sta ł w y g ło sz o n y n a K o n fe r e n c ji K a r t o g r a f ic z n e j, k t ó r a o d b y ła s ię z o k a z ji I I I T y g o d n ia A r c h iw ó w o ra z 2 0 -le c ia W o je w ó d z k ie g o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w O ls z ty n ie 24 p a ź d z ie rn ik a 1968 r. D y s k u s y jn e s fo r m u ło w a n ia A u to r a d o ty c z ą c e p o ję c ia i s y s te m a ty k i z b io ró w k a r to g ra fic z n y c h p o z o s ta w ia m y b e z z m ia n .
1 W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie (d a le j W A PO ) n ie p o s ia d a s ta t u to w o o so b n eg o o d d z ia łu z b io ró w k a r to g r a f ic z n y c h . Z b io ry t e s ą c zę ścią s k ł a d o w ą O d d z ia łu IV — z b io ró w i k o le k c ji. W sk ła d te g o o d d z ia łu w c h o d z ą ró ż n e z b io r y a k to w e (np. z b ió r a rc h iw ó w p o d w o rs k ic h ), d e p o z y ty (np. i n s ty tu c ji i o só b p r y w a tn y c h ), z b io ry ź ró d e ł p u b lic y s ty c z n y c h (n p . p la k a tó w ) , ró ż n e g o ro d z a ju m is c e - la n e a . J a k o w y o d rę b n ia ją c ą się g ru p ę w O d d z iale IV u ję to z b io ry k a r to g ra fic z n e .
2 P ie rw s z y m z e sp o łe m a r c h iw a ln y m , k tó r y w 1949 r. z a c z ę to o p ra c o w y w a ć w W A P O b y ła r e j e n c j a o ls z ty ń s k a . O d tw o rz y łe m s t r u k t u r ę z esp o łu n a d a n ą w A r c h iw u m P a ń s tw o w y m w K ró le w c u w l a ta c h 1932— 1935 p rz e z E. W e i s e g o o ra z H . G o 11 u b a . Z e sp ó ł t e n n ie p o s ia d a z b io ró w k a r to g r a f i c z n y c h i s tn ie ją c e j p rz y k a ż d e j r e je n c ji P l a n k a m m e r . P o n ie w a ż w z b io ra c h w G e ty n d z e (S ta a tlic h e s A r c h i v
la g e r in G ö ttin g e n ) ró w n ie ż się o n e n ie z n a j d u ją , n a le ż y u z n a ć j e za z a g in io n e
i c h y b a ju ż za s tra c o n e . W P l a n k a m m e r p rz e c h o w y w a n o tz w . lu ź n e z b io ry k a r t o g ra fic z n e . Z ty c h lu ź n y c h z b io ró w z a c h o w a ły s ię ty lk o s z c z ą tk i k a r to g r a f i i p le b i sc y to w e g o k o m is a r z a R ze szy w O lsz ty n ie . W k o m p le c ie n a to m ia s t z a c h o w a ła się k a r to g r a f i a z esp o łu r e j e n c j i o ls z ty ń s k ie j (a p rz e d r o k ie m 1905 k a r to g r a f i e r e je n c ji k ró le w ie c k ie j i g ą b iń s k ie j) w s z y ta do a k t. S z c ze g ó ły zob. T. . G r y g i e r , A k t a r e -
je n c ji o ls z ty ń s k i e j w W o je w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s tw o w y m , w O ls z ty n ie , A rc h e io n ,
T A D E U S Z G R Y G I E R
n o ści, n a w y p e łn ie n ie w sp ó łc z e sn y c h z a d a ń d o k u m e n ta c y jn y c h A rc h iw u m , g d y ż po p ie rw s z e — m a te r ia ły k a rto g ra fic z n e , ja k o m a te r ia ł a rc h iw a ln y , są s to su n k o w o m ło d ą g ru p ą a rc h iw a lió w (m n iej w ię c e j od p o c z ą tk u X IX w ie k u ), a p o d ru g ie — są częścią s k ła d o w ą z b io ró w w sp ó łc z e sn y c h , w p ły w a ją c y c h do A rc h iw u m w w y n ik u d z ia ła ln o ś c i d o k u m e n ta c y jn e j a rc h iw ó w 3. W w y n ik u a k c j i z a b e z p ie c z a ją c e j i z b ie r a c k ie j o ls z ty ń s k ie A rc h iw u m p o s ia d a p rz e sz ło 100 000 je d n o s te k k a rto g ra fic z n y c h , z te g o w la ta c h 1953— 1966 z in w e n ta ry z o w a n o o ra z s k a ta lo g o w a n o p rz e sz ło 14 000. P r a c a n a d z b io ra m i k a r to g r a f ic z n y m i je s t tr u d n a i p o c h ła n ia w ie le czasu , w ię c i n w e n ta r y z a c ja d o ty c z y ła n a ra z ie k a r to g r a f i i lu ź n e j. N a to m ia s t k a r t o g r a f i a w sz y ta w a k ta n ie je s t n a ra z ie z e w id e n c jo n o w a n a . G łó w n y w y s iłe k w o p ra c o w a n ie zaso b u k a r to g ra fic z n e g o A rc h iw u m w O ls z ty n ie w ło ż y ł z m a rły w 1965 r. k u s to s z A rc h iw u m S ta n is ła w R ó ża ń sk i. J e g o p r a c a (w la ta c h 1953— 1960) s ta n o w i p u n k t w y jś c ia d la k a ż d e j d a lsz e j w ty m k ie ru n k u p ra c y a rc h iw is tó w o ls z t y ń s k ic h 4.
W re sz c ie n a le ż y p o d k re ś lić , iż a r c h iw a l n a k o n fe re n c ja k a r to g r a f i c z n a je s t r e z u lta te m p la n o w e j, d łu g o fa lo w e j p r a c y A rc h iw u m . E t a p y t e s ta r a n o s ię u z m y sło w ić n a p r z e s tr z e n i 20 l a t p r a c y w c z te re c h z a sa d n ic z y c h c y k la c h k o n fe re n c y jn y c h . W la ta c h 1953— 1954 c y k l d o ty c z y ł ro z w o ju fo r m k a n c e la r y jn y c h zaso b u a k to w e g o W a rm ii, P r u s Z a k o n n y c h , K rz y ż a c k ic h i W sc h o d n ic h ; w la ta c h 1956— 1958 (I T y d zień A rc h iw ó w — 1 0 -lecia W A PO ) d o ty c z y ł o n a rc h iw o z n a w s tw a , tz n . p r z e d s ta w ie n ia z a w a rto ś c i tre ś c io w e j zaso b u a rc h iw a ln e g o (np. m a te r ia łó w a rc h iw a ln y c h ilu s tr u ją c y c h ro z w ó j s p ra w y p o ls k ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h o ra z ro z w ó j ru c h u ro b o tn ic z e g o n a W a rm ii i M a z u ra c h ); w la ta c h 1962— 1964 c y k l o d n o s ił się do w s p ó ł c ze sn y ch , w z a je m n y c h s to s u n k ó w m ię d z y a rc h iw a m i a a d m in is tr a c j ą w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o (II T y d z ie ń A rc h iw ó w i 1 5 -lecie W A P O — d o k u m e n ta c ja a rc h iw a l n a w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o o ra z d o k u m e n ta c ja w sp ó łc z e sn a A rc h iw u m ). O b ecn ie ro z p o c z y n a m y e ta p z w ią z a n y z k a r to g r a f i ą i d o k u m e n ta c ją te c h n ic z n ą . N a s tę p n ie p rz e d s ta w io n a z o sta n ie r o la a rc h iw a l n e j b ib lio te k i p o d rę c z n e j w p r a c y w e w n ę tr z n e j A rc h iw u m \
3 N a te r e n ie P r u s K sią ż ę c y c h i W sc h o d n ic h m a te r ia ły k a rto g r a f i c z n e p rz e d X V III w ie k ie m z z a s a d y g ro m a d z o n o w b ib lio te k a c h . D o p ie ro w X IX w ie k u a r c h i w iści k ró le w ie c c y z aczęli p rz e jm o w a ć o ra z z b ie ra ć je ró w n ie ż w a rc h iw u m . S tą d z b io ry k a r to g r a f i c z n e re g io n u b y ły ro z p ro s z o n e w ró ż n y c h in s ty tu c ja c h . S y tu a c ja p o 1945 r. je s t p o d o b n a z tą ró ż n ic ą , że w ię k sz o ś ć h is to ry c z n y c h z b io ró w k a r t o g r a f ic z n y c h z n a jd u je się w W A P O . C zęść z n a j d u je się je sz c z e w u rz ę d a c h (przedc- w s z y s tk im g e o d e z y jn y c h ), a p o je d y n c z e w S ta c ji N a u k o w e j P T H w O lsz ty n ie , w W a r m iń s k im A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m w O ls z ty n ie o ra z w M u ze u m M a z u rs k im w O lsz ty n ie . N a le ż y z az n a c zy ć , iż s y tu a c ja z b io ró w k a r to g r a f ic z n y c h s p rz e d 1945 r. z a c ią ż y ła ró w n ie ż n a o rg a n iz a c y jn y m ro z w ią z a n iu w s a m y m W A PO . C zęść m a t e r ia łó w k a rto g ra fic z n y c h z n a j d u je s ię w b ib lio te c e p o d rę c z n e j A rc h iw u m .
1 D o św ia d c z e n ia w o p ra c o w y w a n iu m a te ria łó w k a r to g r a f ic z n y c h z d o b y w an o n a z b io ra c h K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w P r u s W sc h o d n ic h (D er P r o v in z ia lk o n s e r w a to r d e r D e n k m ä le r d e r K u n s t u n d d e r G e sc h ic h te d e r P r o v in z O s tp r e u s s e n — d a le j PK O ). S z c ze g ó ły zob. S. R ó ż a ń s k i , Z p r o b le m a ty k i o c h r o n y z a b y t k ó w s z t u k i b y ły c h P ru s W s c h o d n ic h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1957, z. 1, ss. 11— 25. á T. G r y g i e r, W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie . D zie się ć la t p ra c y , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1958, z. 3, ss. 271— 288; T. G r y g i e r , W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1963. ss. 306— 320; T. G r y g i e r , D o k u m e n ta c ja a r c h iw a ln a u r z ę d ó w w o je w ó d z tw a o l s z ty ń s k ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1964, z. 3, ss. 346—371. S p r a w y b ib lio te k i p o d rę c z n e j A rc h iw u m in te re s o w a ły a rc h iw is tó w o ls z ty ń sk ic h od s a m e g o p o c z ą tk u , m im o iż w o rg a n iz a c ji p r a c y s ta n o w iły p o d rz ę d n e z a g a d n ie n ie . B ib lio te k a lic z ą c a p rz e sz ło 12 000 to m ó w j e s t z e w id e n c jo n o w a n a , z in w e n ta r y z o w a n a , a le n ie w p e łn i s k a ta lo g o w a n a . I n te r e s u j e o n a A rc h iw u m z d w u p o w o d ó w , z je d n e j s tro n y ja k o u z u p e łn ie n ie a rc h iw a lió w (zob. K . F o r s t r e u t e r ,
-A R C H I W -A L N -A K -A R T O G R -A F I -A H I S T O R Y C Z N -A 5 7 II. U W A G I M E T O D Y C Z N E F o d p o ję c ie m „ m a te r ia łó w k a r to g r a f i c z n y c h ” ro z u m ie m y s p e c y fic z n y ro d z a j a rc h iw a lió w u b o c z n y c h , o b e jm u ją c y c h n a s tę p u ją c e g ru p y : m a p y , p la n y , szk ice, s c h e m a ty , p ro je k ty , d o k u m e n ta c ję o ra z o b ra z y . W s y s te m a ty c e ź ró d ło w e j a rc h iw a l ia n a le ż ą do g r u p y ź ró d e ł s o c jo te c h n ic z n y c h (s o c jo g ra fic z n y c h , in s ty tu c jo n a ln y c h , f a m ilijn y c h , e tn o g ra fic z n y c h , u rz ę d o w y c h czy li a rc h e g e ty c z n y c h ). W d a ls z y m je d n a k s w y m p o d z ia le , m im o w ie lu m e to d o lo g ic z n y c h z a s trz e ż e ń , k r y t e r i a p o d z ia łu f o r m a ln e g o p rz e w a ż a ją n a d k r y t e r i a m i p o d z ia łu rz e c z o w e g o R. Is to tą k a rto g ra fic z n e g o r o d z a ju ź ró d e ł je s t ic h o g lą d o w o ść o ra z s w o iste g o ro d z a ju p ism o (są d o k u m e n ta m i o g lą d o w y m i z u w z g lę d n ie n ie m fo r m y d o k u m e n tu p is a n e g o czy li g ra fic z n e g o ). T e n ro d z a j ź ró d e ł m a je d n ą w sp ó ln ą c ech ę, m ia n o w ic ie z a m ie r z a w j a k i ś sp o só b g r a fic z n ie p r z e d s ta w ić rz e c z y w is to ść , o b ie k t, p rz e d m io t czy te re n . S tą d o k re ś la n ie z aso b ó w k a r to g ra fic z n y c h w p r a k ty c e a d m in is tr a c y j n e j P r u s K sią ż ę c y c h i W sc h o d n ic h ja k o p r o d u k tó w T o p o g r a p h is c h e B u r e a u , P l a n k a m m e r i B ild e r a r c h iv . P o ję c ie „ ik o n o g ra fia ” w ią ż e się t r a d y c y jn ie ty lk o z o s ta t n ią g r u p ą a rc h iw a lió w u b o c zn y c h — z o b ra z a m i. A le t r z e b a z az n a c zy ć , że p o ję c ie „ ik o n o g r a f ia ” m a je sz c z e je d n o z n a c ze n ie — o b o k u z n a n ia te j g ru p y m a te r ia łó w z a w iz u a ln ą d o k u m e n ta c ję d z ie jó w (śc iśle j rz e c z y w is to śc i) — b a r d z ie j z n a n e j e s t u ję c ie z z a k r e s u h is to r ii s z tu k i, iż ik o n o g ra fia je s t o p is e m o ra z in t e r p r e t a c j ą e le m e n tó w tre ś c io w y c h i sy m b o lic z n y c h w d z ie ła c h s z t u k i 7.
M a te r i a ły k a rto g r a fic z n e , m im o s w e j m ło d o śc i, ja k o a r c h iw a l ia , n ie w y m a g a ją sze rsz eg o u z a s a d n ie n ia . P r z y ję ły się w p r a k ty c e a r c h iw a l n e j i n ie do p o m y ś le n ia j e s t o b e cn ie, b y ja k ik o lw ie k a r c h iw is t a m ó g ł t e n ro d z a j a rc h iw a lió w z le k c e w a ż y ć . M ap y są l e k tu r ą n ie z m ie r n ie i n te r e s u ją c ą , z d o ln ą c zę sto z a s tą p ić i k s ią ż k ę , p o k a z a ć n a je d n e j p ła sz c z y ź n ie to , co w y m a g a ło b y d łu g ie g o o p is u , p o in fo rm o w a ć w sp o só b szc z eg ó ln y , p o b u d z a ją c w y o b ra ź n ię , ty m b a r d z ie j, g d y z g ro m a d z im y m a p y w y s t a r c za ją c o ró ż n o ro d n e , p r z e d s ta w ia ją c e ta k ż e z ja w i s k a sp o łec z n e , ic h ro z m ia r, e w o -t h e k s g u -t, D e r A r c h iv a r , 1964, H . 2/3, ss. 245— 251) o ra z ja k o u z u p e łn ie n ie z b io ró w b ib lio te c z n y c h d r u k a m i z a w a r ty m i w a k ta c h (zob. T. G r y g i e r, D o k u m e n ta c ja w sp ó łc z e s n a w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1964. z. 4, ss. 520— 530). Ľ G. L a b u d a , P ró b a n o w e j s y s t e m a t y k i i n o w e j in te r p r e ta c ji ź r ó d e ł h is to r y c z n y c h , S tu d ia Ż r ó d ło z n a w c z e , 1957, t. 1, ss. 17, 46. D la p o trz e b a r c h iw is t y u s ta l a n e p rz e z W. B a u e r a , E. K a c p e r a, O. S t o l z a czy G. L a b u d ę s y s te m a ty k i s ą n ie w y s ta r c z a ją c e . Z r e s z tą o g ó ln ie z n a n ą rz e cz ą je s t, iż ź ró d ła p is a n e są n a jw a ż n ie js z y m z esp o łe m ź ró d ło w y m i z a r a z e m n a j t r u d n ie js z e do p o s e g re g o w a n ia . O. S to lz w y ra ź n ie p o d k re ś la , że m i a r o d a jn a d la p o d z ia łu ź ró d e ł n a d z ia ły i p o d d z ia ły j e s t je d y n ie ic h „ is to ta z e w n ę trz n a i w e w n ę tr z n a ”. S tą d w s y s te m a ty c e m a te ria łó w k a r to g r a f i c z n y c h W A P O p o słu żo n o s ię s y s te m a ty k ą H . O. M e i s n e r a i W. L e e s c h a , G ru n d z ü g e e in e r d e u ts c h e n A r c h i v t e r m i
nolo g ie, A r c h iv m itte ilu n g e n , 1955, H . 4, s. 8, d z ie lą c y c h m a te r i a ł y a rc h iw a l n e n a
g łó w n e , u b o c zn e o ra z z b io ry (S a m m lu n g s g u t). B o g a c tw o z a so b u W A P O w w ie lu p u n k ta c h ro z s a d z a i tę s y s te m a ty k ę , n ie m n ie j p o z w a la o n a n a p rz e jr z y s t e p o s e g r e g o w a n ie z b io ró w k a rto g ra fic z n y c h . 7 O p ra c o w a n e p rz e z S. R ó ż a ń s k i e g o k a ta lo g i i in w e n ta r z e k a r to g r a f i c z n e o d m ie n n ie u jm u ją lu ź n e z b io ry k a r to g r a f i c z n e o ra z k a r to g r a f i k ę z w ią z a n ą z a k ta m i (w szy tą). D la k a r t o g r a f i k i lu ź n e j p r z y ję to w W A P O fo r m ę e w id e n c ji w p o s ta c i in w e n ta r z a k a rtk o w e g o i k siąż k o w e g o . N a to m ia s t d la k a r t o g r a f i k i w s z y te j p r z y ję to f o rm ę e w id e n c ji w p o s ta c i k a ta lo g ó w , b o w ie m w o lu m in y te k s to w e w W A P O c zęsto z a w ie ra ją o b o k s ie b ie p is m a , m a p y , p la n y , r y s u n k i, s z ty c h y , fo to g r a f ie , r e p r o d u k c je czy in n e ro d z a je z a łą c z n ik ó w . O rg a n iz a c y jn ie s ta n o w ią j e d n a k j e d n o ś ć / O s ta tn io p ró b ę u s y s te m a ty z o w a n ia i ty p o lo g ii z b io ró w k a r to g r a f i c z n y c h p o d ją ł J. P a p r i t z, A r c h iv is c h c K a r te n — T it e la u fn a h m e im A r c h iv , M a r b u r g 1967, s. 54.
T A D E U S Z G K Y G I E l l
lu c ję , k o n fig u ra c ję , i g d y o p a trz y m y je d a ta m i i c y fra m i, p o z w a la ją c y m i o d tw a rz a ć m a r s z r u ty g ru p s p o łec z n y c h , in s ty tu c ji, te n d e n c ji, w ogóle r z e c z y w is to ś ć 11.
P a rę s łó w n a le ż y p o św ięc ić u z a s a d n ie n iu a rc h iw a ln e g o p rz e c h o w y w a n ia o b r a zów. J e s t to p u n k t sty c z n y , a ra c z e j s p o rn y m ię d z y a rc h iw a m i a m u z e a m i; p o d o b n ie ja k s p ó r m ię d z y a r c h iw is t a m i a b ib lio te k a rz a m i o ro z s trz y g n ię c ie p o ję c ia „ rę k o p is u a rc h iw a ln e g o ” a „ rę k o p is u b ib lio te c z n e g o ” !). P o d p o ję c ie m „ o b ra z u ” r o z u m ie się m a te ria ł, n a k tó ry m te c h n ic z n ie p r z e d s ta w ia się ja k ie ś w y d a rz e n ie , rz e c z czy osobę. C h o d zi tu , p o d o b n ie j a k w p la k a c ie , n ie o d z ie ła sz tu k i, a o e le m e n ty , k tó re u s ta l a ją je g o w a r to ś ć h is to ry c z n ą (źró d ło w ą). W g r u p ie o b ra z ó w ro z ró ż n ia m y t r z y ich ro d z a je :
R y su n e k , fo to g r a f ię lu b k lis z ę fo to g ra fic z n ą . T eg o r o d z a ju ź ró d ło m o że z p o w o d z e n ie m u z u p e łn ia ć „ ś w ia d e c tw a ś w ia d k ó w ” j a k lis t, d z ie n n ik czy w sp o m n ie n ie : a le te ż n ig d y n ie m oże a w a n s o w a ć (p o d o b n ie z re s z tą j a k w s z y s tk ie m a te r ia ły k a r to g ra fic z n e ) d o ro li sa m o d z ie ln y c h a rc h iw a lió w . N a m a r g in e s ie z a z n a c z y ć j e d n a k trz e b a , że p a m ię tn ik p ro w a d z o n y w p o s ta c i ry s u n k ó w n a le ż y do z b io ró w m u z e a l n y c h llł. J e ś li ch o d zi o z b io ry fo to g r a f ic z n e , to o k re ś la się je ja k o b ib lio te k ę fo to g ra fic z n ą czy fo to te k ę . W ty m m ie js c u w a r to zw ró c ić u w a g ę n a a rc h iw a l n y sp o só b p a n o w a n ia n a d teg o r o d z a ju z b io re m f o to g r a f ic z n y m . Z d o ś w ia d c z e ń W A P O w y n ik a : po p ie rw s z e — n o tu je się w k a r to te k a c h ty lk o g r u p y te m a ty c z n e , a n ie p o szc z eg ó ln e fo to g r a f ie ; po d ru g ie — p r a c o w n ik z a r z ą d z a ją c y ty m i z b io ra m i m u si o p e ro w a ć ty m m a te r ia łe m b e z p o ś re d n io „g d y ż c z ę ste u ż y w a n ie k a r t o t e k i ty lk o by o d c ią g n ę ło p r a c o w n ik a od s ta łe g o k o n ta k tu z m a te r ia łe m ilu s tr a c y jn y m ”. T y m c z a s e m a r c h iw is t a m u si b y ć ty m m a te r ia łe m p rz e p o jo n y ; p o trz e c ie — r y s u n k i, fo to g r a fie czy k lis z e fo to g ra f ic z n e m u s z ą b y ć p rz e c h o w y w a n e o sobno. R ó żn ice f o r m a tu i m a te r ia łu s ą t a k zn ac z n e , że s ta n o w ią o n e o d d z ie ln e z b io ry u .
D ru g im r o d z a je m o b ra z ó w są o b ra z y r e p o rte r s k ie . S ą to p rz e w a ż n ie z d ję c ia od czasu , g d y d r u k g a z e t z n a a u to ty p ię . S ą o n e w a ż n y m e le m e n te m r e p o rta ż u d z ie n n ik a rs k ie g o , w ię c ś ro d k ie m w p ły w a n ia n a o p in ię p u b lic z n ą . Ż y c ie p u b lic z n e u w ie c z n io n e je s t w fo to g r a f ii, s tą d a r c h iw is ta (p rz e d e w s z y s tk im w m a ły c h a r c h i w a c h ) w in ie n je z b ie ra ć o ra z w łą c z a ć do k r o n ik i re g io n a ln e j o ra z u z n a ć je z a u z u p e łn ie n ie a rc h iw a lió w 12.
W ty m m ie js c u n a le ż y z az n a c zy ć , że w ła ś n ie o b ra z y r e p o r te r s k ie , ja k o i n s t r u m e n t k s z ta łto w a n ia o p in ii p u b lic z n e j, łą c z ą s ię z in n y m r o d z a je m a rc h iw a lió w , a m ia n o w ic ie z je d n y m ze ź ró d e ł p u b lic y s ty c z n y c h , j a k im je s t p la k a t. I zn o w u , p o d o b n ie ja k p r z y r y s u n k a c h , a rc h iw iś c ie p rz y o c e n ia n iu p la k a tu n ie ch o d zi n a t u
8 T. R o b a k , D e g lo m e r a c ja n a u k i, Ż y c ie L i te r a c k ie , 1968, n r 40 z 6 X 1968. u F. Z i m m e r m a n n , D ie S te llu n g d e r A r c h iv e in n e r h a lb e in e s S y s te m s d er
D o k u m e n ta tio n , A r c h iv a lis c h e Z e its c h r if t, 1966, B d. 62, s. 112.
10 O rg a n ic z n e p o w ią z a n ie z d ję ć P K O z a k ta m i n ie p o z w a la w W A P O n a z o r g a n iz o w a n ie fo to te k i. W ed łu g p o w ia tó w lic z b a f o to g r a f ii j e s t n a s tę p u ją c a : o ls z ty ń s k i — 79, p is k i — 12, g iż y c k i — 27, e łc k i — 14, n id z ic k i — 27, sz c z y c ie ń s k i — 18. o stró d z k i — 56, re s z e ls k i — 32, m rą g o w s k i — 2, b a r to s z y c k i — 95, b r a n ie w s k i — 45, r y b a c k i — 97, g ie rd a w s k i — 24, lid z b a r s k i — 145, iła w e c k i — 70, m o rą s k i — 50, p a s łę c k i — 16, k ę trz y ń s k i — 26, w e la w s k i — 95, w ę g o rz e w s k i — 17, g o łd a p s k i — 7, in n e — 320. F o to g r a f ie te w y k o n a n o w la ta c h 1892— 1938. 11 P o d o b n ie s p r a w a p r z e d s ta w ia się z f o to g r a f ia m i z a w a rty m i w d o k u m e n ta c ji te c h n ic z n e j w D e n k m a la r c h iv K o n s e r w a to r a P r o w in c jo n a ln e g o (d a le j DA). J e s t ich 36 w y k o n a n y c h w la ta c h 1906— 1936 z w y k le ja k o i l u s tr a c ja o b ie k tu , k tó re g o in w e n ta ry z a c ję te c h n ic z n ą p rz e p ro w a d z a n o . 12 O b ra z y r e p o r t e r s k i e są ró w n ie ż z w y k le z w ią z a n e o r g a n ic z n ie z a k ta m i. S ą ilu s tr a c ją k ro n ik p ro w a d z o n y c h p rz e z s ta r o s tw a p o w ia to w e ( la n d r a tu r y ) czy z a rz ą d y m ie js k ie . N a s ile n ie p ra c k r o n ik a r s k ic h n a te r e n ie P r u s W sc h o d n ic h z a z n a c zy ło się w la ta c h 1862— 1914 o r a z w la ta c h 1933— 1942.
A R C H I W A L N A K A R T O G R A F I A H I S T O R Y C Z N A
r a l n i e o d zieło s z tu k i, a o d o k u m e n t w sp ó łc z e sn e j rz e c z y w is to śc i. P l a k a t o d d a je b o w ie m k o lo ry t ep o k i, a w g ru p ie ź ró d e ł p u b lic y s ty c z n y c h p o d w ie lo m a w z g lę d a m i z a jm u je w y ją tk o w e m ie js c e . N ie w ie le o d ró ż n ia s ię tre ś c i ą od d ru k ó w u rz ę d o w y c h czy o k o lic z n o śc io w y c h . T a k w p la k a c ie , j a k i w d r u k a c h z n a j d u je m y w ł a dze, p a r tie , o rg a n iz a c je , czy o so b y ja k o c z y n n ik i s p ra w c z e . P l a k a t y in f o r m u ją o z a k a z a c h czy n a k a z a c h , ch cą u ją ć o p in ię lu d z k ą , z m o b iliz o w ać do ja k ie g o ś d z ia ła n ia . A le n a le ż y p o d k re ś lić , iź is to tą p la k a tu j e s t o d d z ia ły w a n ie w z ro k o w e . S tą d c zęsto u ż y w a n ie o b ra z u w p la k a c ie . T y m s a m y m p l a k a t z m u sz a n ie ja k o b a d a c z a do p r z e n ie s ie n ia się e m o c jo n a ln e g o w czasy , k tó r e ilu s tr u je . W ie lk o ść i w z a s a d z ie zły p a p ie r g ro z i p l a k a to m z n is z c z e n ie m ; d la te g o W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie p r z e jm u je p la k a ty b e z p o ś re d n io z d r u k a r n i P r z y ro z w a ż a n iu ty c h s p r a w n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a to , że z b io ry o b ra z ó w d o c h o d z ą z w y k le d o a rc h iw ó w w o p a rc iu o z w y k łą w ła s n ą k o m p e te n c ję a r c h i w ów , tzn . d ro g ą p r z e jm o w a n ia a k t od tw ó rc ó w z esp o łó w . T a k p r z e ję te o b ra z y p o w o d u ją szc z eg ó ln e p ro b le m y a rc h iw a ln e . A le o b ra z y d o c h o d zą ró w n ie ż do a r c h iw ó w w w y n ik u d z ia ła ln o ś c i z b ie r a c k ie j o ra z d z ia ła ln o ś c i d o k u m e n ta c y jn y c h s a m y c h a rc h iw ó w . O tó ż k a m e r a a rc h iw is t y s t a r a się c h w y ta ć ,,n a g o rą c o ” w sz e lk ie z m ia n y w ż y ciu te re n u , w ła śc iw o ś c i, w y d a rz e n ia , w iz y ty , z m ia n y u lic, d o m ó w , pól. o g ro d ó w , czy u rz ą d z e ń s o c ja ln y c h H. T rz e c im r o d z a je m o b ra z ó w s ą film y . W a r to ś ć h is to ry c z n a te g o r o d z a ju o b ra z u je s t p o w a ż n a . U m o ż liw ia o n a o d d a n ie p rz e b ie g u w y d a rz e ń w c z a sie i to z a p o m o c ą in n e g o ś ro d k a w y r a ż a n ia . K r y ty k a ź ró d ło w a o ra z m e to d y k a h is to ry c z n a d la te g o r o d z a ju ź ró d ła j e s t d o p ie ro w s ta d iu m p o w s ta w a n ia , n ie m n ie j z a d a n ia a rc h iw ó w w ty m z a k r e s ie są ja s n e i z d e c y d o w a n ie o k re ś lo n e . P r o p o n u je się d la z b io ró w teg o r o d z a ju o b ra z ó w w p ro w a d z e n ie p o ję c ia film o te k a . P o ję c ie to w p ro w a d z a s ię m im o z a s trz e ż e ń h u m a n i s t ó w 13. N a m a rg in e s ie u w a g d o ty c z ą c y c h „ o b ra z ó w ” w a r to p o d k re ś lić f a k t , że o d w r o tn ie od „ ź ró d e ł p u b lic y s ty c z n y c h ” o b ra z j e s t z a w s z e p r o d u k te m g o to w y m , k tó ry a lb o m o że b y ć w y k o r z y s ty w a n y w c ało śc i, t a k im ja k im je s t, a lb o n ie m o że b yć w o g ó le w y k o rz y s ta n y . W p ra w d z ie is tn ie ją m o ż liw o ści w y c in a n i a czy p r z e c in a n ia o b ra z u , czy w p r o w a d z e n ia z m ia n w k o m e n ta r z u o b ra z u , n ie m n ie j n ie m o ż n a o b r a zów z m ie n ić czy p rz e fo rm o w a ć . T a w ła śc iw o ś ć o b ra z u z b liż a a r c h iw is t ę do s a m e j p r o d u k c ji, do p r o b le m a ty k i te c h n ic z n e j f ilm u , sz tu k i, do z a g a d n ie ń w iz u a ln y c h . I je sz c z e je d n o — o b ra z y w p ra w d z ie d o s ta r c z a ją ró w n ie ż sp o ro f a k tó w , a le ich p r a w id ło w ą fu n k c ją j e s t w iz u a ln e in f o r m o w a n ie !G. 13 Z b io ry p la k a tó w sp rz ed * 1945 r. z n a j d u ją się z w a rc ie w d z ia ła c h l a n d r a t u r i z a rz ą d ó w m ie js k ic h W A P O , d o ty c z ą c y c h n a d z o ru p o lic y jn e g o n a d o rg a n iz a c ja m i p o lity c z n y m i o ra z c e n z u ry . 14 W z esp o le P K O i je g o D A o ra z w a k ta c h z a r z ą d ó w m ie js k ic h (w ic h d z ia ła c h n a d z o r u b u d o w la n e g o ) z n a j d u ją się o b ra z y ilu s t r u j ą c e c a łą p rz e b u d o w ę o b ie k tó w . O b o k w a rto ś c i ź ró d ło w e j d la h is to rii, m a te r ia ły te s ta n o w ią r ó w n ie ż cen n y m a te r ia ł do b a d a n i a fu n k c jo n a ln o ś c i o b ie k tó w .
15 Z esp ó ł P K O p rz e d 1945 r. p o s ia d a ł z n a c z n y z b ió r film ó w , k lis z fo to g r a fic z n y c h o ra z f o to g r a f ii (k a ż d e g o ro d z a ju p o n a d 10 000 sztu k ). D ro g a e w a k u a c y jn a zesp o łu b y ła b a rd z o z a g m a tw a n a i z K ró le w c a p o p rz e z S z c ze c in i T o ru ń p r o w a d z iła do O ls z ty n a . C zęść ty c h z b io ró w p r z e ję ta z o sta ła w la ta c h 1945— 1950 p rz e z ró ż n e in s ty tu c je i osoby. Z b ió r k lis z p ra w ie w k o m p le c ie z n a j d u je s ię w P a ń s tw o w y m I n s ty tu c ie S z tu k i w W a rs z a w ie , część f o to g r a f ii ró w n ie ż w M u z e u m M a z u r s k im w O lsz ty n ie . T y m s p o so b e m w 1952 r. o k a le c z o n y z esp ó ł z n a la z ł się w W A PO . P r z e ję te m a te r ia ły ś w ia d c z ą o z n a c z n e j d e w a s ta c j i d o k o n a n e j p rz e z z b ie ra c z y . 10 S z c ze g ó ln ą w a r to ś ć p o s ia d a ją d rz e w o - i m ie d z io r y ty w id o k ó w m ia s t z X V III i X IX w ie k u , p o z w a la ją c e n a p o z n a n ie w y g lą d u m ia s t, z a m k ó w c zy p a ła c ó w (np. w id o k w z g ó rz a k a te d r a ln e g o w e F r o m b o rk u , z a m k u w D ą b ró w n ie , p a ła c u w S ło b
i-6 0 T A D E U S Z G K Y G I E U
T e w s tę p n e u w a g i p o z w a la ją n a w y ja ś n ie n ie s y s te m a ty k i z b io ró w k a r t o g r a fic z n y c h z n a jd u ją c y c h się w W o je w ó d z k im A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w O lszty n ie.
P ie rw s z y m i n a jw a ż n ie js z y m ro d z a je m a rc h iw a ln y c h z b io ró w k a r to g r a f i c z n y c h je s t:
1. M a p a (K a rte ). D e fin ic ja je j d la p o trz e b a r c h iw a ln y c h b rz m i n a s tę p u ją c o :
m a p a je s t to sc h e m a ty c z n e , ry s u n k o w e p r z e d s ta w ie n ie p o w ie rz c h n i ziem i. M ap y w P r u s a c h K sią ż ę c y c h i n a W a rm ii p o ja w iły się n a p o c z ą tk u X V I w ie k u . D w ie n a js t a r s z e m a p y n a sz e g o re g io n u z 1529 r. K o p e r n ik a i A le k s a n d ra S c u lte - tie g o o ra z z 1541 r. R h e ty k a p rz e p a d ły . Z a c h o w a ła się n a to m ia s t k o le jn a m a p a z 1542 r. H e n ry k a Z ella. Z n a le z io n o ją w b ib lio te c e M a r c ia n a w W en e c ji. J e s t to tzw . m a p a w y so k a , z o rie n to w a n a n a w sc h ó d . J e j w a r to ś ć m ie rz y się d o s k o n a łą fo r m ą , tz n . d o b rą k o m p o z y c ją , d o sk o n a ły m p o łą c z e n ie m c zc io n e k z cało śc ią , d r o b ia z g o w y m w y k o ń c z e n ie m , o z d o b ie n iem , ś w ie tn y m o b r a m o w a n ie m , d o b ry m o b li c ze n ie m s ia tk i, s to p n i o ra z c ało śc ią k o n s tru k c ji. M a p a o p ie ra się n a p u n k ta c h o k re ś lo n y c h a s tro n o m ic z n ie !7. M ap a Z e lla w p o ró w n a n iu z m ło d sz ą o 34 l a t a (z 1576 r.) m a p ą K a s p r a H e n - n e b e r g e r a (p a s to ra z M ły n a r) j e s t z n a c z n ie le p ie j r o z w ią z a n a z p u n k tu w id z e n ia m a te m a ty c z n o -g e o g ra fic z n e g o i a s tro n o m ic z n e g o . H e n n e b e rg e r n a to m ia s t g ó ru je n a d Z e lle m z n a jo m o śc ią t e r e n u 13. Z n a c z n a lic z b a m a p w z b io ra c h W A P O p o c h o d z i z X V III w ie k u . S ą to p rz e d e w s z y s tk im f a k s im ile J a n a C a lla s a , d a le j r y w a la C a lla s a , L. S c h u lth e is s v. U n frie d e , d y r e k to r a b u d o w n ic tw a P r u s W sc h o d n ic h (w la ta c h 1702— 1721), k t ó r y z o s ta w ił p o s o b ie w ię k sz ą lic z b ę m a p z o k re s u sw e g o u rz ę d o w a n ia . M ap y g w a łto w n ie w z r a s ta ją w X IX w ie k u ; s t a j ą s ię o ne b o w ie m c o ra z p o trz e b n ie js z y m e le m e n te m w z a r z ą d z a n iu i g o s p o d a rc e p r o w i n c j ą 19. ta c h ). In n y ro d z a j o b ra z ó w s ta n o w ią 54 a rk u s z e o 110 a k w a r e la c h w g fre s k ó w z X IV w ie k u w y d o b y ty c h s p o d d w u w a r s t w b ie le n ia w a p n e m ś c ia n k a te d r y z K r ó le w ca . O b ra z y te u z m y s ła w ia ją w p e łn i k o lo ry t s z tu k i ś r e d n io w ie c z n e j (zob. DA — t. 3). U k ła d n a d a n y ty m o b ra z o m w W A P O o d d a je k o le jn o ś ć ro z m ie s z c z e n ia f r e s k ó w n a ś c ia n ie p ó łn o c n e j, p o łu d n io w e j (w y so k ie g o c h ó ru k a p itu ln e g o p r z e d s ta w ia ją c eg o s c e n y z „ d ro g i z b a w ie n ia ” z P is m a Ś w ię te g o ), m a lo w id ła g u rtó w , łu k ó w , f ila r ó w , c h ó ru o rg a n o w e g o , tzw . k a p lic y czy k o ś c io ła k a z n o d z ie js k ie g o o ra z k o ścio ła la ic k ie g o (P r e d ig t- u n d L a ie n k ir c h e ), p ó łn o c n e j ś c ia n y n a w y g łó w n e j, g d z ie z n a j d o w a ły się ty lk o o rn a m e n ty lu b f r e s k i h e ra ld y c z n e .
17 O s ta tn io u w a g i n a te n t e m a t p o d a ła M. P o l l a k . ó w n a , T r a d y c je K o p e r n ik
k a ń s k ie w k a r to g r a fic z n y m o b ra zie P r u s Z e lla , S tu d ia Ż ró d ło z n a w c z e , 1958, t. 2,
ss. 113— 117.
Z b ió r m a p w DA — t e k a X L I u ło ż o n y je s t c h ro n o lo g ic z n ie i to w e d łu g d a t o ry g in a łó w , a n ie k o p ii. W in w e n ta r z u z a z n a c z o n o je d n a k ż e je d n ą i d ru g ą d a tę . T a k i u k ła d d a je o g ó ln y p o g lą d n a ro z w ó j k a r to g r a f i i. T e k a t a ro z p o c z y n a s ię od fo to k o p ii m a p y Z e lla , m a p M e r ia n a (z 1650 г.), S te u t n e r a (z 1684 r.), K liif e r a (z 18G5 r.), L in d lo ffa , W o se c k a o ra z m a p S z ta b u G e n e ra ln e g o w B e rlin ie i I n s ty tu tu K a rto g ra fic z n e g o w B e rlin ie .
,u M ap y d a w n e z X V I i X V II w ie k u w W A P O n ie s ą z w ią z a n e z ż a d n y m zesp o łe m a k to w y m , s tą d u z n a n o je z a m a p y a u ta r k ic z n e , n p . m a p y p o w ia tu o s tró d z - k ie g o z 1645 r. w y k o n a n e p rz e z d w u k a r to g r a f ó w k s ię c ia p ru s k ie g o — S te f a n a D o m b ro w sk ie g o ( S te p h a n u s D o m b r o ff s k y , E le c to r a lis ju r a tu s a g r im e n s o r ) c z y M . A l b e r ta L in e m a n n u s a , p ro f e s o ra m a te m a t y k i n a U n iw e rs y te c ie K ró le w ie c k im . M ap y te w y k o n y w a n e b y ły ra c z e j n a d ro d z e p ry w a tn ie z le c o n y c h p ra c . Z re s z tą z n a c z n a lic z b a m a p w W A P O z X V I II i X IX w . p r o w e n ie n c y jn ie n a le ż y do ró ż n y c h z e s p o łów , a le u ję te są o so b n o i u z n a n e s ą za sa m o d z ie ln e ( a u ta rk ic z n e ) , g d y ż a lb o je s t t a k m a ło e le m e n tó w , że n ie m o ż n a u s ta lić ic h p o c h o d z e n ia ; a lb o u s ta lo n o p r o w e n ie n c ję , je d n a k ż e W A P O n ie p o s ia d a zesp o łu a k to w e g o o k re ś lo n e g o tw ó rc y zesp o łu . 1!' M ap y te są o rg a n ic z n ie z ro ś n ię te z a k ta m i i t r a f i ć do n ic h m o ż n a ty lk o p o p rz e z s p e c ja ln ą e w id e n c ję , o k re ś lo n ą w W A P O ja k o k a ta lo g m a p i p la n ó w w wo~
A R C H I W A L N A K A R T O G R A F I A H I S T O R Y C Z N A 6 1
M ap y u s y s te m a ty z o w a n o 20 n a s tę p u ją c o :
— M a p y t e r y t o r i u m (L a n d s c h a fts k a r te n ), k tó re o d z w ie r c ie d la ją n a tu r ę t e r y to r iu m p rz e k s z ta łc o n ą p rz e z c z ło w ie k a , są p ie rw s z ą g ru p ą . R o z ró ż n ia się k ilk a fo r m ty c h m a p , p rz e d e w s z y s tk im m a p y fiz y c z n e . W p r a k ty c e p r u s k ie j u ż y w a n o d la ic h o k re ś le n ia ró w n ie ż m a p y to p o g ra fic z n e (to p o g r a p h is c h e K a r te n , ío p o p ra -
p h is c h e Z e ic h n u n g e n , to p o g r a p h isc h e r G ru n d riss). S ą to m a p y o ta k ie j p o d z ia łc c ,
b y m o ż n a b y lo u ją ć w s z y s tk ie szczeg ó ły te re n u . Ł ą c z o n o je ró w n ie ż z p la n a m i e k o n o m ic z n y m i czy w o js k o w y m i (tzw . P la n ze ic h e n ). R ó ż n ic a m ię d z y m a p ą to p o g r a fic z n ą a p la n a m i p o le g a n a ty m , że m a p y p u n k t cię żk o śc i p rz e s u w a ją n a u ję c ie o g ó ln e, a p la n y n a z a a k c e n to w a n ie te m a tu , k tó r y c h ce się b liż e j ro z p ra c o w a ć . S tą d z a c ie ra n ie się g ra n ic y m ię d z y m a p ą to p o g ra fic z n ą a p l a n a m i 21. D ru g ą f o r m ą m a p te r y to r iu m s ą m a p y d ro g o w e . M ap y te w y n ik a ją p rz e d e w s z y s tk im z d z ia ła ln o ś c i z a rz ą d ó w d ró g p a ń s tw o w y c h . N a js ta r s z ą te g o ro d z a ju m a p ą w W A P O j e s t m a p a d ro g o w a z 1797 r., p o d k r e ś la j ą c a n a tu r a ln e z w ią z a n ie P o m o rz a W sc h o d n ie g o z c a ło ścią o b s z a ru P o l s k i 22. T rz e c ią fo r m ą s ą m a p y h y d ro g r a f ic z n e . T ej f o r m y m a p y z w ią z a n e są z p o d s ta w o w y m z esp o łe m a r c h iw a ln y m U rz ę d u R y b a c k ie g o w G iż y ck u
( F is c h m e is te r a m t) o ra z z a d m in is tr a c j ą p o lic ji w o d n e j 23. C z w a rtą fo r m ą m a p y
lu m in a c h te k s to w y c h . Do te j g ru p y m a p n a le ż ą p rz e d e w s z y s tk im m a p y O tte g o z l a t 1857— 1860 p o w ia tu o ls z ty ń sk ie g o , iła w e c k ie g o , n id z ic k ie g o , o s tró d z k ie g o ; d a le j G u iseg o z la t 1826— 1828 D ą b ró w n a , O ls z ty n k a , M iło m ły n a , R esz la , B ra n ie w a , B ałg i, D o b re g o M ia s ta , Z a le w a , M ły n a r, W ęg o rzew a.
20 S y s te m a ty k a m a p w W A P O u z a le ż n io n a j e s t od s p e c y fic z n y c h w a ru n k ó w a rc h iw a ln y c h . O tó ż ze w z g lę d ó w k o n s e r w a c y jn y c h p rz e c h o w y w a n e s ą (o ile to m o żliw e) o so b n o i w e d łu g fo r m a t u ; d a le j w y łą c z a się z je j o rg a n ic z n e j s p o isto ś c i n a rz e c z je j m e c h a n ic z n e j w sp ó ln o ty . D la te g o z b io ry k a r to g r a f i c z n e w o g ó le s w ą te k to n ik ę o p ie r a ją n a p o d z ia le s y s te m a ty c z n y m . S tą d D A g r u p u ją c y z b io ry k a r t o g ra f ic z n e K o n s e r w a to r a Z a b y tk ó w P K O u s y s te m a ty z o w a n y j e s t n a s tę p u ją c o : p la n y i r y s u n k i z a b y tk ó w K ró le w c a , d o k u m e n ta c ja te c h n ic z n a tu m u w K ró le w c u , o b ra z y fre s k ó w , r y s u n k i d o m ó w m ie s z c z a ń s k ic h , d o k u m e n ta c ja a r c h ite k to n ic z n a , d o k u m e n ta c ja b u d o w n ic tw a m ie js k ie g o , d o k u m e n ta c ja p r a c m is tr z ó w b u d o w la n y c h , m a p y i p la n y , g ra f ik a . Z b io ry k a r to g r a f i c z n e s ta l e n a r a s t a j ą , w ię c d o p ły w y w łą c z a n e są do u s ta lo n e j s y s te m a ty k i. 21 w W A P O z n a la z ło to w y r a z w u s ta l e n iu w sp ó ln e g o d la m a p i p la n ó w k a ta lo g u . D o ty c zy to m a p i p la n ó w G e h lh a a ra , E i c h s tä d la , S tü r m e r a , G a y la . M en d - t h a l a , W o llm a ra , P ir s c h e r a , H e itm a n n a , J o h a n s e n a , P u p p e k a , B e c k e ra , R ü d e r a , K in z e la , K a n te r a , H e in e m a n n a , K u ja th a , A n lo ffa , H ild e b r a n d ta czy G u iseg o .
22 M a p a z 1797 r. p r z e d s ta w ia g łó w n y s z la k k o m u n ik a c y jn y łą c z ą c y G d a ń s k i E lb lą g z P o z n a n ie m , W ro c ła w ie m i K ra k o w e m . P u n k te m s k u p ia j ą c y m t r z y r o z g a łę z ie n ia b y ł T o ru ń , by do T o r u n ia id ą c w sp ó ln ie p r z e jś ć p rz e z A n ie ls k ą G ó rę, G ru d z ią d z , M a lb o r k i d o jść do G d a ń s k a czy E lb lą g a . M a p y d ro g o w e p o w ia to w y c h z a r z ą d ó w d ró g p u b lic z n y c h o ra z tz w . F a h r b e r e its c h a fts le ite r , to m a p y d ro g o w e z X IX i X X w ie k u d o ty c z ą c e b u d o w y s y s te m u d ró g łą c z ą c y c h K ró le w ie c z W a r s z a w ą p rz e z B a rto s z y c e i W ie lb a rk . T e n s z la k d ro g o w y b y ł n a jw a ż n ie js z y w p o łu d n io w y m u k ie ru n k o w a n iu s y s te m u d ro g o w e g o P r u s W sc h o d n ic h p rz e d 1945 r. A k ta D y re k c ji K o le i P a ń s tw o w y c h z a w ie r a ją m a p y i p la n y b u d o w y lin ii k o le jo w y c h P r u s W sc h o d n ic h . 23 S to s u n k i w o d n e P r u s W sc h o d n ic h s ta n o w iły je d e n z c e n t ra ln y c h p r o b le m ó w g o s p o d a rc z y c h . S tą d w a g a m a p i p la n ó w s ta n o w ią c y c h z a łą c z n ik i do a k t w r e je n c ji o ls z ty ń s k ie j, d o ty c z ą c y c h s p r a w o b n iż a n ia t a f l i je z io r m a z u rs k ic n (D ział I I I D o m ä n e n o ra z D z iał I I I F o rste n ). Z e sp ó ł U rz ę d u R y b a c k ie g o w G iż y c k u
( O b e r fis c h m e is te r a m t L ö tz e n ) z l a t 1817— 1944 o b e jm u je ró w n ie ż a k t a u rz ę d ó w , k tó ry c h część fu n k c ji p r z e ją ł (np. l a n d r a t u r i u rz ę d ó w d o m in ia ln y c h ) z W ęg o rze w a , P is z a , G o łd a p i, G iż y c k a , E łk u , O le c k a , M rą g o w a , W y d m in . Z n a c z e n ie d ró g w o d n y c h d la P r u s W sc h o d n ic h w X IX w ie k u i n a p o c z ą tk u X X w ie k u b y ło o g ro m n e . N p. w 1906 r. d o K ró le w c a p rz y b y w a ło K a n a łe m M a z u rs k im 26 745 s ta t k ó w p rz y w o ż ą cych 774 326 to n to w a ró w o ra z 885 t r a t e w z 306 340 to n to w a ró w (zob. F. S i m o n , D ie W ir ts c h a f tlic h e B e d e u tu n g d e s M a s u r is c h e n K a n a ls, K ö n ig s b e rg 1913, ss. 2— 3).
6 2 T A D E U S Z G R Y G I E R
te r y to r iu m są m a p y k lim a to lo g ic z n e . S ą o ne p rz e d e w s z y s tk im r e z u lta te m p ra c y a d m in is tr a c j i r o l n e j 2ł. P ią tą fo r m ą s ą m a p y b io g e o g ra fic z n e , z w ią z a n e z a k ta m i a d m in is tr a c j i ro ln e j, le śn e j o ra z o c h ro n y p r z y r o d y 1’5. W re sz c ie sz ó stą i o s ta tn i} f o r m ą m a p te ry to r iu m s ą m a p y g eo lo g iczn e. M ap y te p r z e w a ż n ie s ą c zę ścią s k ła d o w ą z esp o łó w a k t a d m in is tr a c j i g o s p o d a r c z e j, w szczeg ó ln o ści a d m in is tr a c j i d o m e n p a ń s tw o w y c h , k tó r e n ie ty lk o p ro w a d z iły g o s p o d a r k ę ro ln ą (ja k k o lw ie k b y ła to g łó w n a d z ie d z in a ), czy z a jm o w a ły się p rz e m y s łe m ro ln y m , a le ró w n ie ż p rz e m y słe m o ra z g ó rn ic tw e m (że w sp o m n ie ć w y d o b y w a n ie w a p n a , ru d y ż e la z n e j d a r n io w e j i t p . ) 2fi.
D ru g ą g ru p ą m a p są m a p y w ł a s n o ś c i o w e (B e s itz k a r te n ), o d z w ie rc ie d la ją c e u s tró j w ła sn o ś c io w y z iem i 7. W śró d ty c h m a p r o z ró ż n ia m y k ilk a p o d g ru p . P ie rw s z ą p o d g ru p ą są m a p y k a t a s t r a l n e (F lu rk a r te n ). Z u w a g i n a z w ią z a n ie k a t a s t r u p r u s k ie g o z in s ty tu c ją k s ią g g ru n to w y c h m a p y te m a ją szc z eg ó ln e z n ac z e n ie d la p o d s ta w o w e g o e le m e n tu u s tro ju s p o łec z n e g o , ja k im j e s t p ra w o w ła sn o ś c i. S tą d z n a c z n e ro z s z e rz e n ie z a d a ń k a t a s t r u w s to s u n k u do p ie r w o tn y c h celó w is tn ie ją c e g o w la ta c h 1708— 1760 c e n s im e n to m i l a n e s e - \ S p r a w a w y m a g a szczeg ó ło w eg o o p r a c o w a n ia in s ty tu c ji c a p i ta s tr a czy c a t a s t r a czy li c a p itu m re g is tr a . D la n a s n a b ie żąco p o trz e b n y j e s t w y k a z fo r m m a p i a k t k a ta s tr a ln y c h . N a m a r g in e s ie tr z e b a zaz n a c zy ć , iż łą c zn o ść m a p i a k t k a ta s tr a ln y c h je s t o g ra n ic z o n a i w z a s a d z ie b ez a k t m a p y k a t a s t r a l n e są b e zu ż y te c zn e . O tóż W A P O p o s ia d a s to su n k o w o k o m p le tn y z asó b k a t a s t r a l n y re g io n u , o b e jm u ją c y zasó b z esp o łó w b iu r k a ta s tr a ln y c h o ra z u rz ę d ó w k s ią g g ru n to w y c h (b ę d ą c y c h c zę ścią s k ła d o w ą są d ó w g ro d z k ic h w ic h z a k r e s ie s ą d o w n ic tw a b e zsp o rn e g o ) O r g a n iz a c ja k a t a s t r u b y ła ró ż n a . R o z ró ż n ia m y k a t a s t e r p o d a tk o w y (S te u e r k a ta s ie r ), k a t a s t e r k w a te r u n k o w y (E in q u a r tie r u n g s k a
ta s te r), k a t a s t e r ło w ie c k i (J a g d k a ta s te r ), k a t a s t e r w o d n y ( D e ic h k a ta ste r ) o ra z w ie le
in n y c h . P o d s ta w o w y m in s tr u m e n te m k a t a s t r u s ą k się g i k a t a s t r a l n e ( K a ta s te r
b ü ch er), w k tó ry c h w y k a z u je się p a rc e le d z ie lą c je n a 4 k a te g o rie (a — z o b o w ią
z an e do p ła c e n ia p o d a tk u , b — w o ln e o d p o d a tk u , с — w ła sn o ś c i p u b lic z n e j, d — d z ie d ziń c e , o g ro d y p rz y d o m a c h o ra z t e r e n y z ab u d o w y ). P o d k ła d k a m i k a t a s t r u są: m a p y k a t a s t r a l n e ( ta k k o n c e p ty j a k i c z y sto p isy — G e m a r k u n g s u r k a r te o ra z R e in -
k a rte); d a le j k się g i k a ta s t r a l n e , o b e jm u ją c e k s ię g i p a rc e l (F lu rb ü c h e r) łą c z n ie
z w y k a z a m i szc z eg ó ło w y m i (A r ti k e lv e r z e ic h n is s e ) o ra z m a tr y k u ła m i (M u tte rr o lle n ) -4 Z n a jd u ją się o n e w a k ta c h r e je n c ji o ls z ty ń s k ie j d z ia ł D i F o ra z w z esp o ła c h l a n d r a t u r wr r a p o r t a c h s y tu a c y jn y c h .
35 Z e sp ó ł r e je n c ji o ls z ty ń s k ie j, d z ia ł D i F o ra z l a n d r a t u r z z a k r e s u z a g o s p o
d a r o w a n ia m o k ra d e ł, b a g ie n o ra z re z e r w a tó w p rz y ro d y .
20 M a p y te z a w ie r a ją w szc z eg ó ln o śc i zesp o ły a k to w e u rz ę d ó w a d m in is tr a c j i o g ó ln e j i g o s p o d a rc z e j, d z ia ła ją c y c h w p o b liż u Z a le w u W iślan e g o (gd zie np. w 1912 r. p ra c o w a ło 14 c e g ie ln i p ro d u k u ją c y c h ro c z n ie 80 in ilio n ó w s z tu k c eg ieł o ra z 2 f a b r y k i w a p n a =- K a lk s a n d s te in fa b r ik e n ), w z d łu ż b ie g u Ł y n y (gd zie p ra c o w a ło 13 c eg ieln i p ro d u k u ją c y c h 35 m ilio n ó w s z tu k ceg ieł) o ra z in n y c h re g io n ó w (gd zie p ra c o w a ło 14 c e g ie ln i p ro d u k u ją c y c h 46 m ilio n ó w s z tu k ceg ieł). A k ta d o ty c z ą c e b u d o w y h u ty ż e la z a w W ą d o lk u z a w ie r a ją ró w n ie ż m a p y i p la n y p o k ła d ó w d a rn io w e j r u d y żelaz a .
27 H. O. M e i s n e r i G. L e e s c h , op. cit., s. 5.
28 P la n y k a t a s t r a l n e z X V III w ie k u z a c h o w a ły się ja k o w t r ę t y w z esp o le P K O o ra z częścio w o w z esp o ła c h są d o w y c h P r u s W sc h o d n ic h , s k o n c e n tro w a n y c h w O d d z ia le T e re n o w y m w M o rą g u W o je w ó d z k ie g o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w O lszty n ie. ^ C ałe p ra w o d a w s tw o p r u s k ie od p o ło w y X V III w ie k u do d n i o s ta tn ic h u s t a la ło b e z p o ś re d n ie z w ią z k i i n s ty tu c ji h ip o te k i z k a t a s t r a t e m p o d a tk o w y m o ra z u tr z y m a n ie zg o d n o ści d a n y c h m ię d z y k s ię g ą g r u n to w ą a k a t a s t r a t e m . W A P O p o s ia d a z asó b p rz e sz ło 70 000 k s ią g i a k t g ru n to w y c h o ra z p rz e sz ło 14 000 w o lu m in ó w u r z ę dó w k a ta s tr a ln y c h .
A U C H I W A L N A K A K T O G U A F I A H L S T O K Y C Z N A 6 3
i k s ię g a m i b u d y n k o w y m i (G e b ä u d e ste u e rr o lle n ); w re sz c ie m a p y p a r c e l (F lu rk a r te n ), u s ta l a ją c e g r a n ic e p a r c e l w g m in ie (F lu rg r e n ze , F l u r s c h e id u n g M). D ru g ą p o d g ru p ą m a p w ła sn o ś c io w y c h s ą m a p y o s a d n ic z e (S ie d lu n g s k a r te n ). M a p y te z w ią z a n e są p rz e d e w s z y s tk im z o s a d n ic tw e m ro ln y m o r a z ze z m ia n a m i u s tro ju ro ln e g o . S tą d są o n e p r o d u k te m a d m in is tr a c j i r o ln e j o ra z G e n e r a ln e j K o m is ji p r z e p ro w a d z a ją c e j u w ła sz c z e n ie ch ło p ó w , tw o rz ą c e j tzw . g o s p o d a r s tw a r e n to w e (R e n lc n g iite r ). M ap y o s a d n ic z e u z e w n ę tr z n ia ją w iz u a ln ie z m ia n y o b ra z u i u s tr o ju w s i 31. T rz e c ią p o d g r u p ą m a p w ła sn o ś c io w y c h s ą m a p y g ra n ic z n e ( G r e n z k a r te n ) 32. C z w a rtą p o d g ru p ą są m a p y s e p a r a c y jn e ( S e p a r a tio n s k a r te n ), n ie r a z łą c z o n e z m a p a m i d y s m e m b ra - c y jn y m i; są o n e w y n ik ie m p rz e d e w s z y s tk im z m ia n u s tr o ju ro ln e g o . Ic h c e le m je s t p o d z ia ł je d n o s te k p o d a tk u g ru n to w e g o , k tó r e w z a sa d z ie n ie p o d le g a ły p o d z ia ło w i ( U n th e ilb a r k e it d e r G ü te r). P o d o b n ie z re s z tą s p r a w a p r z e d s ta w ia s ię t u j a k i p rz y m a p a c h o s a d n ic z y c h 33. P i ą t ą p o d g ru p ą są m a p y z a le s ie ń , z w ią z a n e z a k ta m i a d m i n i s tr a c ji la só w , b o g a to re p re z e n t o w a n e w z a s o b ie a rc h iw a l n y m W A P O ls z ty n ,4. S z ó s tą p o d g ru p ą m a p w ła sn o ś c io w y c h s ą m a p y a d m in is tr a c y j n e o ra z m a p y p o li ty c z n e 3i\ T rz e c ią g ru p ą m a p s ą m a p y s t o s u n k ó w k u l t u r a l n y c h ( K u ltu r k a r te n ), r y s u ją c e s to s u n k i k u l t u r a l n e i ro z w o jo w e , d a ją c e s ię u c h w y c ić g e o g ra fic z n ie . Do ty c h m a p z a lic z a m y : m a p ę s to s u n k ó w n a ro d o w y c h , m a p ę s to s u n k ó w lu d n o śc io w y c h , m a p ę s to s u n k ó w ję z y k o w y c h , m a p ę s to s u n k ó w w y z n a n io w y c h , m a p ę k o m u n ik a c y jn ą , m a p ę g o s p o d a rc z ą , m a p ę s to s u n k ó w p r a w n y c h (tzw . R e c h ts k a r t e ) зс. C z w a r tą g r u p ą m a p s ą m a p y w y d a r z e ń (E r c ig n is s k a r tc n ), p rz e d s ta w ia ją c e w y d a rz e n ia p o w s ta łe w p r z e s tr z e n i w p rz e sz ło ś c i o ra z w te ra ź n ie js z o ś c i. W śród n ic h ro z ró ż n ia m y : m a p y w o je n n e , s z k ic e b ite w o r a z m a p y m a n e w r ó w w o j s k o w y c h 27. 30 N ie r o z e r w a ln a łą c z n o ś ć m a p i a k t k a ta s tr a ln y c h z k s ię g a m i i a k ta m i g r u n to w y m i j e s t w y n ik ie m celu , k tó r e m u słu ż ą t e r o d z a je a rc h iw a lió w . I t a k w p is w ła s n o ś c i z ie m sk ie j do k s ią g g r u n to w y c h o b e jm u je n r b ie ż ą c y z ie m i, o k re ś le n ie g r a n ic (G e m a rk u n g ), k a t a s t e r (F lu rb u c h ), m a tr y k u ły p o d a tk u g ru n to w e g o (G r u n d - s te u e r m u tte r r o lle ), k l a s y f ik a c ję z ie m i, w ie lk o ść , w y so k o ś ć p o d a tk u d o c h o d o w eg o . W p is n a p o d s ta w ie k a t a s t r u ( B e r ic h tig u n g a u f G ru n d e in e s F lu rb u c h a n h a n g s) o b e j m u je w ie lk o ść o ra z w y so k o ś ć p o d a tk u d o c h o d o w eg o . W p is n ie ru c h o m o ś c i (B e r ic h tig u n g a u f G ru n d e in e s G e b ä u d e s te u e r r o lle n a n h a n g s) o b e jm u je n u m e r n ie ru c h o m o ści, g ra n ic e , p a r c e le , m a tr y k u łę p o d a tk u g ru n to w e g o o ra z od n ie ru c h o m o ś c i, k l a s y f ik a c ję , w ie lk o ść g r u n tu , w ie lk o ść p o d a tk u d o c h o d o w eg o , w a rto ś ć p o d a tk o w ą n ie ru c h o m o ś c i. D a le j n a s tę p u ją w p is y d o ty c z ą c e w ła ś c ic ie la (p rz e w ła sz c z e n i, d o p is y i o d p isy , o b c ią ż e n ia , o g ra n ic z e n ia p r a w w ła sn o ś c i, d z ie d z ic z e n ie , h ip o te c z n e zap isy .
31 M a p y o sad n ic z e (o d w ro tn ie od m a p k a ta s tr a ln y c h ) ró w n ie ż i b e z a k t m o g ą b y ć u ż y te cz n e . S tą d lic z b a ty c h m a p w W A P O j e s t s to su n k o w o m a ła . Z a tr z y m a ły j e p o szc z eg ó ln e u rz ę d y g e o d e z y jn e . N a jb a r d z i e j p e łn y k o m p le t m a p o sa d n ic z y c h s p rz e d 1945 r. z n a j d u je się w u rz ę d z ie g e o d e z y jn y m w D ziałd o w ie.
32 M a p y t e z n a j d u ją się p rz e d e w s z y s tk im w z esp o le r e j e n c j i o ls z ty ń s k ie j w d z ia le D. 33 M a p y te z n a j d u ją s ię w k s ię g a c h i a k ta c h g ru n to w y c h p o sz c z e g ó ln y c h s ą dów P r u s W sc h o d n ic h o ra z w z e s p o ła c h u rz ę d ó w d o m in ia ln y c h . 34 P r z e d e w s z y s tk im w z esp o le r e j e n c j i o ls z ty ń s k ie j w d z ia le F. 35 M a p y a d m in is tr a c y j n e o ra z p o lity c z n e są m a p a m i n a jb a r d z ie j a u ta r k ic z n y m i W ó w cz a s n ie u s ta l a się ic h p r o w e n ie n c ji. A le ty m w a ż n ie js z e j e s t w y ja ś n ie n ie s to p n ia ro z w o jo w e g o m a p y (szk ic, p r o je k t, k o n c e p t, c z y sto p is, k o p ia ) o ra z s to p n ia p o w s ta n ia (sz k ic a u to rs k i, p r o je k t a u to rs k i, p r o j e k t ry s o w n ik a , m a n u s k r y p t d r u k o w a n y , w y k a z y f a r b d la d ru k u , k o r e k ta , a rk u s z p ró b n y ) . T e n g a tu n e k m a p z n a j d u je się w z n a c z n e j lic z b ie w z esp o le P K O . O b e jm u ją o n e p o d z ia ł a d m in is tr a c y j n y P r u s W sc h o d n ic h p o c z ą w s z y o d g r a n ic g m in ( A m ts b e z ir k e ).
36 M a p y te , ro z p ro s z o n e p r a w ie po w s z y s tk ic h z e s p o ła c h a rc h iw a l n y c h W A PO . z w ią z a n e są z p o sz c z e g ó ln y m i t y tu ła m i s p r a w z a ła tw ia n y c h p rz e z tw ó rc ó w z e s p o łó w a rc h iw a ln y c h .
-T A D E U S Z G R Y G I E l l
D w ie o s ta n ie g ru p y m a p (sto s u n k ó w k u l tu r a ln y c h o ra z w y d a rz e ń ) p o s ia d a ją zn a c z n ie w ię ce j m a p a u ta rk ic z n y c h n iż p o p rz e d n ie g ru p y . P o d p o ję c ie m m a p y a u ta r k ic z n e j ro z u m ie m y m a p ę n ie z w ią z a n ą z z e sp o łe m a k to w y m , c a łk o w ic ie s a m o w y s ta r c z a ln ą . T a k s a m o o b ie t e g r u p y p o s ia d a ją z n a c z n ą lic z b ę tz w . m a p l u ź n y c h . tzn . fiz y c z n ie s a m o d z ie ln y c h , a le tre ś c io w o z w ią z a n y c h z a k ta m i i tw ó rc a m i zesp o łó w a rc h iw a ln y c h 38. W re sz c ie n a le ż y z a u w a ż y ć , że w s z y s tk ie g r u p y m a p m o g ą w y s tę p o w a ć ja k o : a. m a p y h is to ry c z n e ; b. m a p y d o k u m e n tu ją c e rz e c z y w is to ść w sp ó łc z e sn ą (Z u s ta n d s - k a r ie a lb o Z c itp u n k tk a r te ) ; c. m a p y p la n o w a n e j rz e c z y w is to śc i (p ro g n o zy ) i w re s z cie d. m a p y ro z w o jo w e , czy s to s u n k ó w d y n a m ic z n y c h (E n t w ic k lu n g s k a r te n ) 3!t. D ru g im ro d z a je m m a te ria łó w k a r to g ra f ic z n y c h są p l a n y . W y s tę p u ją o n e ja k o z w y k le m a p y , a le w ie lo sk a lo w e , w p o d z ia łc e od 1 : 5000 do 1 : 10 000, w ięc z a s to s o w a n e do b a rd z o m a łe j p o w ie rz c h n i z iem i. W y s tę p u ją o ne ja k o : a. p la n y m ia s t, b. p la n y tw ie rd z ; c. p la n y p rz e d s ię b io r s tw w r a z z o to c z e n ie m 40. T e n ro d z a j k a r to g r a f i i je s t re p re z e n t o w a n y w z a so b a c h W A P O w b a rd z o z n a c z n e j lic z b ie w ró ż n y c h z esp o ła c h a r c h iw a ln y c h z a d m in is tr a c j i p o lic y jn e j (p o lic ji b u d o w la n e j), w o js k o w e j o ra z a d m in is tr a c j i g o s p o d a rc z e j. R a m y c h ro n o lo g ic z n e o b e jm u ją k o n ie c X V I w ie k u do 1945 r. W p r u s k ie j s y s te m a ty c e tra d y c y jn e j szc z eg ó ln ie p la n y b u d o w li, z a c ie ra ją c zęsto g ra n ic e m ię d z y p la n e m a s z k ic e m (R iss) czy d o k u m e n ta c ją te c h n ic z n ą . N ie m n ie j n a p o d s ta w ie z e w n ę trz n y c h cech m o ż n a ro z ró ż n ić : p la n y b u d o w li (B a u p lä n e ), do k tó r y c h n a le ż ą ró w n ie ż p la n y tw ie rd z ; p la n y s y tu a c y jn e (S itu a tio n sp lä n e ), d z ie lą c e się s to so w n ie do celó w im s ta w ia n y c h n a : a. P la n y e k o n o m ic zn e , p o d a ją c e n ie ty lk o r o z m ia ry n ie ru c h o m o ś c i, lecz ta k ż e ic h w a rto ś ć , zasó b itp . in fo r m a c je , b. P la n y m ilit a r n e , s p o rz ą d z a n e z w y k le w m n ie j szy ch p o d z ia łk a c h , ^ p rz e d s ta w ia ją c e t e r e n z u w y p u k le n ie m e le m e n tó w p o trz e b n y c h d la celó w w o js k o w y c h , tzn . p o z w a la ją c y c h n a s z y b k ie z o rie n to w a n ie się w te re n ie w o p a rc iu o c h a r a k t e r y s ty c z n e a k c e n ty to p o g ra fic z n e , c. P la n y s p e c ja ln e o w ię k szej p o d z ia łc e d la o k re ś lo n y c h w y c in k ó w te r y to r iu m , u s ta la n y c h w ro z m a ity c h n ic h . S tą d b r a k lic z n ie jsz e j g r u p y m a p w y d a rz e ń . Z n a jd u ją się o n e ro z p ro s z o n e po z esp o ła c h u rz ę d ó w c y w iln y c h , s łu ż ą c e ty lk o ja k o in fo r m a c je p rz e s y ła n e p rz e z w ła d z e w o jsk o w e . Z a k c j i z b ie r a c k ie j n a jw ię c e j te g o ro d z a ju m a p p o s ia d a zesp ó ł P K O . N p. m a p a k a m p a n ii w rz e ś n io w e j z 1939 r. w o p ra c o w a n iu n ie m ie c k ie g o s z ta b u g e n e ra ln e g o .
38 M ap y a u ta rk ic z n e w W A P O tre ś c io w o z w ią z a n e są c z a se m z a rc h iw a lia m i (np. z a rz ą d z e n ia m i d o ty c z ą c y m i z m ia n n a z w m ie jsco w o śc i), c za sem z b ib lio te k ą p o d rę c z n ą A rc h iw u m (np. d ru k o w a n y m i t e k s t a m i to w a rz y s z ą c y m i k a rto g ra f ic e ). T e k s ty to w a rz y s z ą c e k a r to g r a f i c e (K a r te n b e g le itte x te ) s ta n o w ią s a m o d z ie ln e tw o rz y w o . J e ś li są a rc h iw a lia m i, o p ra c o w a n e są t a k j a k r ę k o p is a r c h iw a ln y , a je ś li s ą k s ią ż k a m i czy rę k o p is e m n ie a rc h iw a ln y m , o p ra c o w a n e są ja k o o b ie k t b ib lio te c z n y . Ł ą c z n o ść tre ś c io w a k a r to g r a f i k i je s t z a z n a c z o n a p e łn ą k o n k o r d a n c ją . P o d o b n ie w sz e lk ie s a m o d z ie ln e m a te r ia ły d o d a tk o w e k a r to g r a f i k i (tzw . s e lb s tä n d ig e s B e iw e r k ) o p r a c o w an e są j a k t e k s t y to w a rz y s z ą c e k a rto g ra fic e .
33 M a p y te g o r o d z a ju z n a jd u ją się p r a w ie w e w sz y s tk ic h z esp o ła c h a r c h iw a l n y ch W A P O . S z c ze g ó ln ie z z a k r e s u o d b u d o w y P r u s W sc h o d n ic h p o zn isz c z en ia c li w o je n n y c h l a t 1914— 1915 o ra z k s z ta łto w a n ia s y tu a c ji p o lity c z n e j P r u s W sc h o d n ic h w n o w y c h w a r u n k a c h l a t 1918— 1939. S ą to m a p y słu żą c e p ra k ty c z n e j d z ia ła ln o ś c i a d m in is tr a c j i, a n a w e t w y d a w a n e d la c eló w p ro p a g a n d o w y c h , m a ją c y c h ilu s tro w a ć s k u tk i o d c ię c ia te r y to r ia ln e g o P r u s W sc h o d n ic h od R zeszy. 40 P o d o b n ie j a k m a p y t a k i p la n y są lu ź n e (p r z e c h o w y w a n e osobno) o ra z o rg a n ic z n ie z w ią z a n e z a k ta m i (w sz y te do a k t lu b z a k o p e rto w a n e w a k ta c h ) i w y łą c z a n ie ic h z a k t b y ło b y n ie c e lo w e ; a k t a są ic h te k s te m to w a rz y sz ą c y m . W z esp o le P K O p o s ia d a m y ró ż n e p la n y , w y k r a c z a ją c e z n a c z n ie p o z a p o d a n ą s y s te m a ty k ę . S ą w ię c i p la n y d ó b r r y c e rs k ic h , sz la c h e c k ic h , w si, m a ją tk ó w r o l n y c h , fo lw a rk ó w , p a rk ó w z a m k o w y c h , c m e n ta r z y w o je n n y c h itp .
A R C H I W A L N A K A R T O G R A F I A H I S T O R Y C Z N A 6 5 p e rs p e k ty w a c h , np. z lo tu p t a k a (V o g e lp e r sp e c tiv e ). W y k o n y w a n e są a lb o p ió rk ie m (F e d e r ze ic h n u n g ) alb o ilu m in o w a n e f a r b a m i ( I lu m in ie r te P i a n e ) 41. O p la n a c h m ia s t m o ż e m y m ó w ić ju ż w X V I w ie k u . O b o k w s p o m n ia n e g o K a s p r a H e n n e b e r g e r a i J a n a C a lla s a n a jlic z n ie js z ą g r u p ę w z b io ra c h W A P O s t a n o w ią p la n y L . S c h u lth e is s a v. U n f r ie d a , p la n y z a m k ó w i z a b y tk ó w , k tó r e U n f rie d n a p r a w ia ł , b u d o w a ł lu b in w e n ta ry z o w a ł. W sp o m n ie ć n a le ż y p la n y D a rk ie jm . D a lej l e k a r z e lb lą s k i J. A. D e w itz z 1750 r. p o z o sta w ił p o s o b ie p la n y Iła w k i, M iło m ły n a , M iła k o w a o ra z K rz y ż a . I n n y a r c h ite k t, A. H e r m a n n , in w e n ta r y z o w a ł z a m k i w S z c z y tn ie (1752), a a r c h i t e k t E. B e r tr a m z a m e k w D z ia łd o w ie (1774). W sp ó ln ie B e r tr a m i H e rm a n n z in w e n ta r y z o w a li z a m k i i p a ła c e w R esz lu , B a rc z e w ie , L id z b a r k u W a rm iń s k im , B ra n ie w ie , S m o la jn a c h , J e z io ra n a c h i O r n e c ie 42.
N a jw ię c e j p la n ó w i szk ic ó w p o z o sta w ił p o so b ie J. M. G u ise, a lia s G ie se z o k re s u 1826— 1828, k ie d y in w e n ta r y z o w a ł w s z y s tk ie z a m k i k rz y ż a c k ie . W y d a ł s p e c ja ln ą p ra c ę rz u tó w p o z io m y c h z a m k ó w i w a r o w n i m ia s t w P r u s a c h . O c e n ia ją c p r a c ę G ieseg o w p o ró w n a n iu do C a lla s a czy B e r tr a m a i H e r m a n n a m o ż n a o k re ś lić p la n y i ry s u n k i G ie se g o za d o s k o n a ł e 43. K o le jn y m i a u to r a m i p la n ó w są p a s to r H e n r y k O tte , G. H e itm a n n , A lb re c h t F r is c h , J . U lb r ic h o ra z H e n r y k R if ia r th . W ie k X X to w ie k tz w . i n w e n ta r y z a c ji te m a ty c z n y c h ( in w e n ta ry z a c ji d o m ó w mie* s z c z a ń s k ic h , b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o , z a b y tk ó w ru c h o m y c h , p a rk ó w z a m k o w y c h , g ro b ó w w o je n n y c h itp.). Z a k c ji te j p o z o sta ło w ie le p la n ó w i r y s u n k ó w 44.
T rz e c im ro d z a je m m a te r ia łó w k a r to g ra fic z n y c h są s z k i c e (R isse). W y s tę p u ją o n e w z a so b ie a r c h iw a ln y m W A P O ls z ty n ró w n ie ż p o d h a s łe m „ K ro k i” z f r a n c u s k ie go c ro q u is. P o d p o ję c ie m s z k ic u ro z u m ie m y lin e a r n e i n ie p e rs p e k ty w ic z n c p r z e d s t a w ie n ie b u d y n k ó w , m a sz y n itp . p rz e d m io tó w . In n y m o k re ś le n ie m je s t s tw ie r d z e n ie , iż r y s u n e k w y k o n a n o n ie n a p o d s ta w ie m ia ry o k a (A u g e n s c h e in ), a n a p o d s ta w ie p o m ia ró w i ob liczeń .
W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie p o s ia d a k ilk u ty s ię c z n y z b ió r sz k ic ó w p rz e w a ż n ie z w ią z a n y c h z a k ta m i i w s z y ty c h do ty c h a k t. Z n a jd u ją się one w z esp o ła c h a k to w y c h p rz e d e w s z y s tk im a d m in is tr a c j i g o s p o d a rc z e j, b u d o w l a n e j 4’. W sz e lk ie b o w ie m p r a c e k o n s e r w a c y jn e z a b y tk ó w w y m a g a j ą szc z eg ó ło w y c h o p isó w o b ie k tó w . P o d a je s ię w ię c h is to r ię i w y n ik i u p rz e d n ic h n a p r a w , h is to rię m ie js c o w o ści, c h a r a k t e r y s ty k ę , o c en ę s ty lu i w a r to ś c i a rty s ty c z n y c h , p o trz e b y n a p ra w . D b ch o d zą do te g o e k s p e rty z y , b a d a n ia , n a ra d y , p ro to k o ły , s p ra w o z d a n ia , p ro je k ty , k o sz to ry sy , u w a g i k o n s e r w a to r a i s p r a w y fin a n s o w e , k o re s p o n d e n c ja , a k t a i s z k ic e — w sz y s tk o to d a je p e łn y o b ra z s to s u n k ó w w b u d o w n ic tw ie , te c h n ic e , p r o d u k c ji itp . M a te ria ły s ię g a ją od X V II w ie k u do 1945 r. S p e c ja ln ie b o g a te w s z k ic e s ą zaso b y
41 Z e b ra n e p la n y m ia s t, tw ie r d z , p r z e d s ię b io r s tw w z esp o le P K O , w re je n c ji o ls z ty ń s k ie j d z ia ł S ( a d m in is tr a c ji s z k o ln e j), p la n y sz k ó ł o ra z w d z ia le D p la n y w si, w y k o n a n e są ró ż n ie : ja k o ry s u n k i o d rę c z n e (o łó w k o w e, k re d k o w e , p ió rk o w e , a k w a re lo w e ), ja k o ry c in y (d ru k k a m ie n n y , d ru k z w y k ły , d ru k o ffse to w y ), ja k o f o r m a z w ie lo k ro tn io n a (ś w ia tło d ru k , fo to k o p ie ) o ra z k o lo r y tu (je d n o k o lo ro w y , w ie lo k o lo ro w y , czy rę c z n ie k o lo ro w a n y ). R ó żn o ro d n o ść w y k o n a n ia d o ty c z y p rz e d e w s z y s t k im p la n ó w p a r k ó w z a m k o w y c h o ra z c m e n ta r z y w o je n n y c h . 42 W A P O , in w e n ta r z z esp o łu P K O t. 3, ss. 120— 144. 43 W z esp o le a k to w y m P K O (w s a m y c h ty lk o w o lu m in a c h te k s to w y c h ) z n a j d u je się 1609 e g z e m p la rz y r y s u n k ó w o ra z r e p r o d u k c ji. J e s t to n a jb a r d z ie j z w a r ty z asó b ry s u n k ó w . In n e zesp o ły a rc h iw a l n e p o s ia d a ją ro z p ro s z o n e ry s u n k i (np. la n d - r a t u r y i z a r z ą d y m ie js k ie ).
44 Z in w e n ta r y z a c ji b u d o w n ic tw a w ie jsk ie g o , c h ło p sk ie g o (B a u e r n h ä u s e r )
W A PO p o s ia d a 467 r y s u n k ó w z p o w ia tó w : b a rto s z y c k ie g o , b ra n ie w s k ie g o , d a r k e j m - sk ieg o , ry b a c k ie g o , o s tró d z k ie g o , ś w ię to s ie k ie rs k ie g o , e łc k ieg o , m o rą s k ie g o o ra z p a słęc k ie g o .
i;’ P r z e d e w s z y s tk im w z esp o ła c h z a rz ą d ó w m ie js k ic h .
