Wybór tekstów do nauki języka polskiego a zakresie biologii

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

AUTORZY

Joanna Kaźmierczak – rozdz. I, IV, VI, VII, X, XI, XII, XV, XVI Stanisław Hrabec – rozdz. II, III, V, VIII, IX, XIII, XIV, XVII, XVIII

RECENZENT Wiesław Lorkiewicz

SKŁAD I ŁAMANIE Oficyna Wydawnicza Edytor.org

Lidia Ciecierska PROJEKT OKŁADKI Łukasz Orzechowski

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/lightsource

Publikacja bez opracowania redakcyjnego w Wydawnictwie UŁ © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2015

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06846.15.0.S

Ark. wyd. 9,5; ark. druk. 16,125

ISBN 978-83-7969-829-5

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl

(6)

SPIS TREŚCI

Przedmowa 11

Wykaz skrótów 13

CZĘŚĆ PIERWSZA – Podstawy histologii

I. TKANKI CZŁOWIEKA (dr Joanna Kaźmierczak) 17

1. Tkanka nabłonkowa 17 1.1. Nabłonek pokrywający 18 1.2. Nabłonek gruczołowy 19 1.3. Nabłonek zmysłowy 20 2. Tkanka mięśniowa 20 3. Tkanka łączna 22

3.1. Tkanka łączna właściwa 22

3.2. Tkanka łączna szkieletowa (tkanka oporowa) 25

3.3. Tkanka łączna płynna – krew i limfa 28

3.3.1. Krew 28

3.3.1.1. Rodzaje komórek krwi 28

3.3.1.2. Główne etapy procesu krzepnięcia krwi 31

3.3.1.3. Układ grupowy AB0 32

3.3.1.4. Układ grupowy Rh. Konflikt serologiczny 33

3.3.2. Limfa 34

4. Tkanka nerwowa 34

4.1. Budowa neuronu 34

4.2. Powstawanie i przewodzenie impulsów nerwowych 36 CZĘŚĆ DRUGA – Podstawy anatomii i fizjologii człowieka

II. ORGANIZM, JAKO CAŁOŚĆ, CZĘŚCI CIAŁA CZŁOWIEKA (mgr Stanisław Hrabec) 43

1. Komórka, tkanka, narząd, układ narządów 43

2. Części ciała człowieka 44

III. NARZĄD RUCHU CZŁOWIEKA: UKŁAD SZKIELETOWY I MIĘŚNIOWY (mgr

Stani-sław Hrabec) 49

1. Kształty kości 49

(7)



SPIS TRE

ŚCI

3. Rodzaje połączeń kości 51

3.1. Budowa stawu 51

3.2. Podział stawów 53

4. Budowa i funkcje kręgosłupa 53

5. Budowa klatki piersiowej 56

5.1. Funkcje klatki piersiowej 56

6. Budowa czaszki 57

6.1. Budowa mózgoczaszki 58

6.2. Budowa trzewioczaszki 59

7. Szkielet kończyny górnej 61

8. Szkielet kończyny dolnej 64

9. Układ mięśniowy 68

9.1. Budowa zewnętrzna mięśnia szkieletowego 68

9.2. Budowa mikroskopowa mięśnia poprzecznie prążkowanego 69

9.3. Budowa miofibryli 69

9.4. Rodzaje mięśni szkieletowych 70

9.5. Podział mięśni ze względu na czynności ruchowe 71

9.6. Fizjologia skurczu mięśnia 72

9.6.1. Przemiany chemiczne i energetyczne w mięśniach 74 9.6.2. Zmęczenie mięśnia, pogotowie energetyczne 77

IV. UKŁAD ODDECHOWY (dr Joanna Kaźmierczak) 79

1. Budowa i funkcja dróg oddechowych 79

2. Budowa płuc 82

3. Mechanizm wentylacji płuc 84

4. Pojemność płuc 85

5. Wymiana gazów oddechowych w pęcherzykach płucnych i tkankach 85

6. Transport tlenu i dwutlenku węgla we krwi 87

7. Regulacja wentylacji płuc 89

8. Wybrane zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego 90

V. UKŁAD KRĄŻENIA (mgr Stanisław Hrabec) 93

1. Układ krwionośny 93

1.1. Serce 93

1.2. Naczynia krwionośne łączące się z sercem 95

1.3. Rodzaje naczyń krwionośnych 96

1.3.1. Tętnice 96

1.3.2. Żyły 97

1.3.3. Naczynia włosowate (kapilary) 98

1.4. Automatyzm pracy serca 98

1.5. Praca serca 99

1.6. Elektrokardiogram – EKG 101

(8)



SPIS TRE

ŚCI

7

Joanna Kaźmierczak  Stanisław Hrabiec

1.7.1. Krążenie małe – płucne 102

1.7.2. Krążenie duże 103

1.7.3. Krążenie wieńcowe 106

1.7.4. Krążenie wątrobowe – wrotne 106

1.8. Regulacja pracy serca 107

1.9. Regulacja ciśnienia tętniczego krwi 108

2. Układ limfatyczny – chłonny 109

2.1. Naczynia limfatyczne (chłonne) 110

2.2. Węzły limfatyczne (chłonne) 111

2.3. Śledziona 112

2.4. Grasica i migdałki 112

VI. PROCESY ODPORNOŚCIOWE ORGANIZMU (dr Joanna Kaźmierczak) 113

1. Odporność nieswoista (wrodzona) 113

2. Odporność swoista (nabyta) 115

3. Mechanizmy nabywania odporności 116

4. Wybrane defekty układu odpornościowego 119

VII. UKŁAD POKARMOWY (dr Joanna Kaźmierczak) 121

1. Składniki pokarmowe 121

2. Enzymy trawienne i trawienie składników pokarmowych 125

3. Budowa i czynności układu pokarmowego 126

3.1. Jama ustna 127

3.1.1. Trawienie składników pokarmowych w jamie ustnej 129

3.2. Gardło i przełyk 130

3.3. Żołądek 130

3.3.1. Trawienie składników pokarmowych w żołądku 131

3.4. Jelito cienkie 132

3.4.1. Trawienie składników pokarmowych w jelicie cienkim.

Wchłania-nie substancji pokarmowych 133

3.5. Jelito grube 136

4. Budowa i funkcja wątroby i trzustki 137

4.1. Trzustka 137

4.2. Wątroba 138

5. Metabolizm składników pokarmowych 139

6. Otrzewna 140

7. Regulacja nerwowa i hormonalna wydzielania soków trawiennych 140

8. Wybrane choroby układu pokarmowego 141

VIII. UKŁAD WYDALNICZY – MOCZOWY (mgr Stanisław Hrabec) 143

1. Budowa układu moczowego 143

1.1. Budowa nerki 143

(9)



SPIS TRE

ŚCI

2. Czynność układu moczowego 146

2.1. Wytwarzanie moczu 147

2.2. Składniki moczu ostatecznego i jego właściwości chemiczne 149 2.3. Regulacja czynności zewnątrzwydzielniczej nerki 150

2.4. Nerki, jako narząd wewnątrzwydzielniczy 150

2.5. Wydalanie moczu 151

IX. UKŁAD NERWOWY (mgr Stanisław Hrabec) 153

1. Pochodzenie układu nerwowego 153

2. Podział układu nerwowego 154

3. Ośrodkowy układ nerwowy – budowa i funkcje 155

3.1. Rdzeń kręgowy – budowa 155

3.2. Rdzeń kręgowy – funkcje 157

3.3. Mózgowie 158 3.3.1. Kresomózgowie 159 3.3.2. Funkcje kresomózgowia 161 3.3.3. Międzymózgowie 163 3.3.4. Śródmózgowie 164 3.3.5. Tyłomózgowie wtórne 164

3.3.6. Zamózgowie – rdzeń przedłużony 165

4. Obwodowy układ nerwowy 166

5. Autonomiczny układ nerwowy 168

5.1 Budowa autonomicznego układu nerwowego 169

6. Rodzaje receptorów 171

7. Rodzaje synaps 172

8. Działanie układu nerwowego – odruchy 173

8.1. Odruchy bezwarunkowe 174

8.2. Odruchy warunkowe 175

8.3. Powstawanie odruchów warunkowych 176

8.4. Instynkt 176

X. UKŁAD HORMONALNY (dr Joanna Kaźmierczak) 177 1. Położenie gruczołów dokrewnych w organizmie człowieka 177 2. Cechy charakterystyczne hormonów. Mechanizm działania hormonów 178

3. Regulacja wydzielania hormonów 180

4. Hormony wydzielane przez gruczoły endokrynowe i ich funkcja

w organizmie 181

4.1. Przysadka mózgowa 181

4.2. Szyszynka 183

4.3. Tarczyca 183

4.4. Przytarczyce – gruczoły przytarczyczne 183

4.5. Grasica 184

(10)



SPIS TRE

ŚCI

9

Joanna Kaźmierczak  Stanisław Hrabiec

4.7. Nadnercza – gruczoły nadnerczowe 185

4.8. Gruczoły płciowe – jądra i jajniki 186

5. Hormony tkankowe 187

XI. NARZĄDY ZMYSŁÓW (dr Joanna Kaźmierczak) 189

1. Narząd wzroku – oko 189

1.1. Budowa gałki ocznej 190

1.2. Mechanizm powstawania wrażeń wzrokowych 191

1.3. Wady wzroku 193

2. Narząd smaku 195

3. Narząd węchu 195

4. Narząd słuchu i równowagi – ucho 196

4.1. Mechanizm powstawania wrażeń słuchowych 198

4.2. Mechanizm utrzymywania równowagi 198

XII. SKÓRA – POWŁOKA CIAŁA (dr Joanna Kaźmierczak) 201

1. Budowa anatomiczna skóry 201

1.2. Wytwory naskórka 202

2. Czynności skóry 203

3. Uszkodzenia i wybrane choroby skóry 204

XIII. UKŁAD PŁCIOWY (ROZRODCZY) (mgr Stanisław Hrabec) 207

1. Układ płciowy męski 207

1.1. Budowa układu płciowego męskiego 207

1.1.1. Budowa i funkcja jąder 208

1.1.2. Budowa i funkcja nasieniowodów 208

1.1.3. Budowa i funkcja gruczołu krokowego – prostaty 208

1.1.4. Budowa i funkcja moszny 209

1.1.5. Budowa i funkcja prącia 209

1.2. Czynności układu płciowego męskiego 209

1.2.1. Powstawanie i budowa plemników 209

1.2.2. Składniki nasienia (spermy) 210

1.2.3. Kopulacja 211

1.2.4. Zapłodnienie 211

2. Układ płciowy żeński 211

2.1. Budowa układu płciowego żeńskiego 211

2.1.1. Budowa jajnika 212

2.1.2. Budowa jajowodu 212

2.1.3. Budowa macicy 212

2.1.4. Budowa i funkcje pochwy 213

2.2. Czynności układu płciowego żeńskiego 214

2.2.1. Cykl miesiączkowy (jajnikowy) 215

2.2.2. Implantacja zarodka 215

2.2.3. Ciąża 216

(11)



SPIS TRE

ŚCI

XIV. ROZWÓJ ZARODKA LUDZKIEGO (mgr Stanisław Hrabec) 219

1. Zapłodnienie i etapy rozwoju zarodka 219

2. Cechy płciowe człowieka 220

3. Powstawanie tkanek i narządów z listków zarodkowych 221 CZĘŚĆ TRZECIA – Wybrane czynniki chorobotwórcze

XV. WIRUSY (dr Joanna Kaźmierczak) 225

1. Klasyfikacja wirusów 227

XVI. BAKTERIE (dr Joanna Kaźmierczak) 231

1. Budowa komórki bakteryjnej 231

2. Czynności życiowe bakterii 233

2.1. Rozmnażanie się bakterii 233

2.2. Odżywiane się bakterii 234

2.3. Oddychanie bakterii 235

2.4. Rola bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka 235

2.5. Antyseptyka 238

XVII. PIERWOTNIAKI PASOŻYTNICZE (mgr Stanisław Hrabec) 239

1. Pierwotniaki wiciowe 240

2. Pierwotniaki należące do sporowców 241

2.1. Rozwój zarodźca ruchliwego 241

3. Pierwotniaki należące do korzenionóżek 243

4. Pierwotniaki należące do orzęsków 243

XVIII. PRZYWRY, TASIEMCE I NICIENIE (mgr Stanisław Hrabec) 245

1. Przywry 245

1.1. Rozwój motylicy wątrobowej 246

2. Tasiemce 246

2.1. Przedstawiciele tasiemców pasożytujących u człowieka 247

3. Nicienie 251

3.1. Przykłady nicieni pasożytujących u człowieka 251

Literatura 253

(12)

PRZEDMOWA

Podręcznik „Wybór tekstów do nauki języka polskiego w zakresie biologii” został przygotowany z myślą o słuchaczach Studium Języka Polskiego dla Cu-dzoziemców w UŁ. Jest przeznaczony dla obcokrajowców, którzy chcą studio-wać w Polsce na kierunkach medycznych oraz psychologii. Podręcznik stanowi zbiór tekstów do nauki języka polskiego jako obcego w zakresie biologii. Teksty te umożliwiają czytelnikom poznanie terminologii i struktur gramatycznych sto-sowanych przy opisie budowy ciała człowieka oraz podstawowych procesów i czynności życiowych organizmu ludzkiego, przez co przygotowują przyszłych studentów do czytania ze zrozumieniem tekstów naukowych i popularno-nauko-wych, a także do czynnego posługiwania się językiem naukowym. Teksty zawarte w podręczniku są opatrzone rysunkami, tabelami i wykresami, które ułatwiają cudzoziemcom uczącym się języka polskiego zrozumienie ich treści oraz stanowią podstawę do tworzenia ćwiczeń językowych rozwijających umiejętności produk-tywne takie jak opisywanie, definiowanie, porównywanie czy wnioskowanie.

Podręcznik jest przeznaczony do nauki pod kierunkiem lektora, jednak może być wykorzystywany przez osoby chcące pracować samodzielnie, posiadające odpowied-nie przygotowaodpowied-nie językowe. Przystępując do lektury podręcznika czytelnicy powinni prezentować znajomość języka polskiego co najmniej na poziomie A1 oraz posiadać podstawową wiedzę z zakresu zagadnień biologicznych, które są jego treścią.

Teksty zawarte w podręczniku zostały zgrupowane w trzy następujące po sobie działy: „Podstawy histologii”, „Podstawy anatomii i fizjologii człowieka” oraz „Wybrane czynniki chorobotwórcze”. Tematyka działów została dobrana tak, aby czytelnicy, kandydaci na studia medyczne oraz psychologię mogli powtó-rzyć najważniejsze dla wybranego przez nich kierunku studiów wiadomości z za-kresu biologii na poziomie określonym przez programową podstawę nauczania, opracowaną przez MEN dla polskich szkół ponadpodstawowych. Zależnie od po-ziomu przygotowania językowego i merytorycznego użytkowników podręcznika teksty mogą być wykorzystywane w całości lub we fragmentach.

Ostatecznym celem podręcznika jest rozwinięcie u korzystających z niego czy-telników umiejętności językowych do poziomu B2 z elementami poziomu C1 w za-kresie sprawności czytania ze zrozumieniem oraz poziomu B2 w zaza-kresie mówienia. dr Joanna Kaźmierczak



PRZEDMO

W

(13)

ORGANIZMU

Odporność to zespół reakcji organizmu, prowadzących do rozpoznawania i niszczenia substancji i komórek, szkodliwych dla organizmu. Odporność powstaje dzięki aktywności układu odpornościowego.

Układ odpornościowy składa się z dużej liczby komórek, tkanek i narządów. Komórki układu odpornościowego kontaktują się ze sobą bezpośrednio (kontakt komórka-komórka) lub przez wydzielane mediatory. Do tkanek i narządów bu-dujących układ odpornościowy należą: czerwony szpik kostny, węzły chłonne, migdałki, grasica i śledziona. Do komórek biorących udział w procesach odpor-nościowych człowieka należą: limfocyty, neutrofile, monocyty, bazofile, komórki tuczne, komórki dendrytyczne, komórki NK.

Układ odpornościowy odpowiada za wytwarzanie odporności, czyli braku wrażliwości organizmu na zakażenia (infekcje) wywołane przez drobnoustroje lub ich toksyny.

1. ODPORNOŚĆ NIESWOISTA (WRODZONA)

Drobnoustroje (patogeny) wnikają do organizmu człowieka za pośrednic-twem układów: pokarmowego, oddechowego, moczowego, płciowego, przez uszkodzoną skórę. Organizm broni się przed atakiem bakterii i wirusów wytwa-rzając naturalne bariery. Należą do nich:

1) martwe warstwy skóry;

2) nabłonek pokrywający drogi układu pokarmowego, oddechowego, mo-czowego i płciowego. Komórki nabłonkowe mają rzęski, które pomagają w usu-waniu drobnoustrojów, a wytwarzany przez nie śluz zlepia drobnoustroje i nie pozwala im się rozprzestrzeniać;

3) środowisko kwaśne (pH 3.5–5.5) nieprzyjazne dla rozwoju bakterii

wy- PR OCE SY ODPORNOŚCI O WE OR GANIZMU

6

(14)

 PR OCE SY ODPORNOŚCI O WE OR GANIZMU

114

WYBÓR TEKSTÓW DO NAUKI JĘZYKA POLSKIEGO W ZAKRESIE BIOLOGII  Podręcznik dla Cudzoziemców

6

4) płyny ustrojowe: łzy, ślina – zawierają substancje chemiczne np. lizozym, które mają właściwości bakteriobójcze (niszczą drobnoustroje) i przeciwciała;

5) symbiotyczna flora bakteryjna: bakterie kwasu mlekowego w pochwie lub przewodzie pokarmowym – drobnoustroje, które utrudniają kolonizację or-ganizmu przez drobnoustroje chorobotwórcze;

6) odruchy takie jak kaszel, kichanie, wymioty, biegunka, które usuwają z or-ganizmu szkodliwe substancje lub patogeny.

Jeżeli drobnoustroje pokonają naturalne bariery organizmu i wnikną do krwi, limfy lub tkanek w organizmie aktywowane są komórki należące w większości do leukocytów, które odpowiadają na atak patogenów. Ich podstawową funkcją jest rozpoznawanie i fagocytoza komórek zakażonych wirusem, komórek nowo-tworowych i bakterii. Wynikiem działania tych komórek jest rozwój reakcji

zapal-nej. Podczas reakcji zapalnej dochodzi do wzmożonego wytwarzania w organizmie

wielu białek odpornościowych i substancji takich jak histamina i prostaglandyny. Objawami reakcji zapalnej są zaczerwienienie, ból i obrzęk w miejscu infekcji oraz podwyższona temperatura, która może dotyczyć całego organizmu. W trakcie re-akcji zapalnej następuje rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie ich prze-puszczalności, na skutek czego do zaatakowanej tkanki mogą przedostawać się komórki układu odpornościowego. W rozwoju reakcji zapalnej biorą udział:

1) makrofagi – komórki powstające z monocytów – fagocytują patogeny na różnych etapach rozwoju reakcji odpornościowej;

2) granulocyty obojętnochłonne i kwasochłonne – prowadzą proces fa-gocytozy. Granulocyty zasadochłonne magazynują i wydzielają histaminę – sub-stancję, która zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych, co prowadzi do zaczerwienienia i obrzęku uszkodzonej tkanki;

3) komórki tuczne i bazofile – komórki, które mają podobną budowę i peł-nią podobne funkcje. Bazofile występują we krwi, a komórki tuczne w tkance łącznej w pobliżu błon śluzowych. Komórki te, podobnie jak granulocyty zasado-chłonne i obojętnozasado-chłonne, uwalniają mediatory, które wywołują rozszerzanie się i zwiększenie przepuszczalności naczyń krwionośnych oraz przyciągają leuko-cyty do miejsca rozwoju infekcji;

4) komórki dendrytyczne – ich kształt jest podobny do komórek nerwo-wych. Mają wiele wypustek, przez które mogą łączyć się z innymi komórkami. Ich funkcją jest rozpoznawanie i prezentacja komórek bakterii limfocytom T.

Opisane powyżej mechanizmy nazywamy odpornością nieswoistą

(wrodzo-ną). Jest ona uwarunkowana genetycznie i niezmienna podczas życia człowieka.

Komórki i naturalne bariery tworzące odporność nieswoistą są aktywne od mo-mentu narodzin człowieka do jego śmierci.

(15)

6

CZY WIESZ, ŻE…

Cytokiny to peptydy lub białka wytwarzane i wydzielane przez komórki ukła-du odpornościowego. Wpływają one na wzrost, namnażanie i aktywowanie komórek uczestniczących w odpowiedzi immunologicznej.

Do cytokin należą:

• interleukiny – substancje, które przekazują informacje między leukocytami; • interferony – substancje hamujące rozwój wirusów;

• chemokiny – substancje, które powodują przemieszczanie się leukocytów do miejsca zakażenia.

2. ODPORNOŚĆ SWOISTA (NABYTA)

Odporność nabyta jest aktywowana, gdy działanie odporności wrodzonej nie wystarcza do zahamowania infekcji. Odporność nabyta kształtuje się w trak-cie życia osobniczego. W tym typie odporności odpowiedź immunologiczna jest skierowana przeciwko konkretnym czynnikom chorobotwórczym, a jej urucho-mienie wymaga czasu. Za wytworzenie odporności nabytej odpowiadają głównie limfocyty T i limfocyty B, powstające w czerwonym szpiku kostnym z limfocytów

multipotencjalnych.

Limfocyty T. Ze szpiku kostnego limfocyty multipotencjalne dostają się

z krwią do grasicy i tam przekształcają się (dojrzewają) w limfocyty T. Limfocyty T dostają się z krwią do narządów i tkanek limfatycznych. Limfocyty T dzielą się na:

 limfocyty cytotoksyczne (Tc) – zabijają komórki zakażone wirusami, ko-mórki nowotworowe i koko-mórki przeszczepów;

 limfocyty pomocnicze (Th) – rozpoznają drobnoustroje przez kontakt z antygenami na powierzchni komórek drobnoustrojów. Wydzielają interleukiny i aktywują rozwój limfocytów B;

 limfocyty supresorowe (Ts) – hamują rozwój odpowiedzi immunologicz-nej po zwalczeniu zakażenia.

Limfocyty B. Ze szpiku kostnego limfocyty multipotencjalne dostają się

z krwią do grudek chłonnych przewodu pokarmowego oraz do węzłów chłon-nych i tam przekształcają się w limfocyty B. Pod wpływem kontaktu organizmu z antygenami, limfocyty B dzielą się, dojrzewają i przekształcają się w komórki

(16)

116

6

Przeciwciała (immunoglobuliny) człowieka należą do pięciu klas:

J IgG – występują we krwi i tkankach, jako jedyne przenikają przez łożysko (chronią płód), są głównymi przeciwciałami biorącymi udział w reakcji od-pornościowej.

J IgA – występują głównie w wydzielinach błon śluzowych przewodu po-karmowego, dróg oddechowych, układu moczowego i układu płciowego zapewniając obronę w miejscu występowania.

J IgM – występują na powierzchni limfocytów B oraz we krwi. Wydziela-ne we wczesnych stadiach reakcji odpornościowej organizmu, eliminują patogeny przed wytworzeniem odpowiedniej ilości przeciwciał klasy IgG. J IgD – występują na powierzchni limfocytów B, biorą udział w ich

różnico-waniu.

J IgE – występują w tkankach, powodują uwalnianie histaminy z komórek tucznych. Biorą udział w zwalczaniu pasożytów oraz w reakcjach aler-gicznych.

Do limfocytów należą też komórki NK, nazywane naturalnymi zabójcami (na-tural killer). Odznaczają się one zdolnością do niszczenia innych komórek organi-zmu, np. komórek nowotworowych lub komórek zakażonych wirusem.

Wyróżniamy dwa typy odpowiedzi swoistej:

1) odpowiedź typu humoralnego, w której biorą udział przeciwciała obecne we krwi, limfie i płynach tkankowych;

2) odpowiedź typu komórkowego, w której następuje bezpośrednia reakcja antygenu z limfocytami T.

3. MECHANIZMY NABYWANIA ODPORNOŚCI

W zależności od sposobu, w jaki organizm nabywa odporność, wyróżniamy odporność swoistą bierną i czynną, naturalną i sztuczną.

ODPORNOŚĆ NABYTA BIERNA NATURALNA – występuje po urodzeniu i w cza-sie karmienia dziecka mlekiem matki. Dziecko nabywa odporność, otrzymując przeciwciała wyprodukowane przez organizm matki, przez łożysko lub w mleku.

ODPORNOŚĆ NABYTA CZYNNA NATURALNA powstaje w wyniku przebycia choroby.

(17)

6

Rys. 65. Schemat procesu powstawania odporności nabytej czynnej naturalnej

Pierwotna odpowiedź immunologiczna rozwija się przy pierwszym

kon-takcie organizmu z antygenem. Jest to proces, który dzieli się na kilka etapów (rys. 65):

1) prezentacja antygenu – makrofagi fagocytują bakterie i wirusy, a na-stępnie dzielą je na fragmenty, które są umieszczane na ich powierzchni. Takie fragmenty nazywamy nieczynnym antygenem;

2) limfocyty Th rozpoznają nieczynne antygeny jako obce;

3) limfocyty Th wydzielają substancje białkowe (cytokiny), które pobu-dzają rozwój limfocytów Tc i limfocytów B;

4) pobudzone limfocyty Tc łączą się z zakażonymi patogenem komórkami i niszczą je, wydzielając białka cytotoksyczne. Limfocyty B dzielą się i produ-kują komórki plazmatyczne. Komórki plazmatyczne produprodu-kują przeciwciała. Każde przeciwciało pasuje wyłącznie do jednego typu antygenu. Przeciwciała wiążą antygeny i naznaczają je. Dzięki temu są one łatwym celem dla komórek np. limfocytów Tc lub białek układu dopełniacza, które potrafią je niszczyć.

Układ dopełniacza to zespół około 30 enzymów osocza krwi, które

wspoma-gają (dopełniają) czynności przeciwciał w zwalczaniu infekcji. Układ dopełniacza jest aktywowany przez połączenie antygenu z przeciwciałem (klasa IgG lub IgM).

(18)

118

6

Gdy w organizmie ubywa antygenu reakcja, immunologiczna jest hamowana przez limfocyty Ts.

Po zwalczeniu infekcji w organizmie pozostaje część limfocytów T i B nazywa-nych komórkami pamięci oraz pewna ilość przeciwciał wytworzonazywa-nych przeciwko określonemu antygenowi. Stanowią one pamięć immunologiczną. Dzięki pamię-ci immunologicznej przy kolejnym kontakpamię-cie z tym antygenem reakcja obronna (produkcja przeciwciał) jest szybsza i silniejsza, a zakażenie często przebiega bez objawów chorobowych (rys. 66). Taką reakcję nazywamy wtórną odpowiedzią

immunologiczną.

126

Układ odpornościowy

Pierwotna odpowiedź immunologiczna rozwija się przy pierwszym

kontakcie organizmu z antygenem. Jest to proces, który dzieli się na kilka etapów (rys. 65):

1) prezentacja antygenu – makrofagi fagocytują bakterie i wirusy, a następnie dzielą je na fragmenty, które są umieszczane na ich powierzchni Takie fragmenty nazywamy nieczynnym antygenem;

2) limfocyty Th rozpoznają nieczynne antygeny jako obce;

3) limfocyty Th wydzielają substancje białkowe (cytokiny), które pobudzają rozwój limfocytów Tc i limfocytów B;

4) pobudzone limfocyty Tc łączą się z zakażonymi patogenem komórkami i niszczą je, wydzielając białka cytotoksyczne. Limfocyty B dzielą się i produkują komórki plazmatyczne. Komórki plazmatyczne produkują przeciwciała. Każde przeciwciało pasuje wyłącznie do jednego typu antygenu. Przeciwciała wiążą antygeny i naznaczają je. Dzięki temu są one łatwym celem dla komórek np. limfocytów Tc lub białek układu dopełniacza, które potrafią je niszczyć. Układ dopełniacza to zespół około 30 enzymów osocza krwi, które wspomagają (dopełniają) czynności przeciwciał w zwalczaniu infekcji. Układ dopełniacza jest aktywowany przez połączenie antygenu z przeciwciałem (klasa IgG lub IgM). Gdy w organizmie ubywa antygenu reakcja, immunologiczna jest hamowana przez limfocyty Ts.

Rys. 66. Schemat przedstawiający stężenie przeciwciał we krwi człowieka wytwarzanych w trakcie rozwoju pierwotnej i wtórnej odpowiedzi immunologicznej

Czas St ęż eni e pr zec iw cia łw suro w icy k rw i Powtórny kontakt z antygenem Pierwszy kontakt z antygenem Pierwotna odpowiedź

immunologiczna Wtórna odpowiedźimmunologiczna

Czas St ęż eni e pr zec iw cia łw suro w icy k rw i Powtórny kontakt z antygenem Pierwszy kontakt z antygenem Pierwotna odpowiedź

immunologiczna Wtórna odpowiedźimmunologiczna

Rys. 66. Schemat przedstawiający stężenie przeciwciał we krwi człowieka wytwarzanych w trakcie rozwoju pierwotnej i wtórnej odpowiedzi immunologicznej

ODPORNOŚĆ NABYTA BIERNA SZTUCZNA – powstaje w wyniku podania suro-wicy odpornościowej. Surowicą odpornościową nazywamy surowicę krwi, która zawiera wysokie stężenie przeciwciał skierowanych przeciwko określonemu an-tygenowi.

ODPORNOŚĆ NABYTA CZYNNA SZTUCZNA – powstaje w wyniku szczepień ochronnych. Szczepionką nazywamy preparat biologiczny, który zawiera osłabio-ne lub zabite drobnoustroje, ich fragmenty lub toksyny. Podstawę działania szcze-pień ochronnych stanowi pamięć immunologiczna.

Po podaniu szczepionki organizm produkuje przeciwciała oraz komórki pa-mięci skierowane przeciwko wprowadzonym do niego antygenom.

(19)

6

4. WYBRANE DEFEKTY UKŁADU

ODPORNOŚCIOWEGO

Gdy układ immunologiczny człowieka przestaje pracować prawidłowo, nie broni organizmu przed patogenami, a czasem obraca się przeciwko niemu.

Alergie to choroby spowodowane nadwrażliwością układu

odpornościowe-go. Reakcja immunologiczna i produkcja przeciwciał rozpoczyna się w wyniku kontaktu organizmu z nieszkodliwym dla niego czynnikiem, który nazywany jest

alergenem. Reakcja alergiczna może mieć formę łagodną taką jak wysypka

skór-na lub katar, ale może być też groźskór-na dla życia jak astma oskrzelowa lub wstrząs

anafilaktyczny.

Choroby autoimmunizacyjne – w chorobach tych układ immunologiczny

roz-poznaje „swoje” komórki, jako „obce” i niszczy je (autoimmunoagresja). Przykła-dami tego typu chorób są reumatoidalne zapalenie stawów – organizm niszczy chrząstki stawowe na powierzchniach stawowych kości i stwardnienie rozsiane – organizm niszczy osłonki mielinowe na komórkach nerwowych.

AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności) – jest to przewlekła,

śmier-telna i jak dotąd nieuleczalna choroba wywołana przez wirus HIV (retrowirus). Wirus HIV atakuje makrofagi oraz limfocyty T pomocnicze (Th). Liczba tych komó-rek w organizmie spada, ponieważ:

• wirusy mnożą się we wnętrzu limfocytów Th i powodują ich zniszczenie; • limfocyty T cytotoksyczne (Tc) zabijają zakażone wirusem komórki – układ

immunologiczny niszczy sam siebie.

Układ immunologiczny odróżnia własne komórki organizmu od komórek ob-cych dzięki istnieniu autoantygenów (antygenów własnych organizmu). Na-zywamy je antygenami zgodności tkankowej (ang. major histocompatibility complex – MHC). Porównując antygeny zgodności tkankowej komórek, układ odpornościowy rozpoznaje komórki pochodzące z innego organizmu i rozpo-czyna skierowaną przeciw nim reakcję obronną.

Początkowo, kiedy liczba limfocytów Th utrzymuje się na poziomie, który po-zwala układowi immunologicznemu na spełnianie swojej funkcji, nie występują żadne objawy choroby. Po przekroczeniu krytycznego minimum limfocytów Th następuje rozwój objawów AIDS. Chory jest osłabiony i łatwo zapada na różne

(20)

120

6

choroby. Niegroźne patogeny wywołują u chorego infekcje o ciężkim przebiegu. U chorych rozwijają się rzadko spotykane nowotwory np. mięsak Kaposiego (fio-letowe plamy zmienionych komórek na skórze). Chory umiera na skutek ciężkiej infekcji lub z powodu wyniszczenia organizmu.

Do zakażenia wirusem HIV dochodzi tylko za pośrednictwem krwi lub przez kontakt seksualny. Możliwe jest przeniesienie wirusa od zakażonej matki do pło-du (wirusy przechodzą przez łożysko) lub do noworodka (z krwią matki w czasie porodu).

(21)

1. ZAPŁODNIENIE

I ETAPY ROZWOJU ZARODKA

Podczas kopulacji odbywa się zaplemnienie, to znaczy wprowadzenie do po-chwy kobiety spermy – nasienia. Następnie plemniki wędrują przez pochwę, ma-cicę i jajowód, w którym najczęściej dochodzi do zapłodnienia, czyli połączenia się plemnika i komórki jajowej. Komórka jajowa jest wtedy oocytem II rzędu

w stadium metafazy drugiego podziału mejotycznego. Zapłodnienie przebiega w dwóch etapach. Są to:

1) plazmogamia – wniknięcie plemnika do oocytu II rzędu;

2) kariogamia – połączenie się jąder obu gamet, plemnika i komórki jajowej. Po zapłodnieniu komórka jajowa otacza się błoną uniemożliwiającą wniknię-cie do niej następnych plemników.

Pierwsze stadium procesu rozwoju zarodka polega na wielokrotnych

podzia-łach mitotycznych zapłodnionej komórki jajowej – zygoty. Powstają w ten sposób

blastomery – komórki zarodka. Proces ten nazywa się bruzdkowaniem. W

rezul-tacie bruzdkowania powstaje najpierw morula, która jest nieznacznie większa od komórki jajowej i składa się z bardzo wielu małych niezróżnicowanych blasto-merów. Ich kształt przypomina owoc maliny.

Następne stadium rozwoju zarodka nazywa się blastulą. U człowieka

bla-stulę nazywamy blastocystą. Blastocysta powstaje w wyniku dalszych podziałów mitotycznych blastomerów moruli. Wszystkie blastomery tworzą jedną warstwę.

Zewnętrzna część blastocysty nazywa się trofoblastem. Trofoblast bierze udział

w tworzeniu kosmówki. Kosmówka staje się później częścią łożyska. Powstaje pęcherzyk wypełniony płynem. Wewnętrzną część blastocysty nazywa się jamą

blastocysty – blastocelem.

Wewnątrz blastocysty znajduje się węzeł zarodkowy – embrioblast. Z

em- R O ZW Ó J Z AR ODKA L UD ZKIE GO

14

(22)

 R O ZW Ó J Z AR ODKA L UD ZKIE GO

220

14

Dalszy etap rozwoju zarodka nazywa się gastrulacją. Odbywa się ona po

im-plantacji zarodka w ścianie macicy. Gastrulacja polega na przekształceniu się

embrioblastu. Wewnątrz embrioblastu powstaje jama owodni. Komórki leżące w dolnej części ściany jamy owodni tworzą tarczkę zarodkową. W rezultacie ga-strulacji powstaje gastrula, której ściana ma najpierw dwie warstwy komórek. Tworzą one dwa pierwsze listki zarodkowe: ektodermę, zewnętrzną część ściany gastruli oraz endodermę, wewnętrzną część ściany gastruli. W tym czasie osta-tecznie kształtują się błony płodowe – owodnia, kosmówka, omocznia i pęche-rzyk żółtkowy. U większości zwierząt i u człowieka z endodermy powstaje trzeci listek zarodkowy, czyli mezoderma. Zarodek zaczyna się wydłużać – staje się dwu-bocznie symetryczny. Dalszy rozwój zarodka prowadzi do różnicowania się tkanek – histogenezy i tworzenia narządów – organogenezy. Wszystkie narządy powstają z trzech listków zarodkowych: ektodermy, endodermy i mezodermy (rys. 101).

Rys. 101. Stadia rozwoju zarodkowego

2. CECHY PŁCIOWE CZŁOWIEKA

1. Pierwszorzędowe cechy płciowe (pierwotne) u człowieka są określone przez rodzaj istniejących narządów płciowych, czyli gonad. U mężczyzny są to ją-dra, u kobiety są jajniki.

2. Drugorzędowe cechy płciowe są określone przez rodzaj pozostałych na-rządów płciowych wewnętrznych i zewnętrznych. Mężczyzna ma nasieniowody, cewkę moczową oraz prącie, a kobieta ma jajowody, macicę i pochwę.

3. Trzeciorzędowe cechy płciowe (nazywane wtórnymi) są określone przez różnice w budowie ciała (wzrost, umięśnienie, sylwetka, budowa miednicy), ce-chy psychiczne oraz rodzaj i wielkość owłosienia, zarost na twarzy mężczyzny. Wy-nikają one z działania hormonów płciowych, androgenów u mężczyzn (głównie testosteronu) i estrogenów u kobiet.

(23)

 R O ZW Ó J Z AR ODKA L UD ZKIE GO

14

3. POWSTAWANIE TKANEK I NARZĄDÓW

Z LISTKÓW ZARODKOWYCH

Tabela 13. ilustruje powstawanie poszczególnych tkanek i narządów z róż-nych listków zarodkowych.

Tabela13. Powstawanie tkanek i narządów z listków zarodkowych Nazwa listka

zarodkowego Nazwy narządów lub ich części

Ektoderma cały układ nerwowy, naskórek i jego wytwory, przysadka mózgowa, _{nabłonki jamy ustnej, nabłonek odbytnicy, rdzeń nadnerczy, szyszynka}

Mezoderma tkanka łączna, układ ruchu: tkanka mięśniowa, układ szkieletowy, układ krwionośny, układ limfatyczny, błony surowicze, nerki, gonady, kora nadnerczy, skóra właściwa

Endoderma nabłonki przewodu pokarmowego (z wyjątkiem jamy ustnej i odbytu), gruczoły trawienne: trzustka, wątroba, ślinianki, nabłonki układu odde-chowego, płuca, tarczyca, przytarczyce, grasica

(24)

LITERATURA

DO ROZDZIAŁÓW: I, IV, VI, VII, X, XI, XII, XV, XVI

Abrahams P., Atlas anatomii. Ciało człowieka: budowa o funkcjonowanie, Świat Książki, Warszawa 2004. Berg J. M. i in., Biochemia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Brook C.H., Marchall N., Podstawy endokrynologii, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wro-cław 2000.

Cichocki T., Litwin J.A., Mirecka J., Kompendium histologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń-skiego, Kraków 2002.

Epstein R.J., Biologia molekularna człowieka, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2005.

Feneis H., Ilustrowana anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007. Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W., Stokłosa T. (red.), Immunologia, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2009.

Hoser P., Anatomia i fizjologia człowieka, WSiP, Warszawa 1995.

Janicki K. (red.), Domowy poradnik medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. Krechowiecki A., Czerwiński F., Zarys anatomii człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

2004.

Lydyard P.M., Whelan A., Fanger M.W., Immunologia. Krótkie wykłady, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

McMillan B., Wielki atlas anatomii człowieka, BUCHMANN, Warszawa 2009. Mindell E., Biblia witamin, Muza S.A., Warszawa 1996.

Murray R.K., Granner D.K., Rodwell V.W., Biochemia Harpera ilustrowana, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.

Sawicki W., Histologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2009.

Schlegel H.G., Mikrobiologia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Sokołowska-Pituchowa J., Anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006. Solomon E.P., Berg L.R., Martin D.W., Vilee C.A., Biologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2011. Traczyk W.Z., Trzebski A. (red.), Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej,

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

Wormer E.J., Czy jesteś zdrowy. Poradnik, Wydawnictwo KDC, Warszawa 2003.

Zaremba M.L., Borowski J., Mikrobiologia lekarska, Podręcznik dla studentów medycyny, Wy-dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.

Ziemlański Ś. (red.), Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.

DO ROZDZIAŁÓW: II, III, V, VIII, IX, XIII, XIV, XVII, XVIII

Bochenek A., Reicher M., Anatomia człowieka – Tom IV: Układ nerwowy ośrodkowy, Warszawa, PZWL, 2000.

Campbell N.A., Biology, The Benjamin/Cumings Publishing Company, Inc., Menlo Park, California 1987.

(25)

Ganong W.F., Fizjologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.

Grzegorek J., Jastrzębska E., Pyłka-Gutowska E., Zoologia, Prószyński i S-ka, Warszawa 1988. Kadłubowski R., Kurnatowska A. (red.), Zarys parazytologii lekarskiej: podręcznik dla studentów,

Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1999.

Kiss F., Szentagothai J., Atlas anatomii człowieka, t. I, II i III, PZWL, Warszawa 1975.

Krechowiecki A., Czerwiński F., Zarys anatomii człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Szczecin 2004.

Lewiński W., Anatomia i fizjologia człowieka, Wydawnictwo OPERON, Rumia 2001.

Sokołowska-Pituchowa J. (red), Krechowiecki A., Kubik W., Łasiński W., Narkiewicz O., Sylwano-wicz W., SzostakieSylwano-wicz-Sawicka H., Anatomia człowieka, PZWL, Warszawa 1988.

Solomon E., Berg L., Martin D., Villee C.A., Biologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1988. Stelmasiak M., Osemlak J., Atlas anatomii człowieka, PZWL, Warszawa 1981.

Sylwanowicz W., Michajlik A., Ramotowski W., Anatomia i fizjologia człowieka, PZWL, Warszawa 1980.

Traczyk W.Z., Fizjologia człowieka w zarysie, PZWL, Warszawa 2000.



LITERA

(26)