A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA A R C H A EO LO G IC A 4, 1983
Tadeusz J. H o ib a c z
FRAGMENT PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEJ AKWAMANILI Z BOBROWNIK, W OJ. WŁOCŁAWSKIE
Podczas prac archeologiczno-architektonicznych, prowadzonych w 1978 r. przez Katedrą Archeologii UŁ na zamku w Bobrownikach, gm. loco, woj. Włocławek (powstałym w końcu XIV w. i funkcjo-nującym do XVIII stulecia)1, znaleziono niewielki fragment glinianego naczynia zoomorficznego, tzw. akwamanili (nalewiki). Unikatowy w ska-l i Poska-lski charakter wytwoTu powoduje konieczność szybkiego
udostęp-nienia go szerszemu gronu badaczy.
Przedmiot niniejszych zainteresowań — oznaczony nr inw. 88/78 — odkryto na terenie międzymuTza północnego', w wykopie n r 2a, po zewnętrznej stronie muru zachodniego tzw. szyi, łączącego prostopadle wieżę bramną z zewnętrznym murem obwodowym. Omawiany fragment naczynia znaleziono w warstwie gruzu, około 10 cm poniżej górnej krawędzi odsadzki fundamentowej, kamiennej partii wspomnianego mu-ru (głębokość niwelacyjna 46,88). Całkowicie przemieszane wypełnisko wykopu nr 2a nie daje absolutnie żadnych podstaw do podejmowania prób ustaleń stratygraficznych, a tym bardziej — uściśleń chronolo-gicznych. Stąd też zabytek ten należy traktować wyłącznie w kate-goriach znaleziska luźnego.
Z naczynia zachowała się niestety tylko stylizowana głowa z czę-ściowo obtłuczonymi uszami oraz fragmentem szyi, być może psa (?). Długość ocalałego ułamka wynosi około 5,3 cm. Na przedłużeniu przed-niej krawędzi uszu, około 4 mm poniżej ich nasady, zaznaczone są niewielkie oczy (średnicy 2 mm). Rozwarty pysk zwierzęcia, stanowią-cy zarazem wylew naczynia w kształcie zbliżonym do elipsy, posiada wymiary około 1,3 x 0,8 cm. Grubość ścianek tego fragmentu waha
1 Por.: B o b r o w n ik i, gm. S z p e t a l G ó r n y , w o j . w ł o c ł a w s k i e , [w:] In fo rm a to r a r c h e o
l o g i c z n y . Badania 1976, W a r sz a w a 1977, s. 258; o m ó w ie n ie n a s tę p n y c h se z o n ó w b a
się od 0,4 do 0,9 cm. Jego powierzchnia jest całkowicie pozbawiona motywów ornamentacyjnych. Naczynie wykonano z gliny tłustej z do-mieszką drobnoziarnistego piasku. Nie można także wykluczyć, wo-bec braku analizy petrograficznej zachowanego fragmentu, iż owo-becno- domieszki (bardziej czytelnej w przełomie niż w* szlifie) może być. konsekwencją zastosowania do produkcji naczynia surowca ilastego, charakteryzującego się dość dużą zawartością naturalnej domieszk' drobnoziarnistej. Trudno, na podstawie małego fragmentu, wnioskować o technice wykonania całego przedmiotu. Ocalały ułamek wykonano całkowicie ręcznie. Naczynie zostało wypalone w atmosferze redukcyj-nej, na co wskazuje jego ciemnoszara barwa. Na grzbietowej partii szyi zwierzęcia widoczne są wyraźnie ślady czernienia i silnego wygła-dzania (wyświecania) powierzchni. Efekt czernienia nie został uzyskany, naszym zdaniem, w wyniku użycia grafitu. Pozostałe partie omawiane-go fragmentu są lekko chropowate (rys. 1).
R ys. 1. F ragm ent p ó ź n o ś r e d n io w ie c z n e j (potow a XV w.?, ak w a m a n ili. B ob row n ik i — zam ek , gm. lo c o , w o j. W ło c ła w e k
Naczynia figuralne zajmują wśród znalezisk wytworów kultury ma-terialnej średniowiecza miejsce szczególne, zwłaszcza z ziem Polski. Stosunkowo najlepiej znane są 2 egzemplarze wykonane z brązu,
te w Koniuszy, woj. Kraków2 i Krudhowie, woj. Bydgoszcz*. Oba na-czynia, z których pierwsze datowane jest na XII w.4, a drugie — na 1 połowę XIII w.5, wyobrażają stylizowanego lwa. Jedynym, publiko-wanym do tej pory, znaleziskiem glinianej akwamanili jest. egzemplarz z Mogilna (w kształcie konia)®, którego chronologię autorka opracowa-nia ustala na XII w.7 Dokonana ostatnio przez L. Kajzera korekta tego ustalenia — prowadząca w efekcie do datowania akwamanili mogileń-skiej na 2 połowę XIII—XIII/XIV w. — wydaje się być przekony-w ająca8.
Znalezisko z Bobrownik różni się jednak wyraźnie od wyżej w y-mienionych akwamanili z terenu Polski. Analogi1! należy zatem poszu kiwać na obszarach ościennych.
Ten rodzaj naczyń, którego idea powstała na zachodzie Europy, na obszarze środkowoeuropejskim znany był głównie z form wykony-wanych z brązu, miedzi i cyny9. Egzemplarze gliniane publikowane są sporadycznie10. Opracowany ostatnio przez E. Kastena11 zbiór 140 gli-nianych naczyń figuralnych (całych bądź fragmentów) z terenów Czech,
* A. B o c h n a k , J. P a g a c z e w s k i , P o l s k i e r z e m i o s ł o a r t y s t y c z n e w i e k ó w ś r ed n ic h , K rak ów 1959, s. 44; K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k i w P o ls c e , t. 4, cz. 1, M i a s t o K r a k ó w . W a w e l , red. J. S z a b ł o w s k i , W a r sz a w a 1965, s. 116, rys. 765; o statn io; S z tu k a p o l s k a p r z e d r o m a ń s k a i r o m a ń s k a d o s c h y ł k u XIII w i e k u , red. M. W a l i c k i ,
W a rsz a w a 1971, s . 704, rys. 1198, s. 658.
3 K. L. W o l i c k i , O p i s a n ie w y k o p a l i s k a o d k r y t e g o 9 k w i e t n i a 1852 r. w e w s i K r u c h o w i e p o d T r z e m e s z n e m , „ B ib lio tek a W a rsz a w sk a " 1852, t. 46, s. 519— 522; B o c h n a k , P a g a c z e w s k i , op. cit., s. 44; S z tu k a p olska... , s. 723, rys. 1197,
s. 658.
* K a t a lo g z a b y t k ó w . . . , s. 116; w S z tu c e p o ls k iej.. ., w partii te k s to w e j p o d a n o d a
-to w a n ie a k w a m a n ili z K o n iu sz y na XII w. (s. 704), a w p o d p isie pod ilu stra cją (is. 650) c h r o n o lo g ię b łę d n ie (?) o k r e ślo n o na 1 p o ło w ę XIII w .
! S z tu k a p olska... , s. 658, 723.
6 J. C h u d z i a k o w a , A k w a m a n i l a z M o g iln a , „ A r c h e o lo g ia P olski" 1977, t. 22. z. 1, s. 171—-178.
7 Ib id e m , s. 177.
8 L. K a j z e r , C z y a k w a m a n i l a m o g i l e ń s k a p o c h o d z i z XII w i e k uf, „K w
artal-n ik H isto rii K ultury M a teria lartal-n ej" 1981, R. 29, artal-nr 1, s. 79— 81.
" P o r . np.: Z. L o v a g , M i t t e l a l t e r l i c h e B r o n z e k u n s t in U n gar n , B u d ap est 1979,
s. 26— 36, rys. 23— 34; A. R u 11 k a y , S t r e d o v e k é u m e l e c k é r e m e s lo , B ra tisla v a 1979, s. 65— 67.
10 Np.: U. S c h o k n e c h t , K urze F u n d b er ich te . Q u i t z e n o w , Kr. T e t e r o w , „B oden-d e n k m a lp fle g e in M e c k le n b u r g " 1959 (1961), s. 265, rys. 1 3 le , s. 267; t e n ż e ,
U n te r s u c h u n g e n a m T u r m h ü g e l b e i W e i ti n , Kr. N e u b r a n d e n b u r g , „ A u sg ra b u n g en und
Funde" 1979, t. 24, z. 3, s. 153, ry s. 3a, s. 152; R u t t k a y , op. cit., s. 94.
11 E. K a s t e n , T ö n e r n e lig ü r l ic h e G i e s s g e t ä s s e d e s M i t t e l a l t e r s in M i t te l e u r o p a , „A rb eits- u n d F o rsc h u n g sb e ric h te zur S ä c h s is c h e n B o d e n d en k m a lp fleg e" 1976 t 20/21 s. 387— 558.
NRD, RFN, Austrii, Francji, Szwajcarii i Jugosławii wskazuje, iż glina jako surowiec do wiyrobu akwamanili była używana równie często.
E. Kasten, analizując formę naczyń, wyróżnił 3 podstawowe grupy akwamanili ceramicznych: 1) o tematyce rycerskiej (jeździec na koniu, koń z siodłem, koń z uchwytem — rączką na grzbiecie); 2) o kształtach stworów fantaistyczno-demonicznych; 3) o formach zoomorficznych12. Chronologia ich występowania, podobnie jak zdecydowanej większości wyrobów metalowych, zamyka się w granicaclji od XII w. poczynając po przełom XV i XVI stulecia18.
a >
0 io
b» ' "" .4 " i il
R ys. 2. F ragm en ty p ó ź n o ś r e d n io w ie c z n y c h a k w a m a n ili zo o m o rficz n y c h z tere n u N R D
a — W e tlin , K r. N e u b r a n d e n b u r g . X IV w .i b — Q u ltz e n o w , K r. T e te r ó w , k o n ie c X III— X IV w . (w y U. S c h o k n e c h t a , K u r ze F u n d b e r ic h te . Q u ltz e n o w , K r. T e te r o w ,
„ B o d e n d e n k m a lp f le g » in M e c k l e n b u r g " 1959 (I9 6 0
W świetle podziału E. Kastena fragment akwamanili bobrowniokiej należy zaliczyć do grupy trzeciej, w której autor zebrał egzemplarze o kształtach m.in. konia, lwa i psa z formami pokrewnymi, jelenia, sa-rny, koguta i innych ptaków itd.u Okaz z Bobrownik nie posiada
'* I b id e m , s. 390— 391.
11 Ib id e m , k a ta lo g m a ter ia łó w (s. 442— 549). 14 I b id e m , s. 391.
w zgromadzonym materiale ścisłej analogii. W ydaje się, mimo daleko posuniętej schematyczńości przedstawienia i oszczędności formy (np. brak ornamentu rytego czy innych rodzajów zdobień plastycznych) — określanej na podstawie tylko zachowanego fragmentu — iż reprezen-tuje jednak zbliżony kierunek stylistyczny (por. rys. 2 i 3). Można w y-sunąć tezę, że omawiany egzemplarz nie odbiegał zapewne od afirmo- wanych konwencji artystycznych przyjętych dla tego tiypu naczyń późnośredniowiecznych z obszaru Eurotpy środkowej.
R ys. 3. F ra g m en ty p ó ź n o ś r e d n io w ie c z n y c h a k w a m a n ili z o o m o rficzn y ch
a — C o m b u rg /S a u le , K r. J e n a , X III— X IV w .i b — O rla m U n d e , K r. J e n a (N R D ), X III—X IV w.i
с — O s l e r b u r g b e i B is c h o fs h e im 'R h ö n , K r. N e u s ta d t (R FN ), p o ło w a X III w .i d — R u d e ls b u rg , K t. N a u m b u rg (N RD), X III—X IV w . (w g E. K a s t e n a, T ö n e r n e ll g ü r l ic h e G ie s a g e lü sa e d e s
M itte la lte r s In M itte le u r o p a , ,,A r b e ite - u n d F o r s c h u n g s b e r ic h te zu r S H c h sisrh e n B o d e n d e n k m a lp fle g e '' 1976, t. 20/21, I . 387— 558
Pozostaje jeszcze istotna kwestia chronologii zabytku. Ponieważ nie można wykorzystać danych stratygraficznych, o czym wspomniano
wiy-żej, czynnikiem decydującym winna być analiza formy i technologii wykonania. Analiza formy wskazuje, iż datowanie zabytku jest mo-żliwe w przedziale koniec XIII — przełom XV i XVI w. Względy tech-nologiczne sugerują uściślenie tego ustalenia. Skłonni jesteśmy chro-nologię fragmentu akwamanili z Bobrownik określić na wiek XV, i to raczej około połowy tego stulecia. Zdajemy sobie doskonale sprawę, ze stopień poznania późnośredniowiecznego materiału ceramicznego jest wiysoce niewystarczający. Stąd też podane ustalenie nie rości so-bie pretensji do rozstrzygnięcia definitywnego i w toku dalszych prac wykopaliskowych, połączonych z lepszym niż do tej pory rozpozna-niem ceramiki z zamku w Bobrownikach, może ulec korekcie;
W aspekcie proweniencji wyrobu akwamanilę z Bobrownik skłonni jesteśmy traktować jako produkt miejscowego warsztatu rzemieślni-czego15, będący może nić tyle naśladownictwem form metalowych tego rodzaju naczyń, co powieleniem idei późnośredniowiecznych figural-nych wyrobów ceramiczfigural-nych. Sądzimy, iż w rozwoju tej specyficznej formy naczyń, jaką są akwamanilę, т а щ у do czynienia przynajmniej z dwoma nurtami. Naczynia metalowe, wiążące się jeszcze z kręgiem kultury stylu romańskiego, o przeznaczeniu liturgicznym, stanowiły niewątpliwie inspirację dla ich naśladownictw w glinie (vide akwama- nila z Mogilna). Przypuszczamy, że z czasem, szczególnie w XIV i XV stuleciu, liturgiczna idea, przynajmniej w odniesieniu do części figu-ralnych wyrobów głinianiych, uległa zatarciu. Stają się one świeckim przedmiotem użytku codziennego. Egzemplarz boibrownicki byłby za-tem lokalnym naśladownictwem glinianych form akwamanili, powsta-łym w wyniku kontaktów najprawdopodobniej z kręgiem kultury nie-mieckiej'.
Jesteśmy przekonani, że dokładne przejrzenie bogatych zbiorów ceramiki uzyskanych w trakcie badań wykopaliskowych na innych sta nowiiskach późnośredniowiecznych z ziem Polski może dostarczyć no-wych danych do analizy interesującego niewątpliwie aspektu rozwoju garncarstwa późnośredniowiecznego, jakim jest wytwarzanie glinia-nych naczyń figuralglinia-nych.
15 Struk turą u ż y te g o su ro w ca , w y p a łe m i in n y m i c ech a m i form aln ym i a n a liz o w a n y fragm ent n ie o d b ieg a od r e s zty u z y s k a n e g o z zam ku w B o b r o w n ik a ch p ó ź n o -ś r e d n io w ie c z n e g o m a teria łu cera m ic zn eg o .
T a d e u s z J. H o r b a c z
A FR A G M EN T O F LATE-M EDIAEVA L A Q U A M A N IL L A FROM BOBROW NIKI (PRO VIN CE O F W ŁOCŁAW EK)
T h e auth or p r e se n ts in th is a r tic le a fr a g m en t of th e c la y zo o m o rp h ic a g u am an il- la d is c o v e r e d in th e c a s tle at Boibrowniki (p r o v in ce of W ło c ła w e k ) in 1978.
T his r elic, b e in g s t y lis t ic a lly c o n n e c te d w ith th e third grou p o f c la y fig u r a l v e s s e ls to b e fou n d in th e area of C en tral E urope and a n a ly z e d r e c e n tly b y E. K as-ten, the auth or d a tes b a ck to m id-15th c en tu r y a n d trea ts as a produ ct from a lo c a l craftsm an 's sh op . T h e aq u a m a n illa from B o b ro w n ik i is — in th e au th or's o p in io n — a d u p lica tio n of th e L a te -M e d ia ev a l c la y v e s s e ls th e c re a tio n of w h ic h is m o st p ro b a b ly du e to c o n ta c ts w ith th e G erm an cu ltu re c ir cle.
