Krystyna S. Moisan
Beata Szafraniec
M A R Y J A
ORĘDOWNICZKA
WIERNYCH
M a tk a Boska w p ła s z c z u o p ie k u ń c z y m M a tk a Boska R óżańcow a M atk a B oska S zk ap lerzn a M a tk a B oska P o c ieszen ia - • M a tk a B oska Ł askaw af
t
W a rsza w a 1987
Beata Szafraniec
5. Matka Boska Łaskawa
W w a rszaw sk im k o śc ie le O O . Je z u itó w p rz y ul. Ś w ię to ja ń sk ie j z n a jd u je się w iz e ru n e k M a ry i trz y m a ją c e j w obu d ło n ia c h p o ła m a n e s trz a ły (il. 197)r. J e s t to p ie rw sz a w P o lsce k o p ia c u d o w n e g o o b razu M a tk i B oskiej Ł ask aw ej z k a te d ry w F a e n z y w p ó łn o c n y c h W ło sz ech . P o w sta n ie te g o ty p u ik o n o g ra ficzn eg o w ią ż e się z le g e n d ą o p o w ia d a ją c ą o o c a le n iu m ia sta od z a ra z y za s p ra w ą M aryi. Podczas sze rzącej się w F a e n z y w p o c z ą tk a ch X V w ie k u e p id e mii, p o b o żn ej k o b iec ie Jo a n n ie a C ostum is o b ja w iła się M a tk a B oska u b ra n a w złotą su k n ię i płaszcz, d zie rżąca w obu rę k a c h złam an e s trz a ły i w y p o w ie d ziała do n ie j słow a: „ Ja k te s trz a ły złam an e w idzisz, ta k będ zie z łam an y gniew B oskiego S yna m e g o "2. N a k a z a ła u sta n o w ie n ie p o w sz e c h n e g o p o stu o raz o d b y c ie p ro c e s ji p o k u tn y c h . Po ty m w y d a rz e n iu i sp e łn ie n iu p o le c e ń M a ry i z a ra z a w m ie śc ie u sta ła , a w k o śc ie le św . A n d rz e ja n a m a lo w a n o a l fr e s c o w iz e ru n e k M a tk i Boskiej: w ta k ie j p o staci, w ja k ie j u k a z a ła się O n a Jo a n n ie . W w ie k u X V III w iz e ru n e k te n p rz e n ie sio n o do k a te d ry . Z cu d o w n y m w s ta w ie n n ic tw e m M a ry i m ie sz k a ń c y F a e n z y w ią z a li ta k ż e p o n o w n e o c a le n ie m ia sta od m o ro w eg o p o w ie trz a w ro k u 1630.
Do d zisiaj zac h o w a ł się ty lk o g ó rn y fra g m e n t fre s k u z k a te d r y w F a e n z y u k a z u ją c y M a ry ję w k o ro n ie n a g ło w ie z w y so k o u n ie sio n y m i rę k o m a, w k tó ry c h trz y m a p o ła m a n e s trz a ły 8. P rz y to c z o n a p o w y ż e j le g e n d a z n a n a je s t ty l k o ze ź ró d e ł w ło sk ic h 4. N ie w sp o m in a ją o n ie j żad n e ob ce o p ra c o w a n ia p o św ię c o n e p rz e d sta w ie n io m M atk i B oskiej w sz tu k a c h p la sty c z n y c h . T y p ik o n o g ra fic z n y M ad o n n y „ fa e n z k ie j" n ie z o sta ł o m ó w io n y w żad n y m sło w n ik u czy le k sy k o n ie . A u to rc e n ie są te ż z n a n e a n a lo g ic z n e p rz e d sta w ie n ia w sz tu ce
1 O braz w arszaw ski om ówiony został przez H. Z a n i m i r s к ą, Geneza ku ltu
obrazu NM P Ł askaw ej i rze źb y M atki B oskiej P assaw skiej w W arszaw ie w 2 poL X V II w „ w: „B iuletyn H istorii Sztuki”, R. 23, 1971, n r 4, s. 415-417; pisali o nim także:
M. G ę b a r o w i c z , M ater M isericordiae — Pokrow ■— Pokrowa w sztuce i legendzie
środkow ow schodniej Europy, m aszynopis w IS PAN, s. 83 n. — L. D u n i n , Skarby spod gruzów . N iektó re za b y tki ocalałe w kościołach w arszaw skich. W arszaw a 1958,
s. 24; — F. K u r o w s k i , Pamiątki miasta W arszaw y, t. 2, W arszaw a 1949, s. 115 n. 2 Cyt. za A. F r i d r i c h , H istorye cudow nych obrazów NMP w Polsce, t. 4, K ra ków 1911, s. 106. Legendę p rzytaczają też: M. S k r u d l i k , Królowa K orony Polskiej.
S zkice z historii m alarstwa i ku ltu Bogarodzicy w Polsce. Lwów 1930, s. 158; — G ę
b a r o w i c z , op. cit., s. 82.
3 Por. Z a n i m i r s k a , op. cit., il. 1. 4 Ibidem, s. 415.
z a c h o d n ie j. W y d a je się w ięc , że k u lt M atk i B oskiej Ł ask aw ej z F a e n z y był k u lte m lo k a ln y m , ściśle zw iąz an y m z z a ra z ą n a w ie d z a ją c ą p ó łn o cn e W ło c h y . W sztu ce p o lsk ie j te m a t te n p o ja w ił się w ra z z p rz y b y c ie m do W a rsz a w y k o p ii p rz e d sta w ie n ia w ło sk ie g o , k tó r a w zw iązk u z p a n u ją c ą w sto lic y ep id em ią s ta ła się szy b k o w iz e ru n k ie m bard zo p o p u la rn y m .
A u to rk a u ż y w a w sto su n k u do n ie k tó ry c h o b ie k tó w p o lsk ic h o k re śle n ia „k o p ia w iz e ru n k u fa e n z k ie g o ” ze w zg lęd u n a isto tn y szczegół ik o n o g raficzn y , k tó ry m są p o ła m a n e s trz a ły w obu d ło n ia c h M ary i. N a le ż y te ż zw rócić u w a g ę na p e w n ą n ie p re c y z y jn o ść n a z y w a n ia p rz e d sta w ie ń M a tk i B oskiej ła m iącej s trz a ły m ianem M a tk i B oskiej Ł ask aw ej. W p o lsk ie j lite ra tu rz e p rzed m io tu n a z w y te j u ż y w a się często w sto su n k u do in n y c h m a ry jn y c h ty p ó w ik o n o g ra ficzn y ch ja k np.; M atk i B oskiej w p łaszczu o p iek u ń c zy m bądź te ż o k re śla się ty m m ian em s ły n ą c e łaskam i, cu d o w n e o b razy M a ry i z D zieciątk iem . W e d łu g M ie c z y sła w a G ę b aro w icza n a z w a M a tk a B oska Ł ask aw a d la p rz e d sta w ie ń M a ry i ła m iącej s trz a ły w p ro w a d z o n a z o sta ła p rzez p ija ró w 5. Ze w zg lęd u n a d łu g o trw a łą tra d y c ję a u to rk a p o z o sta je p rz y tym sfo rm u ło w an iu , choć u z a sa d n io n y m w y d a je się ta k ż e u ż y w a n ie w sto su n k u do o m aw ian eg o ty p u ik o n o g ra
ficzn eg o o k re ś le n ia M a tk a Boska F aen zk a.
B aro k o w ą k o p ię m a lo w id ła w ło sk ie g o p rz y w ió zł do W a rsz a w y w 1651 ro k u n u n c ju sz p a p ie sk i J a n de T o rre s w ra z z b ło g o sła w ie ń stw e m p a p ie ż a In n o c e n te g o X n a w y p ra w ę b e re s te c k ą J a n a K azim ierza. W d n iu 24 m a rc a o d b y ła się k o ro n a c ja o b razu w d re w n ia n y m k o śc ie le ś w ię ty c h P ry m u sa i F e lic ja n a n a le żą cy m do p ija ró w 6. P odczas o b lę ż e n ia W a rs z a w y przez S zw edów w ro k u 1656 k o śc ió ł sp ło n ął. T ru d n o d zisiaj je d n o z n a c zn ie u sta lić , gdzie od te j p o ry z n a j d o w ał się obraz. W czasie zarazy, p a n u ją c e j w m ieście w 1664 ro k u , m ag istra t z a rz ą d z ił m o d litw y do M a tk i B oskiej Ł ask aw ej, k tó r ą w te d y w ła śn ie o b w o ła n o P a tro n k ą S to licy . U sta n o w io n o te ż p u b liczn ie p ro c e s je n a d ru g ą n ie d z ie lę m aja, a w iz e ru n e k M a ry i ła m iąc ej s trz a ły u m ieszczo n y z o sta ł n ad b ram ą N o w o m ie jsk ą , gdzie zn a jd o w a ł się do ro k u 1702. P ó źn iej p rz e n ie sio n o go do no w o w y b u d o w a n e g o k o śc io ła O O . P ija ró w p rz y ul. D ługiej. W ro k u 1834 w ła dze c a rsk ie o d e b ra ły k o śc ió ł p ija ro m w c e lu p rz e b u d o w a n ia g o n a c e rk ie w Ś w ię te j T ró jc y . Po u tra c ie św ią ty n i o trz y m a li oni w zam ian d a w n y k o śció ł je z u itó w . T am te ż tra fił w iz e ru n e k M a tk i B oskiej Ł askaw ej.
O w a ln y o b raz M a tk i B oskiej Ł ask aw ej m a lo w a n y n a p łó tn ie p rz e d sta w ia M a ry ję w c a łe j p o sta c i w y ła n ia ją c ą się z chm ur, u b ra n ą w su k n ię w k o lo rz e c h ło d n e g o ró ż u i sz afiro w y płaszcz. N ad J e j g ło w ą dw a u n o sz ą c e się an io łk i trz y m a ją k ró le w s k ą k o ro n ę . W ro z p o s ta rty c h d ło n ia c h M a ry ja d z ie rż y złam a n e s trz a ły B ożego G niew u. S ym bol te n z n a n y je s t w m ito lo g ii p o g a ń s k ie j7. P o ja w ia się te ż n ie je d n o k ro tn ie w S tary m T e sta m e n c ie. Z a g n ie w a n y Bóg S ta re g o P rzy m ierza, to:
„...Sędzia sprawiedliwy,
Bóg codziennie pałający gniewem.
5 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 243 n. Początkowo wizerunek Maryi łamiącej strzały określano mianem M ater Misericordiae, o czym świadczy kazanie z roku 1653 na intro dukcję obrazu Matki Boskiej Łaskawej z Wilna.
6 Por. Z a n i m i r s k a , op. cit., s. 415.
7 W mitologii greckiej rozgniewany Apollin wypuszcza z łuku śmiercionośne strzały, którymi karze ludzi naruszających porządek moralny. Motyw ten otwiera I Księgę Ilia dy, w której bóstwo zsyła zarazę na wojska Achajów. Pojawia się on także w micie o Niobidach. Apollin zabijający dzieci Niobe przedsatwiany był dość często w malar stwie baroku ; — Por. A. P ig l er, Barockthem en. Eine A u sw a h l von V erzeichnissen zu r Ikonographie des 17. und 18. Jahrhunderts. T. 2. Budapest 1974, s. 192, n., Tafelband, il. 236.
Je śli się kto nie naw róci, miecz sw ój w yostrzy;
przygotuje n a niego pociski śm iertelne, sporządzi swe ogniste strzały" (Ps 7,12- 14)8.
S trz a ły w y s y ła n e p rzez J a h w e n a g rz eszn ą lu d z k o ść są z n ak iem n ieszczęść — „g o rą c z k i" i „ ja d o w ite j z a ra z y " (Pw t 32,23n). P lagi, b ę d ą c e k a ra m i za g rz e chy, w y m ie n io n e z o s ta ły ta k ż e w h is to rii D aw ida, k tó r y m u siał w y b ra ć : „albo trz y la ta głodu, alb o trz y m ie sią c e p o ra ż e k od (...) w ro g ó w (...), alb o te ż tr z y d n i m iecza P a ń sk ie g o i z a ra z y w k ra ju " . (1 K rn 21,12)9. S tąd w y w o d zi się za p e w n e liczba trz e c h strz a ł trz y m a n y c h p rzez Boga O jc a n a p rz e d sta w ie n ia c h G n iew u B ożego, k tó r y to te m a t p o ja w ia ł się często w sztu ce śre d n io w ie c z a. W iz e ru n k i z a g n ie w a n e g o B oga n a w ią z u ją c e do w y o b ra ż e ń Z eu sa c is k a ją c e g o p io ru n y u k a z y w a ły C h ry stu sa d z ierżąceg o w rę k u trz y w łó c z n ie 10, k tó re u to ż sam ian o zazw y czaj z głodem , w o jn ą i z a ra z ą. Ta o s ta tn ia o zn aczała n ag łą, n ie sp o d z ie w a n ą śm ierć. Ź ró d łem dla ik o n o g ra fii B ożego G n iew u b y ł d o m in ik a ń sk i p o e m a t ilu s tro w a n y z X IV w ie k u S p e c u lu m hum artae sa lv a tio n is. W y m ie n io n e w nim z o s ta ły trz y g rz e c h y ludzkości, p rz e c iw k tó ry m sk ie ro w a n e są trz y w sp o m n ia n e p la g i. Są to : su p erb ia , (pycha), a v aritia (chciw ość) i lu x u ria (roz p u sta )11. T em at G n iew u Bożego po łączo n o w S p e c u lu m z id e ą w sta w ie n n ic tw a M a tk i B oskiej, k tó ra k lę c z ą c p rz e d B ogiem O jcem lu b C h ry stu se m b ła g a o li to ść d la g rz e sz n ik ó w 12. C zasem w sk a z u je o n a n a św . D om inika i św. F ra n c isz k a o ta c z a ją c ich sw ą o p iek ą. W ią ż e się to z le g e n d ą o p isa n ą p rz e z J a k u b a d e V o ra g in e , w e d łu g k tó r e j św . D om inik p rz e b y w a ją c w R zym ie u jrz a ł p o d czas m o d litw y C h ry stu sa „ k tó ry sta ł w p o w ie trz u i trz y m a ją c w rę c e tr z y w łó czn ie p o trz ą s a ł nim i n a d św ia te m " 13. M a ry ja p rz e b ła g a ła g n iew sw eg o S y n a u k a z u ją c m u d w ó ch za k o n n ik ó w , w k tó ry c h św ię ty ro zp o zn ał sie b ie sam ego o raz św . F ra n ciszk a. T rzem g rzech o m lu d zk o ści p rz e c iw sta w io n e z o sta ły ich tr z y c n o ty : p o słu sz e ń stw o , u b ó stw o i c z y sto ść 14.
Id e ę w sta w ie n n ic tw a M atk i B oskiej e k s p o n o w a n o szczeg ó ln ie w czasach w ie lk ic h epidem ii, k tó re p o śre d n io p rz y c z y n iły się do ro z w o ju k u ltu m a ry jn e go. W o k re s ie śre d n io w ie c z a „czarn a śm ierć" n ę k a ją c a g łó w n ie W ło c h y i F ra n c ję z o sta ła u z n a n a p rzez te o lo g ó w za k a rę Bożą, p rz e d k tó rą n a js k u te c z n ie js z ą o b ro n ą b y ło o d d a n ie się w o p ie k ę M a ry i. P o w sta ją c e liczn ie b ra c tw a m a ry jn e oraz za g ro ż o n e e p id e m ią m ia sta fu n d o w a ły e x -v o ta p rz e d s ta w ia ją c e często M ad o n n ę ja k o M a te r M ise ric o rd ia e . N a je j ro z p o s ta rty m n a d g rz e sz n ą lu d z k o ś cią p łaszczu ja k n a ta rc z y ła m a ły się s tr z a ły w y s y ła n e p rzez Boga. W ie le t a k ich p rz y k ła d ó w d o sta rc z a sz tu k a w ło sk ie g o Q u a ttro c e n ta z te re n ó w T o sk an ii i U m brii, ja k n a p rz y k ła d e x -v o ta B en e d e tta B onfigli m a lo w a n e dla P e ru g ii i M o n to n y 15. S k u teczn ą m e to d ą n a z a trz y m a n ie z a ra z y b y ło ta k ż e o d m aw ian ie
8 Por. Biblia Tysiąclecia, Hi 6, 4. 9 Por. ibidem, 2 Sm 24, 12 n.
19 M. M e i s s, Painting in Florence and Siena alter the Black Death. Princeton, s. 77.
11 U bique iam caritas e t v eritas p ericlitantur, superbia, av aritia et lu x u ria dom inan-
tur. Q uotidie irratur Dominus contra m undum per haec tria. C y tat za A. O e r t z e n , Ma
ria, die Königin des Rosenkranzes. A ugsburg 1925, s. 24; — Рог. M. T r e n s, M aria.
Ikonografia de la Virgen en ei arte espaäol, M adrid 1946, s. 385.
12 D. K o e p p l i n , Interzession, Mariä und Christi vo n G ottvater w: LChl, pod
red. E. K irschbaum a, t. 2, 1970, szp. 346-352. Por. rozdział 1.1.
13 Jak u b de V o r a g i n e , Złota legenda. W arszaw a 1955, s. 401 n.
14 L. R é a u , Iconographie de l'art chrétien, t. 3. Iconographie des saints, cz. 1, s. 395 n.; — I. F r a n k , D om inikus von Caleruega, w . LChl, pod red. E. K irschbaum a, t. 6, 1974, szp. 77.
ró ż a ń c a . W ie le n ie m ie c k ic h ry c in p ro p a g u ją c y c h tę fo rm ę m o d litw y to tz w .
P e stb lä tte r z czasó w ep id e m ii16. U k a z u ją o ne n a jc z ę śc iej w sp o m n ia n ą ju ż w i
z ję św . D om inika. M a ry ja k lę c z y p rz e d B ogiem O jcem trz y m a ją c y m w rę k u trz y s trz a ły bąd ź w y p u sz c z a ją cy m je z łu k u n a g rz esz n ą lud zk o ść.
P rz e św ia d c z en ie , że za ra z a je s t k a r ą Bożą b y ło szcze g ó ln ie siln e po w o jn a c h re lig ijn y c h X V I w ie k u . W e d łu g C a ro lu sa S te n g e liu sa p la g a ta b y ła k a rą N ie b a za o g ra b ia n ie k o ścio łó w , p ro fa n a c ję re lik w ii i w y stę p o w a n ie p rz e c iw S to li cy A p o s to ls k ie j17. Po w ie lk ic h e p id e m ia c h n a w ie d z a ją c y c h E u ro p ę w X V II w ie k u p o w s ta ły liczn e e x -v o ta u k a z u ją c e M ad o n n ę ja k o w y b a w ic ie lk ę od m o ro w e g o p o w ie trz a . P o sta ć M a ry i w p ła szczu o p iek u ń czy m z a stą p io n a z o sta ła p rz e d sta w ie n ia m i M a tk i B o sk iej R ó żań co w ej bąd ź Im m a c u la ty 18. Z azw y czaj1 w y s tę p o w a ła O n a w o to c z e n iu św ię ty c h , k tó ry c h ju ż śre d n io w ie c z e czciło j a k o p a tro n ó w od zarazy . R olę ta k ą sp e łn ia li p rz e d e w sz y stk im św ięci: S e b a s tia n , Roch, A n to n i, L udw ik i G e n o w e fa 19. W b a ro k u p o p u la rn y m św ię ty m b ro n ią c y m w ie rn y c h p rz e d sk u tk a m i ep idem ii b y ł św. K a ro l B orom eusz20. B ęd ąc a rc y b isk u p e m M ed io lan u , w czasie dżum y, k tó ra w y b u c h ła w m ieście w roku, 1575, o p ie k o w a ł się zarażo n y m i, o rg a n iz o w a ł la z a re ty o raz b ra ł u d zia ł w p ro c e s ja c h p o k u tn y c h . J e g o w iz e ru n k i u m ieszczan o często w k a p lic a c h szp itali. P rz e d sta w ia ją o n e św ię te g o u d z ie la ją c e g o zad żu m io n y m sa k ra m e n tu E u ch a ry s tii.
S p ecy ficzn y m p rz y k ła d e m dzieł sztu k i z w ią z a n y ch z z a ra z ą są tzw . P estsä u
len — k o lu m n y z a ra z y w zn o szo n e liczn ie n a te re n ie k ra jó w h a b sb u rsk ic h ,
z w ień czo n e n a jc z ę śc ie j w y o b ra ż e n ie m T ró jc y Ś w ię te j21. W ie le te g o ty p u p o m n ik ó w z a ch o w ało się n a Ś lą sk u (np. B y strz y c a K łodzka). W P o lsce dla u p a m ię t n ie n ia z a ra z y sta w ia n o za zw y czaj k rz y ż e bąd ź fig u ry M atk i B oskiej. T akim w o tu m d z ię k c z y n n y m za o c a le n ie m ia sta ,,od p o w ie trz a " m ia ła b y ć w arszaw ska- rz e ź b a M atk i B oskiej P a ssa w sk ie j w y k o n a n a p rzez B e lo ttie g o 22.
P o lsk ie p rz e d sta w ie n ia M a tk i B oskiej R ó żań co w ej, M a te i M isericordiae- c z y G n iew u B ożego n ie p e łn iły ro li e x - v o tó w , ta k ja k w sp o m n ia n e w cześniej'; p rz y k ła d y ze sz tu k i z a c h o d n ie j.
K u lt M atk i Boskiej; Ł ask aw ej od czasu p rz y b y c ia je j w iz e ru n k u do W a rs z a w y w 1651 ro k u ż y w y b y ł p rz e z c a ły w ie k X V III. Do n ie j m o d lo n o się w c z a sie w ie lk ie j e p id em ii, k tó ra w la ta c h 1708- 1712 p o c h ło n ę ła o g ro m n ą liczbę, ofiar.
W sto lic y o d b y w a ły się n a d a l u ro c z y ste p ro c e s je , k u czci P a tro n k i p ro w a dzące z k o śc io ła O O . P ija ró w do k o śc io ła św . D ucha. P odczas ty c h u ro c z y sto ś ci ob n o szo n o ja k o f e re tro n d re w n ia n ą fig u rę M a tk i B oskiej Ł ask aw ej (il. 198)
16 O e r t z e n, op. cit., s. 23 - 28, il. 4 i 5.
17 E. M â l e , L'art religieux de la Un du X V Ie siècle, du X V IIe siècle et du X V IIIe
siècle. Etude sur l'iconographie après le Concile de Trente. Italie—France—Espagne—
—Flandres. Paris 1972, s. 376.
18 V an D yck m aluje dla Palerm o ex-voto przedstaw iające M atkę Boską Różańcową, w otoczeniu św iętych, 1624- 1628; — por.: M â l e , op. cit., il. 219; — Puget rzeźbi dla m iasta Tivoli statu ę Im m aculaty, ibidem, s. 377.
19 R é a u, op. cit., t. 3, cz. 3, s. 1477, w ym ienia św iętych patronów od zarazy. 20 K. S m i t s , F. T s c h o c h n e r , Karl Borromäus, w: LChl, pod red. E. Kirch- baum a, t. 7, 1974, szp. 274; — P i g l e r , op. cit., s. 445 n., il. 145; — R é a u , op. cit., t. 3, cz. 1, s. 298.
21 Red. Pest, Pestbildern, w: LChl, pod red. E. K irschbaum a, t. 3, 1971, szp. 408 п.. 22 Z a n i m i r s k a , op. cit., s. 416 n. W y jaśn ia genezę w ezw ania M atka Boska Passaw ska, któ re w iąże się z osobistym nabożeństw em artysty. Choć dedykacja na co kole upam iętnia zw ycięstw o w iedeńskie 1683, wiadom o, że rzeźba pow stała jeszcze przed tym w ydarzeniem . W ykonanie figury spow odow ane było pryw atnym zobowiązaniem Belottiego; m iał być to pom nik wdzięczności za ocalenie W arszaw y od zarazy, panującej w m ieście w latach 1677 - 1679.
z n a jd u ją c ą się o b e c n ie ta k ż e w k o śc ie le je z u itó w 23. P ro c e s ję ta k ą n a m alo w ał w ro k u 1778 C a n a le tto n a o b raz ie p rz e d sta w ia ją c y m p la c K ra siń sk ic h 24 — w i d a ć n a nim o m a w ia n ą fig u rę M ary i. Z o sta ła o n a w y k o n a n a n a w zó r o b razu w a rsz a w sk ie g o p raw d o p o d o b n ie pod k o n ie c X V II w iek u . P o lich ro m o w an a s ta tu a u k a z u je M a ry ję s to ją c ą w k o n tra p o śc ie , u b ra n ą w zł o tę s u k n ię i sa n d a ły
o raz n ie b ie sk i płaszcz s p ię ty n a p ie rsi b ro szą w k s z ta łc ie ro m b u . J e j le k k o p o c h y lo n ą g ło w ę w ie ń c z y k o ro n a , a d łu g ie fa liste w ło s y sp ły w a ją n a p ra w e r a m ię. W o b u d ło n ia c h M a ry ja trz y m a p o ła m a n e strzały . Być m oże fig u ra ta n a le żała do b ra c tw a m a ry jn e g o u tw o rzo n eg o w czasach n a p a d u szw ed zk ieg o i za tw ie rd z o n e g o przez p a p ie ż a A le k sa n d ra V II, dla k tó re g o w zorem b y ły k o n s ty tu c je k o n f ra te rn i N a jśw ię tsz e j M a ry i P a n n y Ł ask aw ej z F a e n z y 25. K o p ią
cu d o w n e g o w iz e ru n k u z F a e n z y je s t te ż o b raz M a tk i B oskiej Ł a sk aw ej z W il n a (il. 199)26. U k a z u je on M a ry ję s to ją c ą n a sie rp ie k się ż y c a . J e j u k o ro n o w a n ą g ło w ę o ta c z a p ro m ie n isty nim b. W o b u d ło n ia c h trz y m a o na po trz y z ła m a n e strz a ły . K ilk a p o ła m a n y c h strz ał sp a d a po b o k a c h n a ziem ię. C ałą p o sta ć M a ry i o k a la o w aln a a u re o la z gw iazd. O b raz te n p rz y w ie z io n y z o s ta ł w 1653 ro k u z W ło c h p rzez b isk u p a żm ud zk ieg o (a p ó źn iej w ileń sk ieg o ) J e rz e g o T y szk iew icza, k tó r y w czasie z a ra z y p a n u ją c e j w W iln ie o fia ro w a ł go k o śc io ło w i ś w ię ty c h P io tra i P aw ła na A n to k o lu. W iz e ru n e k te n czczo n y b y ł ja k o cu d o w n y . P odczas ep id e m ii i g łodu, k tó re sp u sto sz y ły m ia sto w ro k u 1710 ó w c z e sn y b isk u p K o n s ta n ty B rzo stk o w sk i zarz ąd ził c z te rd z iesto g o d z in n e n a b o ż e ń stw o „ a b y Bóg za p rz y c z y n ą M atk i N a jśw ię tsz e j od d alić ra c z y ł te k lę s k i ”27. G ęb aro w icz w sp o m in a o in n y m o b ra zie w ile ń sk im z n an y m ty lk o ze sz ty c h u w y k o n a n e g o w 1799 ro k u p rz ez Ig n a c e g o K a rę g ę n a p o d sta w ie p rze- ry s u F ra n c isz k a P e lik a n a : „ O k ro p n y w id o k sro g ie g o p o w ie trz a ro k u 1710 w W iln ie g ra s u ją c e g o " 28. P rz e d sta w ia ł on sp u sto sz e n ie , ja k ie za ra z a p o c z y n iła w m ie śc ie o ra z c u d o w n e w sta w ie n n ic tw o M ary i. N ad ziem ią p o k ry tą c iałam i zm a rły c h u k a z a n o M a tk ę B oską u n o sz o n ą w m a n d o rli p rzez a n io ły , a n a d N ią T ró jc ę Ś w iętą.
W X V III w ie k u k u lt M a tk i B oskiej Ł ask a w e j u p o w sz e c h n ił się ta k ż e w K ra k o w ie . P o d o b n ie ja k w a rsz a w sk ie i w ile ń sk ie , ró w n ie ż p rz e d s ta w ie n ia k r a k o w sk ie z w iąz an e są śc iśle z k lę s k ą ep idem ii. W czasie zarazy , k tó ra n a w ie d ziła m ia sto w ro k u 1707, n a p o le c e n ie b u rm istrz a M ich ała Bem a w y m a lo w a n o n a z e w n ę trz n e j śc ia n ie k o śc io ła N a jśw ię tsz e j M a ry i P a n n y od s tro n y u lic y F lo ria ń sk ie j w iz e ru n e k M a tk i B oskiej w e d łu g w z o ru o trz y m a n e g o z W a rs z a w y 29. M a ry ja u k a z a n a z o sta ła tu ja k o N ie p o k a la n ie P o częta (ił. 200). Pod J e j sto p a m i z n a jd u je się a try b u t Im m a c u la ty — glob ziem ski o p le c io n y p rzez w ę ża trz y m a ją c eg o w p y s k u jab łk o . L ew ą n o g ą M a ry ja d epcze je g o głow ę, a p r a w ą o p ie ra o sie rp k się ż y c a . W ro z p o s ta rty c h rę k a c h trz y m a O n a po trz y z ła m a n e strzały . N a p o c h y lo n ą le k k o w p ra w ą stro n ę g ło w ę z a rz u c o n y m a płaszcz, k tó re g o ro z w ia n e p o ły d o d a ją p o sta c i p e w n e j e k sp re sji. W g ó rze dw a
unoszą-23 D u n i n, op. cit., s. 26; — G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 85; — Sztuka w arszaw ska
od średniow iecza do pol. X X w. Katalog W y s ta w y Jubileuszow ej 1962, s. 95, n r 185,
rzeźba przypisana A ndrzejow i Schliiterowi. W edług Z a n i m i r s k i e j , op. cit., s. 416 n., może być ona dziełem Belottiego.
24 Por.: M. W a l l i s , Canaletto malarz W arszaw y. W arszaw a 1971, il. 14. 25 К u r o ws k i, op. cit., s. 116; — S к r u d 1 i k, op. cit., s. 160.
28 F r i d r i c h , op. cit., s. 149 nn.; — S k r u d l i k , op. cti., s. 166 nn.; — G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 83 i 85 n.
27 F r i d r i c h , op. cit., s. 153. 28 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 86.
29 F r i d r i c h , op. cit., s. 103- 109; — S k r u d l i k , op. cit., s. 170 nn.; — KZSwP, t. 4. M iasto K raków , cz. 2. K ościoły i kla szto ry Śródm ieścia, 1, 1971, red. A. Bochnak i J. Samek, s. 8. Pierw otny obraz uległ zniszczeniu, na jego m iejsce um ieszczono now y w roku 1876.
ce się p u tta p o d trz y m u ją n a d g ło w ą M a ry i k o ro n ę zw ień czo n ą krzy żem . Po stłu m ie n iu ep id em ii, w k o śc ie le m a ria c k im um ieszczo n o d ru g i w iz e ru n e k M a t k i B oskiej Ł ask aw ej (ił. 201). P ochodzi on z ro k u 1709 i z n a jd u je się o b ecn ie w p re z b ite riu m 30. P o stać M a ry i je s t n ie m a l id e n ty c z n a ja k n a m alo w id le z ze w n ę trz n e j śc ia n y k o ścio ła. M a tk a B oska w c z e rw o n e j su k n i i ro zw ian y m n ie biesk im p łaszczu zarz u c o n y m n a g ło w ę sto i n a g lo b ie ziem skim , w o k ó ł k tó r e go o w ija się w ąż. Pod J e j sto p am i z n a jd u je się ta k ż e duży, w ą s k i p ó łk się ż y c . G łow ę M a ry i o tacz a p ro m ie n isty nim b, n ad nią d w a an io łk i u noszą k ró le w s k ą k o ro n ę . Z o b ło k ó w w y ła n ia ją się d w ie g łó w k i a n ie lsk ie . T ak ie sam e u sk rz y d lo n e g łó w k i w id ać niżej z p ra w e j s tro n y obrazu. K ula ziem ska, n a k tó re j stoi M a tk a B oska z a sło n ię ta je s t częścio w o h e rb e m K rak o w a. W tle w id ać p a n o ra m ę m iasta. N a to m ia st u d o łu p rz e d sta w ie n ia um ieszczo n o u ję ty z dw óch stro n p rzez o rły k a rtu s z z ła c iń sk im o śm iow ierszem . O to je g o tre ść :
FUNERA DENSA RUUNT MORS IMPIA SAEVIT IN URBE VITA SALUSQUE A TE PRAESIDIUMQUE VENIT
G R A T IA Q U A P L E N A ES C O N F R E G IT TELA F U R O R IS H ANC SOLATA REFERT CRACIA VIRGO TIBI
VICTRIX SOLA MANES JUSTI INUICTIQUE TONANTIS ERGO НАС URBE TIBI JUSTE TROPHAED ADAMUS ERIGIT HAEC PIETAS CRACI CERTUMQUE CLIENTUM PROTEGE CULTORES VIRGO BENIGNA TUOS31.
T en dość z a w iły b a ro k o w y te k s t z o sta ł p raw d o p o d o b n ie z n ie k sz ta łc o n y p o d czas re s ta u ra c ji o b razu w ro k u 1893. M iecz y sław G ęb aro w icz p rz y to c z y ł je g o w o ln y p rz e k ła d z o s ta tn ie j ćw ie rc i X IX w ie k u , k tó r y brzm i:
„Snują się ciągle pogrzeby, śm ierć w m ieście na w szystkich godzi A le od Ciebie ratu n e k i zdrow ie przychodzi
Łaska, którejś Tyś pełna, k ar Boskich strzały złamała. A n a pociechę K rakow a, Tobie i dzięki i chwała.
N iezw yciężony pogrom ca Twą prośbą zw yciężon jedynie. N iech w ięc za to w tem m ieście na w ieki tryum f Twój słynie. A gdy się K raków pobożny pom nikiem u stóp Tw ych ściele M iejże o Panno Łaskaw a w opiece Twe w ierne czciciele"32.
T łu m ac zen ie to zn acz n ie o d b ieg a od o ry g in a łu . Z w iązan e je s t ono p ra w d o p o d o b n ie z w y k o n a n ie m k o p ii o b ra zu M a tk i B oskiej Ł ask aw ej n a z e w n ę trz n e j śc ia n ie k o śc io ła m a ria c k ie g o w ro k u 1876. W y d a je się, że k u lt M atk i Boskiej, Ł ask a w e j w K ra k o w ie b y ł w w ie k u X V III b ard z o p o p u la rn y . W k o śc ie le N a j św ię tsz e j M a ry i P a n n y o d b y w a ły się n a b o ż e ń stw a u p a m ię tn ia ją c e cu d o w n e o c a le n ie m ia sta od m o ro w eg o p o w ie trz a . K opię w iz e ru n k u z k o śc io ła m a ria c
30 Ibidem, s. 16, il. 358; — G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 87 nn.; — T. D o b r z e n i e c k i , J. R u s z c z y c ó w n a , Z. N i e s i o ł o w s k a - R o t h e r t o w a , S ztu ka sa
kralna w Polsce. M alarstwo. W arszaw a 1958, s. 354, ii. 2,14.
31 W tekście łacińskim należy zw rócić uw agę na celow e określenie m iasta K rakow a słowem CRACIA, zam iast Cracovia. Dzięki tem u zabiegowi m iasto K raka zostało sko jarzone ze słowem GRATIA (łaska). N atom iast słowo TONANS to zapożyczona od Owi diusza nazw a grom ow ładnego Jowisza, odnosząca się tu do Boga Ojca. Por. G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 245, przypis 115 n.
32 C ytat za G ę b a r o w i c z e m , op .cit., s. 87 n. Por.: także przypis 117. A utor przytacza źródło, skąd zaczerpnięte zostało tłum aczenie: S. В a r ą с z, Cudow ne obrazy
M atki N a jśw ię tsze j w Polsce. Lwów 1891, s. 117, z pow ołaniem się na „A postolstw o
k ie g o w y m a lo w a n o te ż w g ó rn e j k o n d y g n a c ji fa sa d y k o śc io ła św . J a n a 55. M a ry ja sto i n a s ie rp ie k s ię ż y c a i łam ie w d ło n ia c h s trz a ły B ożego G niew u. J e j g ło w ę o tacz a a u re o la z d w u n a stu g w iazd. P ro te k c ja M a ry i ła m ią c e j s trz a ły s ta ła się n a js k u te c z n ie js z ą o b ro n ą m ie sz k a ń c ó w K ra k o w a p rze d w szelk im i n ie szczęścia m i d o czesn y m i. W K le y n o ta c h sto łe c zn e g o M ia sta K ra ko w a ... P io tr a H ia c y n ta Pruszcza, w w y d a n iu z ro k u 1745 n a o d w ro cie k a r ty ty tu ło w e j zam ieszczo n o ry c in ę p r z e d s ta w ia ją c ą M a tk ę B oską Ł ask aw ą u n o sz ą c ą się na o b ło k u n a d m ia stem (il. 202). W d o le m ięd zy k o śc io łe m m a ria c k im a k o śc io łe m św . A n d rz e ja (?) w id ać h e rb K rak o w a. S ty liz a c ja p o sta c i M ary i, b ra k p ro p o rc ji i n ie u d o ln o ść w u k a z a n iu a rc h ite k tu ry św ia d c z y o n ie m a l lu d o w y m c h a ra k te rz e ry c in y . W d z ie le P ru szcza z n a jd u je się te ż dość o b sz e rn a d e d y k a c ja p o św ię c o n a M a ry i P an n ie, k tó r e j fra g m e n t w a rto p rz y to c z y ć : „T y sam a je s te ś F o rte c ą (...), n a jo b ro n n ie js z ą . J e s te ś m o c n ą D aw ida W ie ż ą , ty sią c z n y m uarm o- w a n ą orężem . J e s te ś n ie d o b y ty m M iastem , żad n em u n ie p o le g a ją c y m n ie b e z p ie c z e ń stw u . J e s te ś o g ro m n y m i stra sz liw y m O bozem sam ego p ie k ła zd rad liw e ła m iący m szyki. O g n iste n a w e t s trz a ły w rę k a c h T w oich, lu b o za M a c ie rz y ń skim b ła g a n ie m z a g n ie w a n eg o n a n ie w d z ię c zn y c h g rz e sz n ik ó w S y n a T w ego, złam an e, z a o strz o n e je d n a k n a p o s tra c h i p o g ro m ie n ie n a ja z d ó w w szelk ich , p rz y S k a rb ie Ł ask T w o ich za o so b liw ą o b ro n ę s ta n ą " 54.
P rz y to c z o n e sło w a św iad c zą, że ro lę o p ie k i M a tk i B oskiej Ł ask aw ej p o jm o w a n o ja k b y w d w ó ch a s p e k ta c h — n ie ty lk o ła g o d z iła o n a sk u tk i Bożego G n iew u p o p rzez z ła m an ie z a g ra ż a ją c y c h lu d zk o ści strz ał, lecz m o g ła ta k ż e sk ie ro w a ć je p rzeciw w ro g o m sw y c h czcicieli. W ty m d ru g im w y p a d k u s trz a ły p e łn iły ro lę b ro n i w rę k a c h M a ry i. P rz e d sta w ie n ia „ u z b ro jo n e j" M a d o n n y z n a n e są w sz tu ce h isz p a ń sk ie j j,ako La V irg e n d e l S o co rro 35. W u n ie sio n e j rę c e d z ie rż y O n a m aczu g ę, szp ad ę cz y strz a łę , k tó r ą z a m ie rza się n a leż ąceg o p o d J e j sto p am i d ia b ła lub sm oka.
Je sz c z e je d n y m k ra k o w sk im p rz e d sta w ie n ie m M a tk i B oskiej Ł ask aw ej je s t k a m ie n n a fig u ra z n a jd u ją c a się o b e c n ie u w y lo tu u lic y J a g ie llo ń s k ie j (ił. 203), w y k o n a n a p rze z J. K rz y ż a n o w sk ie g o w ro k u 177136. P ie rw o tn ie sta ła o n a n a c m e n ta rz u p rz y k o śc ie le N a jśw ię tsz e j M a ry i P a n n y i b y ła u m ieszczo n a n a d b ra m ą g łó w n ą łub n a w o ln o s to ją c y m słu p ie. P rz e d sta w ia M a ry ję u n o sz ą c ą się n a ch m u rach , z k tó ry c h w y ła n ia ją się u s k rz y d lo n e g łó w k i a n ie lsk ie . M ały a n io łe k w id o c z n y je s t ta k ż e p rz y p ra w e j z g ię te j n o d z e M a tk i B oskiej. Stoi O n a w lek k im k o n tra p o ś c ie z sze ro k o ro z p o sta rty m i rę k o m a . W praw ej; d ło n i trz y m a b e rło , n a to m ia st w le w e j rę c e — u n ie s io n e j n ie c o w y ż e j — d z ierży trz y strz ały , z k tó ry c h d w ie są złam ane. N a p o c h y lo n ą głow ę, o to czo n ą ro z p uszczonym i w ło sam i n a ło ż o n ą m a w y s o k ą k o ro n ę zw ień czo n ą krzyżem . S k łę b io n e d ra p e rie ro z w ia n e g o p łaszcza p o d k re ś la ją e k s p re s ję p o staci. T a k ie tr a k to w a n ie szat M a ry i je s t c h a ra k te ry s ty c z n ą c ech ą w sz y stk ic h p rz e d sta w ie ń k r a k o w sk ich .
33 KZSwP, t. 4, cz. 2, op. cit., s. 145.
34 P. H. P r u s z c z , K le y n o ty Stołecznego M iasta K rakow a abo K ościoły, у co w nich iest w idzenia godnego i znacznego..., K raków 1745.
35 T r e n s, op. cit., s. 331 nn., il. 211 i 212.
34 T. D o b r o w o l s k i , S ztu ka Krakowa. K raków 1978, s. 407; — K. G a d a c z ,
Inw entarz zbiorów sztu ki prow incji k ra ko w skie j zakonu OO. K apucynów , w: „A rchiwa,
biblioteki i m uzea kościelne", t. 11, Lublin 1965, s. 190. Po likw idacji przez w ładze austriackie cm entarza przy kościele NMP rzeźbę zakupili kapucyni. N a obecnym m iejs cu zn ajduje się ona od roku 1941; — G ę b a r o w i с z, op. cit., s. 91 n .; — W acław ,
K apucyn ( N o w a k o w s k i ) , Statua N a jśw ię tsze j M aryi Panny przed kościołem
OO. K apucynów w K rakow ie, K raków 1894. A utor przytacza legendę, w edług któ rej po
w odem do w ystaw ienia rzeźby M atki Boskiej Łaskaw ej było zdarzenie z czasów ogło szenia w K rakow ie w roku 1768 K onfederacji Barskiej; — Por. S k r u d l i k , op. cit., s. 173 n.
Je sz c z e w ię c e j d y n am izm u z a w ie ra w so b ie rz eźb a M a tk i B oskiej Ł a sk a w e j p o w s ta ła o k o ło p o ło w y X V III w ie k u , p o c h o d z ą c a z k o śc io ła p o d o m in ik a ń sk ie - go w P o d k a m ie n iu 37 (il. 204). T w ó rc ą je j b y ł p raw d o p o d o b n ie lw o w sk i sn y c e rz i a rc h ite k t T om asz F resze r. M a ry ja u k a z a n a z o sta ła w n iem al ta n e c z n e j pozie. T a d eu sz M a ń k o w sk i o k re ślił tra fn ie te n c h a ra k te ry s ty c z n y d la rz e ź b y lw o w s k ie j ru c h — „m o m en tem p ę d u " 38. G w a łto w n e p o ru sz e n ie M a ry i p o d k re ś la ją o stre z a ła m a n ia su k n i o p la ta ją c e j Jeji p o stać . W y so k o u n ie sio n ą p ra w ą n o g ę o p ie ra O n a b o są s to p ą n a sie rp ie k się ż y c a . Pod n o g am i w id ać ta k ż e w ę ż a z ja b łk ie m w p aszczy . W obu d ło n ia c h M a tk a B oska trz y m a po tr z y złam an e strz a ły . P ra w ie w y p ro s to w a n ą le w ą r ę k ę u n o si w y so k o w bok, a p ra w ą z g ię tą w ło k c iu p rz y c ią g a k u sobie. D w an aście gw iazd — sy m b o l N ie w ia sty A p o k a lip ty c z n e j o ta c z a J e j p o c h y lo n ą głow ę.
Do ro z p o w sz e c h n ie n ia k u ltu M a tk i B oskiej Ł ask aw ej szczeg ó ln ie p rz y c z y n ił się w s p o m n ia n y ju ż zak o n p ija ró w . S p ro w ad ził go do P o lsk i w 1642 ro k u W ła d y sła w IV. W iad o m o też, iż zn aczn e su m y n a je g o ro zw ó j o fiaro w ał J a n K a zim ierz39. Z d z ia ła ln o śc ią p ija ró w zw iązan e są n ie ty lk o o m ó w io n e z a b y tk i w a rsz a w sk ie . W iz e ru n k i M a ry i ła m ią c e j s trz a ły B ożego G n iew u u m ieszczan e b y ły w k o śc io ła c h p ija rs k ic h n a te re n ie całej R zeczp o sp o litej. O d b y w a ły s ię u ro c z y ste p ro c e s je k u czci M a tk i B oskiej Ł ask aw ej, p o d czas k tó ry c h o b n o sz o n o ja k o fe re tro n J e j figurę. T a k a rz e źb a z n a jd u je się w k o śc ie le p o p ija rs k im w Łow iczu (il. 205). Z o sta ła o na w y k o n a n a o k o ło 1730 ro k u n a w zó r s ta tu y w a rs z a w s k ie j43. M a ry ja sto i w k o n tra p o ś c ie w s p a rta n a le w e j n o dze. J e j u k o ro n o w a n a g ło w a n a d łu g ie j o d sło n ię te j szyi p rz e c h y lo n a je s t le k k o w p ra w ą stro n ę . U b ra n a je s t w s u k n ię o z d o b io n ą szero k im , w z o rz y sty m p a sem d e k o ro w an y m o rn a m e n te m w s ty lu re g e n c ji. P o stać M a ry i o p la ta ją d ra p e rie ro z w ia n e g o p łaszcza. P ew n ej e k s p re s ji n a d a je te ż J e j u ło ż e n ie rą k , z k tó ry c h je d n a u n ie sio n a je s t w y so k o w górę, a d ru g a opuszczo n a w dół. S trz a ły w d ło n iach M a tk i B oskiej n ie z a c h o w a ły się do d zisiaj. P ija rz y p o p u la ry z o w a li szczeg ó ln ie w a rsz a w sk i o b raz M a tk i B oskiej Ł ask aw ej, n a jb a rd z ie j czczo n y i u z n a w a n y za cu d o w n y . W e d łu g n ie g o w y k o n y w a n o sz ty c h y p o w ta rz a ją c e o ry g in a ł z p e w n ym i zm ianam i. Z n an a je s t n ie z a c h o w a n a do dzisiaj ry cin a, k tó re j tw ó rc ą b y ł d z ia ła ją c y w 1 p o ło w ie X V III w ie k u w W a rsz a w ie, K rak o w ie i L w ow ie szty - c h a rz J a k u b L a b in g e r41. O p ró c z o b ra zó w u z n a w a n y c h za cu d o w n e ta k ic h ja k w a rsz a w sk i i w ile ń s k i k o p io w a n o ta k ż e in n e w iz e ru n k i M atk i B oskiej Ł ask a w e j cie sz ą c e się ra c z e j lo k a ln y m k u lte m . G ęb aro w icz w sp o m in a o a n o n im o w e j ry c in ie p rz e d s ta w ia ją c e j, ja k głosi u m ie szczo n y n a n ie j n a p is: W iz e r u n e k obra
zu N .M .Ł a sk a w e j w k o ś c ie le X ię ż y P ija ró w w M ię d z y r z e c z u K o re c k im n a
W o ły n iu 42.
D w a p rz e d sta w ie n ia re p re z e n tu ją c e o m a w ia n y ty p ik o n o g ra fic z n y z a c h o w a ły się w k o śc ie le p o p ija rsk im w C hełm ie. O b raz p o c h o d z ą c y z 1 p o ło w y X V III w ie k u (il. 206) u k a z u je M a ry ję ja k o N ie p o k a la n ie P o c z ę tą 43. S toi O n a n a g lo b ie ziem sk im o p lec io n y m przez w ęża trz y m a ją c e g o w p a szczy ja b łk o . N ad J e j g ło w ą o to cz o n ą a u re o lą z gw iazd d w a fru w a ją c e a n io łk i u n o sz ą k ró le w s k ą k o ro n ę. W ro z p o s ta rty c h rę k a c h M a tk a B oska trz y m a z łam an e strz a ły , w p ra w e j
37 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 91.
38 T. M a ń k o w s k i , Lw ow ska rzeźba rokokow a, Lwów 1937, s. 52 n., il. 19. 39 K u r o w s k i , op. cit., s. 116.
40 KZSwP, t. 2, w oj. łódzkie, red. J. Łoziński, pow. łow icki. W arszaw a 1953- 1954, s. 147, il. 530; — G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 89.
41 Ibidem, s. 84; — Z a n i m i r s k a , op. cit., s. 415. Rycina uległa zniszczeniu pod czas II w ojny św iatow ej. W spom ina o niej też S k r u d l i k , op. cit., s. 168.
42 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 84.
43 Ibidem, s. 88; — KZSwP, t. 8, w oj. lubelskie, red. R. Brykowski, E. Smulikowska- -Rowińska i Z. W iniarz, z. 5, pow. chełm ski, oprać. K. K utrzebianka i E.
Smulikowśka-d łoni trzy, n a to m ia st w lew ej cztery . Szeroki, sp ię ty k la m rą p o Smulikowśka-d sz y ją p łaszcz ro z c h y la ją u d o łu dw a a n io łk i, z k tó ry c h je d e n trz y m a w rę k u palm ę. O b ra z p o k ry w a s re b rn a s u k ie n k a z 2 p o ło w y X V III w ie k u . N ie w ą tp liw ie n a w zó r te g o p rz e d sta w ie n ia w y k o n a n o m alo w id ło n a śc ia n ie tę c z o w e j k o śc io ła (il. 207). Pochodzi ono z ro k u 1758, a tw ó rc ą je g o je s t Jó z e f M a y e r (M e y er)44. M a ry ja Im m acu lata u b ra n a w sz e ro k i pła sz cz sto i n a k u li z iem sk iej, w o k ó ł k tó re j w ije się w ąż. P ra w ą sto p ą d ep cze je g o g łow ę, a le w ą o p ie ra n a sie rp ie k się ż y c a . G łow ę M a ry i o ta c z a p ro m ie n isty nim b i d w a n a śc ie gw iazd. W d ło n ia c h trz y m a z łam an e strz a ły , p o d o b n ie ja k n a ob raz ie — w p ra w e j rę c e trz y , a w lew e j c z te ry . W śró d s k łę b io n y c h w o k ó ł M a tk i B oskiej ch m u r w id ać p o s ta cie an io łk ó w i u s k rz y d lo n e a n ie ls k ie g łó w k i. D w a u n o sz ą się w górze p o d trz y m u ją c n a d J e j g ło w ą k o ro n ę . J e d e n z n ic h m a w rę k u lilię, a d ru g i g a łą z k ę ró ż a n ą . S ie d ząc y z p ra w e j s tro n y n a o b ło k u a n io łe k d z ie rż y w y c ią g n ię ty do g ó ry o b n a ż o n y m iecz sy m b o liz u ją c y k a r ę B ożą45. J e s t to n a w ią z a n ie do a n io ła za ra z y , k tó r y p o ja w ia się ja k o w y sła n n ik J a h w e w S tary m T e sta m e n c ie (2 Sm 24, 16; 1 K rn 21, 1 5 -2 7 ).
O m ó w io n e p o w y ż e j p rz e d sta w ie n ia M a tk i B oskiej Ł ask a w ej są p o d w z g lę d em fo rm aln y m dość m ało z ró żn ico w an e. M ożna z a u w aży ć je d n a k w śró d ty c h k ilk u n a s tu w sp o m n ia n y c h w iz e ru n k ó w p e w n e ró żn ice. Isto tn e z n a czen ie m a u ło żen ie p łaszcza M ary i. N a o b ie k ta c h w a rsz a w sk ic h z k o śc io ła je z u ic k ie g o , o b raz ie z W iln a o raz p rz e d sta w ie n ia c h z C h ełm u — je s t on sze ro k o ro z p o s ta r ty . N a o b razie ch ełm sk im je g o p o ły ro z c h y la ją a n io łk i. S p ełn ia on tę sam ą ro lę co p łaszcz o p ie k u ń c z y M a te r M ise ric o rd ia e . S ta je się o sło n ą p rz e d s k u t kam i B ożego G n iew u . P od w zg lęd em k o m p o z y c y jn y m p rz e d s ta w ie n ia te są o w ie le b a rd z ie j sta ty c z n e w p o ró w n a n iu z o b ie k ta m i k ra k o w sk im i czy fig u ra m i z P o d k a m ie n ia i Łow icza. D ynam izm d w ó ch o s ta tn ic h p o d k re ś la je sz c z e c h a ra k te ry s ty c z n e u ło ż e n ie rą k , z k tó ry c h je d n a u n ie s io n a je s t w y so k o w g ó rę. M a ry ja trz y m a w obu d ło n ia c h n a jc z ę śc ie j po trz y strz a ły , czasem je s t ich w je d n y m rę k u c z te ry (W arszaw a, C hełm ). Z w ró co n e są g ro ta m i w g ó rę bądź w dół i n ie z aw sze w sz y stk ie są złam an e. N a le ż y tu w sp o m n ieć, że is tn ie ją w iz e ru n k i M a tk i B oskiej Ł ask aw ej, n a k tó ry c h zam iast strz a ł M a ry ja d z ie rż y w d ło n ia c h p io ru n y . J e d n y m z n ic h je s t z ło c o n a fig u rk a z k o śc io ła N a jś w ię t szej M a ry i P a n n y w K ra k o w ie (ił. 208) p o ch o d ząca z p o c z ą tk u X V III w ie k u 48. U k a z u je o n a M a tk ę B oską N ie p o k a la n ie P o c z ę tą s to ją c ą n a k u li z iem sk iej o p le c io n e j przez w ęża. P od J e j sto p am i um ieszczo n o p ó łk się ż y c z zazn aczo n y m m ęsk im p ro filem , a J e j g ło w ę o tac za a u re o la z gw iazd. W k a ż d e j d ło n i M a ry ja trz y m a po tr z y p io ru n y . Być m oże fig u rk a ta p o d o b n ie ja k w iz e ru n k i M atk i B oskiej Ł askaw ej, z k o śc io ła m a ria c k ie g o sta n o w iła w o tu m d z ię k c z y n n e za o d w ró c e n ie od m ia s ta z a razy . In n y m p rz y k ła d e m „ g ro m o w ła d n e j" 47 M a tk i Bo s k ie j je s t J e j w iz e ru n e k u m iesz czo n y n a je d w a b n e j c h o rą g w i (ił. 209) z M u ze um W o js k a P o lsk ie g o w W a rsz a w ie , k tó ra do ro k u 1917 z n a jd o w a ła się w M u zeum A rty le rii w P e te rs b u rg u 48. J e s t to c h o rą g ie w z czasó w K o n fe d e ra c ji B ar
-Rowińska. W arszaw a 1968, s. 8, ił. 103.
44 Ibidem, s. 7, il. 48; — G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 89 n.
45 N a dwóch obrazach M attia P reti (1613- 1699) nam alow anych dla N eapolu anioł zarazy z obnażonym m ieczem unosi się nad leżącym i n a ziemi ciałam i zm arłych. Por. P i g 1 e r, op. cit., il. 156; — M â l e , op. cit., s. 379, il. 221.
46 KZSwP, t. 4, cz. 2, op. cit., s. 31, il. 847; — G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 86. 47 O kreślenie to nasuw a skojarzenie z kultem M atki Boskiej Grom nicznej, żywym szczególnie w pobożności ludow ej. Światło pośw ięconej w Je j św ięto św iecy m a chro nić przed piorunam i i pożarem.
48 N. E. B r a n d e n b u r g , Isto riczeskij Katalog S. Pietierburgskogo A rtitlierijskie-
go M uzie ja. P etersburg 1889, n r 490, tabl. 8, s. 228 nn.; — Pamiątki p olskie na o b czyź nie. Pud red. F. Puław skiego i M. Rulikow skiego, z. 3(1907), s. 41 i z. 6(19,10), tabl. 6; —
s k ie j 1768- 1772. Pod b o g a ty m b a ld ach im em w form ie n a m io tu u k a z a n o s to ją c ą M a ry ję u b ra n ą w b ia łą, p rz e p a s a n ą p a sk ie m s u k n ię i n ie b ie sk i płaszcz. W obu d ło n ia c h d z ie rż y O n a o g n iste p io ru n y . P rzed M a tk ą B oską k lę c z ą d w a j d y g n ita rz e w s tro ja c h p o lsk ic h . J e d e n z n ic h sk ła d a u J e j stó p szab lę i b u ła w ę, a d ru g i ro z w in ię ty d y p lo m 49. Je d n y m z k lę c z ą c y c h d o sto jn ik ó w je s t z a p e w n e Jó z e f P u ła sk i, m a rsz a łe k k o n fe d e ra tó w b a rsk ic h . W d a li w id a ć u c ie k a ją c y c h je źd źcó w i le ż ą c y c h n a ziem i p o le g ły c h . N a p ierw szy m p la n ie z n a jd u je się g ru p a ośm iu u z b ro jo n y c h ż o łn ie rz y n a k o n ia c h i je d e n p ie c h u r. C ałą sc e n ę o ta c z a g ra n a to w e o b ra m ie n ie w y p e łn io n e ro c a illo w y m o rn a m en tem . W ty m w y p a d k u m a m y do c z y n ie n ia ze sw o isty m p rz e ja w e m a k tu a liz a c ji k u ltu M atk i B oskiej Ł ask aw ej. P o d o b n ie ja k u m ieszczan a n a ry n g ra fa c h M a tk a B oska C zęs to c h o w sk a, ró w n ie ż M a ry ja dzierżą ca w d ło n ia c h p io ru n y s ta je się o p ie k u n k ą k o n fe d e ra tó w b a rs k ic h w ich w a lc e p o lity c z n e j.
P ó źn y m p rz y k ła d e m z w iązan y m z k u lte m M a tk i B oskiej Ł ask aw ej je s t fig u ra k a m ie n n a w y k o n a n a w la ta c h 1762- 1763 w w a rsz ta c ie J a n a J e rz e g o P lers- c h a 50, k tó ra zd o b iła fa sa d ę w a rsz a w sk ie g o k o śc io ła p ija ró w (il. 210). W ro k u 1883 za k u p io n o j ą dla k o śc io ła p a ra fia ln e g o w R o k itn ie, gdzie z n a jd u je się do d zisiaj. F ig u ra p rz e d sta w ia M a ry ję s to ją c ą w k o n tra p o ś c ie z a u re o lą z d w u n a stu g w iazd w o k ó ł gło w y . R ęce rzeźb y u le g ły zniszczeniu i z o sta ły u zu p ełn io n e w w ie k u XIX. O b e c n ie d ło n ie M a ry i są o tw a rte i z w ró co n e w s tro n ę p a trz ą c e go. N ie w iad o m o ja k w y g lą d a ły on e p ie rw o tn ie i czy z n a jd o w a ły się w n ic h strz a ły . S tw ierd zić m o żn a je d y n ie , że ra m io n a fig u ry b y ły ro z p o s ta rte w bok. Z am ó w ien ie rz e ź b y p rzez p ija ró w i u m ieszczen ie je j n a fa sad zie k o śc io ła św ia d c z y o tym , że je s t o n a k o n ty n u a c ją ty p u ik o n o g ra fic z n eg o M a tk i B oskiej Ł ask aw ej.
W e d łu g G ęb a ro w ic z a k u lt M a tk i B oskiej Ł ask aw ej w sz tu c e p o lsk ie j p o le g ał n a „n o w y m sfo rm u ło w a n iu ty p u ik o n o g ra fic z n eg o M a te r M is e ric o rd ia e " 51. P ro c e s te n o d b y w a ł się n a zasad zie e w o lu c ji, k tó ra d o p ro w a d z iła do n o w e j in te r p r e ta c ji id e i o p ie k i M a tk i B oskiej, „m iejsce p łaszcza i p o d o p ie c z n y c h z a ję ły s trz a ły G n iew u B ożego"52. J e d n a k n a le ż y zw ró cić u w a g ę n a p e w n e ró ż n ic e za c h o d zą ce m ię d z y ty m i dw om a ty p a m i ik o n o g raficzn y m i, d o ty c z ą c e ro li ja k ą sp e łn ia M a ry ja . G d y ch ro n i O n a sw y ch czcicieli p o d p łaszczem je s t p rz e d e w sz y stk im O p ie k u n k ą ro z ta c z a ją c ą n ad w ie rn y m i sw e m iło sierd zie. O p ie k a ta m a c h a ra k te r ra c z e j b ie rn y . M a tk a B oska k lę c z ą c a p rz e d C h ry stu se m n a p rz e d s ta w ie n ia c h G n iew u B ożego s ta je się c z y n n ą O rę d o w n ic z k ą b ła g a ją c ą o zm i ło w a n ie d la g rz e sz n e j lu d zk o ści. N a to m ia st M a tk a Boska Ł ask aw a n ie p e łn i ju ż ro li P o śre d n ic z k i czy O rę d o w n ic z k i — je s t O n a W y b a w ic ie lk ą , k tó ra ła m iąc s trz a ły B ożego G n iew u n ie ty le łagodzi, co sam a p o w strz y m u ję je g o sk u tk i.
P rz e d sta w ie n ie M a ry i łam ią c e j w d ło n ia c h s trz a ły p o ja w iło się w sz tu ce p o ls k ie j w p o ło w ie X V II w ie k u w ra z z p rz y b y c ie m do W a rs z a w y k o p ii w iz e ru n k u z F ae n zy . F ak t, że fo rm u ła ik o n o g ra fic z n a z X V w ie k u z o sta ła z a a d o p to w a n a p rzez sz tu k ę b a ro k u n ie p o w in ie n dziw ić, g d y ż sy m b o l strz a ł B ożego
A. C z o ł o w s k i , O polskie trofea w Rosji. Bydgoszcz 1926, s. 13 n.; — G ę b a r o - w i с z, op. cit., s. 90. — N a drugiej, źle zachow anej stronie chorągw i ukazana była w alk a aniołów z ducham i ciemności.
49 C horągiew tę odnoszono błędnie do ślubów Ja n a Kazimierza (1656), a postaci kró la dopatryw ano się w jednym z klęczących dostojników polskich. Por.: B r a n d e n b u r g , op. cit., s. 229.
50 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 92 n.; — KZSwP, t. 10, woj. w arszaw skie, red. I. Ga lic k a i H. S ygietyńska, z. 17, pow. p ruszkow ski, opr. I. Galicka i H. Sygietyńska, W a r szaw a 1970, s. 32, il. 59.
51 G ę b a r o w i c z , op. cit., s. 81. 52 Ibidem, s. 95.
G n ie w u p rze m aw iał n a d a l do w y o b ra ź n i w ie rn y c h . W m a la rstw ie p o lsk im X V II w ie k u p o ja w ia się p o sta ć C h ry stu sa i B oga O jc a d z ie rż ą cy c h w rę k a c h
trz y w łó czn ie (K raśnik (il. 133), B iegonice, Z em brzyce). N a le ż y je d n a k p rz y p o m n ieć, że n ie są to p rz e d s ta w ie n ia b ez p o śre d n io z w iązan e z zarazą. T ak że w iz e ru n k i M a ry i ja k o M a te r M ise ric o rd ia e n ie s p e łn ia ły ro li w o tó w d z ię k c z y n n y c h za o c a le n ie od epidem ii. B rak w sztu ce p o lsk ie j p rz e d sta w ie ń M a t k i M iło sierd zia, n a k tó re j p łaszczu ła m ią się s trz a ły z arazy . W y d a je się w ięc, że ty p ik o n o g ra fic z n y M a tk i B oskiej Ł a sk aw ej p o w sta ł n ie ty le n a dro d ze e w o lu c ji w in te rp r e to w a n iu id e i o p ie k i M ary i, ale zo sta ł z a a d o p to w a n y p rz e z sz tu k ę p o ls k ą d zięk i k o n k re tn e m u w iz e ru n k o w i, k tó r y tra fił n a o d p o w ie d n i g ru n t. N a le ż y d la te g o d o c e n ić ro lę p ie rw o w z o ru śre d n io w ie c z n e g o w ro z w o ju te g o te m a tu n a te re n ie R z ecz p o sp o lite j. W iz e ru n e k M a tk i B oskiej Ł ask aw ej zw ią z a n y z le g e n d ą o c u d o w n y m o c a le n iu m ia sta w ło sk ie g o s p e łn ia ł k o n k r e tn ą ro lę w czasie z a ra z y 53. W k ró tc e n a b ra ł je d n a k c h a ra k te ru b a rd z ie j u n iw e rs a ln e go. M a ry ja b ro n iła sw y c h p o d o p ie c z n y c h n ie ty lk o ,,od p o w ie trz a " , lecz ta k ż e „od g łodu, w o jn y i o g n ia ” o raz od w sz e lk ic h n ieszczęść d o c z esn y ch . T e n ś re d n io w ie c z n y te m a t n ie z g o d n y b y ł z d o k tr y n ą p o try d e n c k ą i b yć m oże d la te g o n ie w y s tę p o w a ł o n liczn ie w p o lsk ie j sz tu c e n o w o ż y tn e j, a w sz tu c e z a c h o d n ie j w y d a je się b y ć w o g ó le n ie z n a n y . Ik o n o g ra fia M a tk i B oskiej Ł a sk aw ej z o sta ła p rz e tw o rz o n a w d u c h u P o sttrid e n tin u m . W ię k sz o ść o b ie k tó w u k a z u je M a ry ję ja k o Im m a c u la tę d e p c z ą c ą w ęża, k tó r y o p la ta k u lę ziem sk ą. P o p u la r n o ść k u ltu M a tk i B oskiej Ł askaw ej, św iad czy o tym , że n ie k tó re sc h e m a ty śre d n io w ie c z n e p rz y s w o jo n e z o s ta ły ła tw o p rz e z n o w y m o d e l p o b o żn o ści. S ta r y sy m b o l strz a ł Bożego G niew u, p o d o b n ie ja k id e a p łaszcza o p iek u ń czeg o , tk w iły g łę b o k o w z b io ro w e j w y o b ra ź n i re lig ijn e j w ie rn y c h aż do sc h y łk u X V III w iek u .
53 Por. źródła: Tarcza przeciw slrzałom gniew u Bożego albo Kongregacja N ajśw ięt-
s z e y Panny M aryi Ł askaw ej, przeciw ko zie y y nagley śm ierci a osobliw ie m orow em u pow ietrzu..., W arszaw a 1715; — N abożeństw o do N a y św ię tsze j M aryi Panny Ł askaw ey Patronki K rólestw a Polskiego i sto licy jego, W arszaw a 1794.
