Ekonomiczne przesłanki cen socjalnych

A C T A U N I V E R S I T A T I S l Ü O Z I E N I S __________ *_______ FOLIA OECONOMICA 71, 1987____________________

Andrzej Bogus*

EKONOMICZNE PRZESŁANKI CEN SOCJALNYCH

L P o j ę c l e cen s o c j a l n y c h 1 Ic h mi e j s c e w p o l i t y c e s p o łe c z n e j

K a t e g o r ia ceny s o c j a l n e j n i e ma jednoznacznego o k r e ś l e n i a w l i t e r a t u r z e ekonom icznej. Często o k r e ś l e n i e to używane J e s t i n t u i ­ c y j n i e bądź stosowane zamiennie z ta k im i p o j ę c i a m i , j a k : ceny spo­ łe c z n e , p r e f e r e n c y j n e , p r z y s t ę p n e , ulgowe i t p . Występowanie cen s o c j a l n y c h więżę s i ę z j r e a l i z a c j ę p r e f e r e n c j i sp ołeczn ych w z a k re ­ s i e pożądanej s t r u k t u r y s p o ż y c i e oraz' r e d y e t r y b u c j i dochodów. Z punktu w id z en ia bowiem dodatkowych k o rz y s tn y c h bądź n ie k o r z y s tn y c h efektów konsum pcji, w y ró ż n ić można dwie grupy p r e f e r e n c j i dóbr i u słu g konsumpcyjnych. Do p i e r w s z e j z a l i c z y ć można t e dobra i u s ł u ­ g i , k t ó r y c h konsumpcja zapewnia ważne k o r z y ś c i zewnętrzne: s o c j a l ­ ne, zdrowotne, k u l t u r a l n e i t p . Stą d konsumpcja ic h ma w iększą uży­ teczno ść społeczną (n p . k s i ą ż k i , p o d r ę c z n ik i i przyb ory s z k o ln e , podstawowe a r t y k u ł y żywnościowe d la lu d n o ś c i o n a jn iż s z y c h docho­ dach i t p . } .

Do d r u g i e j grupy n a l e ż ą dobra i u s ł u g i mające n iż s z ą u ż y t e c z ­ ność s p o łe c z n ą , powodujące l i c z n e ujemne e f e k t y zewnętrzne w spo­ ł e c z e ń s t w i e (n p . wyroby alko h o low e , używki i t p . ) . Celem p o l i t y k i s p o łe c z n e j j e s t s tw o rz e n ie systemowych rozwiązań s p r z y j a j ą c y c h r o z ­ w i j a n i u w w ię k s z e j s k a l i p r o d u k c j i oraz popytu na dobra 1 u s ł u g i z a l i c z o n e do p i e r w s z e j grupy i o g r a n i c z e n i e konsumpcji s z k o d l i w e j społecznie.- Jednym z instrum entów za p e w n ia ją c y c h r e a l i z a c j ę tyc h

# Or, a d iu n k t w I n s t y t u c i e Ekonomii P o l i t y c z n e j UL.

celów są c e n y 1. W t e o r i i cen formułowany j e s t pogląd, iż w p i e r ­ wszym przypadku ceny d e t a l i c z n e powinny być n iż s z e od s p o łe c z n ie niezbędnych nakładów p racy p o n ie sio n yc h na ic h wytw orzenie, co po­ z w o liło b y k s z t a łt o w a ć oopyt i zasp ok ajać potrzeby na względnie wy­ sokim poziomie. S tw ie rd z a s i ę , Ze "w z g lę d nie n is k a p r o p o r c ja cen de­ t a l i c z n y c h do cen nakładowych byłab y ekonomicznym o d z w ie rc ie d le n ie m teg o , że w ie lk o ś ć p r o d u k c ji tyc h dóbr i ioh ceny d e t a l i c z n e są

zgo-o

dne z większą u ż y te c z n o ś c ią s p o ł e c z n ą ' . Natomiast p roduk cja dóbr i usług d r u g i e j grupy powinna być ro z w ija n a w mniejszym s to p n iu lub o g ra n ic z a n a , a ic h ceny d e t a l i c z n e względnie wysokie w stosunku do sp ołe czn ych nakładów. Tak więc p o l i t y k a s p o łe c z n a , r e a l i z u j ą c a p r e ­ f e r e n c j e w z a k r e s ie rzeczowej s t r u k t u r y s p o ż yc ia oraz p o d z ia łu do­ chodów, w y k o rz ys tu je ro z w ią z a n ie cenowe, wychodząca poza c z y s to eko­ nomiczne k r y t e r i a ich u s t a l a n i a , i prowadzi do u s t a l a n i a s i ę tzw. społecznego typu s t r u k t u r a l n e j równowagi rynkow ej.

I je d n e j s tro n y będą to ceny t r w a l e wyższe od ic h p r o d u k c y jn e j podstawy (n p . ceny prewencyjne lub drenażow e), z d r u g i e j - t r w a l e n iż s z e od s p o łe c z n ie niezbędnych nakładów p rac y (ceny ulgowe, p r e ­ f e r e n c y j n e i t p . ) .

Stosow anie społecznych k r y t e r i ó w w k s z t a łt o w a n i u cen, o d e j ś c i e od zasady ic h u s t a l a n i a na podstaw ie s p o łe c z n ie niezbędnych n a k ł a ­ dów p rac y oznacza o d e j ś c i e od e k w iw a le n tn o ś c i wymiany i prowadzi do r e d y s t r y b u c j i cenow ej3 . K s z t a łt o w a n ie cen p o n iż e j i c h p r o d u k c y j­ n ej podstawy., k tó r y c h celem j e s t u d o s tę p n ie n ie danych dóbr i usług słabszym ekonomicznie grupom społecznym, albo p r e fe r o w a n ie konsump­ c j i danych dóbr i u s łu g zgodnie z i s t n i e j ą c y m i p r e f e r e n c j a m i spoży­ c i a , prowadzi do r e d y s t r y b u c j i typu s o c j a l n e g o , a ceny s łu ż ą c e r e ­ a l i z a c j i t y c h celów nazwać można cenami s o c j a l n y m i .

Podobnie d e f i n i u j e ceny s o c j a l n e K. L e s z c z y ń s k i: "Są to ceny dóbr, k tó r y c h konsumpcja ma większą u żytecz no ść sp ołeczn ą n iż dóbr mających normalną użyteczność społeczną. Dlatego produkcja każdego z tych dóbr

i ic h konsumpcja powinny być w iększe n iż dóbr o norm alnej u ż y t e ­ c z n o ś c i. Z tych względów ceny s o c j a l n e muszą t y ć k s z ta łto w a n e na

1 P o r. L- M i a s t k ó w s k i , System c«n w gospodarce so­ c j a l i s t y c z n e j , Nyd. UL, Łódź 1983, s . 128-129.

2

K, l e s z c z у ń s к i , Ceny s o c j a l n e i metody ic h kształ­ to w a n ia, " P r ą c e i M a t e r i a ł y Z8C" [Warszawa] 1985, nr 80, s . 82

3 P a t r z , b l i ż e j na ten temat: L . M i a s t k o w s k i , Ceny a p o d z ia ł dochodu narodowego, " F i n a n s e “ 1983, nr 2, s . 34,

w zg lęd n ie niższym poziomie (w stosunku do ic h cen nakładowych) n iż ceny d e t a l i c z n e dóbr mających normalny u ż y te c z n o ś ć " * . W y k o rz y s ty ­ wanie cen s o c j a l n y c h i związanych z nimi z ja w is k r e d y s t r y b u c j i jest t y l k o Jednym z możliwych sposobów r e a l i z a c j i p r e f e r e n c j i s p o ł e c z ­ nych w z a k r e s i e zw ięk sz a n ia konsuwpcji dóbr i usług o w ię k s z e j u- ż y l e c z n o ś c l «i> oł«cznej.

Ważnym narzędziem r e a l i z a c j i tych celów j e 3 t p o l i t y k a dochodo­ wa, przede wszystkim świadczeń p ie n ię ż n y c h w ramach społecznego funduszu s p o ż y c i a . Zakres w ykorzystyw ania cen s o c j a l n y c h oraz s t o ­ p ie ń ic h " u s o c j i l n i e n i a " sta now ić.pow inno ważny element w wyborze s t r a t e g i i funkcjonow ania p o l i t y k i s p o ł e c z n e j, k t ó r e j fun d am ental­ nym założeniem powinna być zasada w ykorzystyw ania cen s o c j a l n y c h przy zachowaniu równowagi rynkow aj.

Przez s to p ie ń s o c j a l n o ś c i cen rozumie s i ę głębokość o b n iż e n ia cen w stosunku do ich podstawy. Z tego punktu w id z en ia w yró żn ić mo­ żna n a s t ę p u ją c e s to p n ie s O c j a l n u ś c i c e n : 5( a ) cena sym b o liczn a, po­ k r y w a ją c a część kosztów m a te ria ło w y c h , ( b ) cena " s u r o w c a ", obejmu­ j ą c a k o sz ty z u ż y c ia surowców i m a te ria łó w bozp ośred n ich, ( c ) cena kosztu bezpośredniego, ( d ) cena pełnego kosztu p r o d u k c j i , ( e ) cena obejmująca p e łn y ko sz t p r o d u k c ji i n ależ ny zysk, n i e u w z g lę d n ia ją ­ ca np. podatku obrotowego.

funkcjonow anie cen s o c j a l n y c h powoduje pow stanie s p rz e c z n o ś c i między ekonomicznymi a społecznymi k r y t e r i a m i wyznaczania cen. N i ­ s k i e w stosunku do s p o ł e c z n i e niezbędnych nekładów ceny s o c j a l n e s t o j ą w sp rz ec z n o śc i z zasadą samofinansowania p r z e d s i ę b i o r s t w . P o ja w ia s i ę problem n e u t r a l i z a c j i fin ansow ych skutków cen s o c j a l ­ nych, a lb o i n a c z e j - "wmontowania" ic h w system ekonomiczny p rzed ­ s i ę b i o r s t w n i e n a r u s z a ją c y ic h równowagi f in a n s o w e j . Podstawowym rozwiązaniem j e s t model podwójnego układu cen i związany z nim system sub w encji ( d o t a c j i przedm iotow ych). Mogą jednak występować również s y t u a c j e symbiozy ekonomicznych i s o c j a l n y c h k r y t e r i ó w k s z t a ł t o w a n i a cen.

‘‘ L e s z c z y ń s k i , op. c i t . , s . 83,

2. Ceny s o c ja ln e w p o l i t y c e ró ż n ic o w a n ia cen

* Ja k ju ż wspomniano, p o l it y k a cen s o c ja ln y c h prow adzi

2

re g u ły 4o k o n ie c z n o ś c i ro zw iąz yw an ia s p rz e c z n o ś c i miedzy sp ołeczn ym i za ­ ło ż e n ia m i p o l i t y k i cen d e ta lic z n y c h a *ko no *iczn o-fin ansow ym s y ­ stemem sa m o fin a n su ją cy ch s ię p r z e d s ię b io r s t w w y tw a rz a ją c y c h dobra i u s łu g i o b ję te tym i cenam i. Mote i s t n i e ć t a k ie i tak a s y t u a c ja , w k t ó r e j w p e łn i J e s t m ożliwe p o łą c z e n ie s p o łe cz n y ch i ekonom icznych k r y t e r ió w w k s z ta łto w a n iu ce n , i s t n i e j e p e łn a ic h jed n o ro d n o ść. In a c z e j mówiąc, ceny s o c ja ln e obok swych s p o łe cz n y ch celów mogą mleć rów nież i p r z e s ła n k i typu ekonom icznego. Sto so w a n ie cen u lg o ­ wych typu s o c ja ln e g o moZe być narzędziem w zrostu e fe k ty w n o ś c i go­ sp od arow ania, z w lę k s z e n le 'k o r z y ś c i ekonom icznych o r g a n i z a c j i gospo­ d a rc z y c h , d z i a ł a ją c y c h na z a s a d z ie sa m o fin an so w an ia.

Przedmiotem tego op racow ania j e s t w ię c odmienne s p o jr z e n ie na k a te g o r ię ceny s o c j a l n e j - u lg o w e j, u k a z a n ie j e j rów nież ekonom icz­ n e j g e n e a lo g ii. Tezą w y jścio w ą j e s t s t w ie r d z e n ie , IZ w o k re ś lo n y c h warunkach ekonom lczno-produkcyjnych p r z e d s ię b io r s t w r e a l i z a c j a c e ­ lów s p o łe cz n y ch poprzez system cen ulgow ych m ających c h a r a k t e r so- c j a l n y j e s t zgodna z zasadą e fo k ty w n o ś c i g ospodarow ania.

Ekonomiczne u z a s a d n ie n ie p row adzenia p o l i t y k i cen u lg ow ych, bę­ dących je d n o c z e ś n ie cenami s o c ja ln y m i, ma swe u z a s a d n ie n ie w o g ó l­ n e j “ f i l o z o f 11" ró ż n ic o w a n ia ce n . P o l i t y k a cen zróżnicow anych ma Ju Z sw oją bogatą t r a d y c ję w s t r a t e g i i fu n k cjo n o w a n ia p rze d sięb io rstw m o n o p o listy cz n y ch . P r z e d s ię b io r s t w a t e , n ie ch cąc z m n ie js z y ć rozm iarów p r o d u k c ji (poważny w zro st kosztów p r o d u k c ji p rzy dużym z m n ie js z e n iu s e r i i p r o d u k c y jn e j) , dążą do w y o d rę b n ie n ia nabywców (ry n k ó w ) o d u że j i m a łe j e la s t y c z n o ś c i p o p ytu . O la p ie rw s z y c h wy­ z n a cz a ją cenę n iż s z ą , d la d ru g ic h - w yższą. O z lę k l takiem u r ó ż n i­ cowaniu cen - m a n ip u lu ją c podażą - r e a l i z u j ą dodatkowy z y s k , k t ó r e ­ go n ie o s ią g n ę ły b y o f e r u ją c tow ary w szystkim nabywcom . po je d n a k o ­ w ej c e n ie 6 .

Ekonomiczne p r z e s ła n k i ró ż n ic o w a n ia cen z n a jd u ją rów nież u za­ s a d n ie n ie w gospodarce s o c j a l i s t y c z n e j , . g d z ie i s t n i e j ą j e d n a k

Bardzo c z ę s to p o l it y k a ró ż n ic o w a n ia cen w iąże s i ę z r ó ż n ic o ­ waniem produktów w d a n e j g ru p ie a so rty m e n to w e j, np. w e r s je "Oe l u k s" i " S t a n d a r d " .

w iększe m ożliw ości p o w i ą z a n i a i c h z c e la m i p o l i t y k i s p o ł e c z n e j. Przem aw iają za tym n a s t ę p u ją c e argumenty:

1) s p o łe c z n e j s k u te c z n o ś c i stosow ania cen ulgowych w s ys tem ie ró ż n ic o w a n ia cen; L . M iaatko w sk i w związku z tym s t w i e r d z a : " S y ­ stem zróżnicowanych cen może d z i a ł a ć na za s a d z ie bodźca adresowe- nego i docelowego, odnosi s i ę bowiem do o k r e ś l o n e j grupy s p o ł e c z ­ n e j konsumentów oraz d o ty czy t a k i c h warunków s p o ż y c i a , k t ó r e zo­ s t a ł y uznane ja k o s p o ł e c z n i e pożądane"7;

2) wzgląd pragmatyczny - j e s t to r o z w ią z a n ie c z ę s to m niej kosz­ towne s p o ł e c z n i e od systemu finansowo-dochodowego; d y f e r e n c j a c j a ceny danego produktu ( u s ł u g i ) u w a ln ia c z ę s to od k ł o p o t l i w y c h i kosztownych r o z l i c z e ń lub kompensowania wydatków w stosunkach z lu d n o ś c ią za pomocą systemu finansowego;

3) p r o d u k c y jn o - e fe k ty w n o ś c io w y , w y n ik a ją c y ze s p e c y f ic z n y c h w ł a ś c i w o ś c i w ytw arzan ia o k re ś lo n y c h dóbr czy u s łu g .

P rod u k cy jn o- efe k tyw n ościo w a p r z e s ła n k a stosowane w p o l i t y c e ró ż n ic o w a n ia cen k r y t e r i ó w s o c j a l n y c h mieć może s z c z e g ó ln i e i s t o ­ tne zn a cze n ie w n a s t ę p u ją c y c h przypadkach;

- n ie p e łn e g o w y k o rz y s t a n ia mocy p r o d u k c y jn y c h , - p r o d u k c j i n i e p o d z i e l n e j ,

- c y k l i c z n o ś c i podaży i n ieró w n o m ie rn o ś c i procesu p r o d u k c y jn e ­ go.

3. Ceny s o c j a l n e

ja k o n ar z ę d z ie p e ł n i e j s z e g o w y k o rz y s t a n ia urządzeń wytwórczych

W a n a li z o w a n e j s y t u a c j i przyjmujemy z a ł o ż e n i a , i ż o r g a n i z a c j a gospodarcza f u n k c jo n u je na za s a d z ie sam ofinansow ania, dąży do ma­ k s y m a l i z a c j i wyniku finansow ego, a p rod uk cja ma c h a r a k t e r p o d ý e l - n y, tz n . i s t n i e j e możliwość k w a n t y f i k a c j i produktu jednostkowego. J e d n o c z e ś n ie , przy i s t n i e j ą c e j d o ty c h c z a s podaży z a p e w n ia ją c e j o- s i ą g n i ę c i e stanu równowagi rynkowej (p r z y c e n i e j e d n o l i t e j ) , is tn ie ­ j ę n i e w y k o r z y s t a n e w p e ł n i z d o ln o ś c i p r o d u k c y jn e . Dotychczasowa cena j e d n o l i t a pokrywa ś r e d n i e ko sz ty c a ł k o w i t e p lu s zy s k . Taka

7 L . M i a s t k o w s k i , Różnicowanie cen w gospodarce s o c j a l i s t y c z n e j , PWE, Warszawa 1966, s . 231-232.

s y t u a c j a o k re ś lo n a j e s t ja k o tzw. "dyle m a t ceny j e d n o l i t e j " , k t ó r y polega na tym, że " s t o s u j ą c cenę j e d n o l i t ą , n ie można w pewnych s y t u a c j a c h o s ią g n ąć je d n o c z e ś n ie : pełnego w y k o rz y s ta n ia i s t n i e j ą ­ cych z d o ln o ś c i p ro d u k cyjn o- usłu g ow ych , równowagi rynkowej podaży i popytu oraz s a m o o p ła c a ln o ś c i ( n ie z b ę d n e j ren to w no ści p r o d u k c j i ) " 8 .

Wymogi wzrostu zrównoważonego powodują ko nieczno ść t a k i c h r o z ­ wiązań cenowych, k t ó r e zap ew n iłyb y p e łn e w y k o rz y s ta n ie mocy pro-

9 '■

d u k cyjn ych . Rozw iązania te powinny o p i e r a ć s i ę na za s a d z ie cen I.

zróżnicow anych, a w ięc cenach ulgowych, w yw ołujących dodatkowy po­ p yt i związany z nim " k l a s y c z n y " e f e k t monopolu.

O k r e ś l e n i e zakresu podmiotowego k o r z y s t a j ą c y c h z tyc h cen na p od staw ie k r y t e r i ó w s p ołe czn ych nada im c h a r a k t e r cen s o c j a l n y c h . P o l i t y k a w ten sposób tworzonych cen s o c j a l n y c h powinna być pod­ porządkowana ogólnym ekonomicznym zasadom ró ż n ic o w an ia cen, a w i ę c :

- odmienna (u lg o w a ) cena d la dodatkowych odbiorców j e s t n iż s z a od ceny o p a r t e j na dotychczasowym średnim k o s z c ie c a łk o w itym ;

- cena ta j e s t n iż s z a od nowego śre d n ie g o kosztu c a łk o w it e g o , j a k i u k s z t a ł t o w a ł s i ę wskutek z w ię k sz e n ia rozmiarów p r o d u k c j i ;

- j e j dolną g r a n ic ę stan ow ią w za s a d z ie ko sz ty zmienne wywoła­ ne przez dodatkowy popyt.

W s t r a t e g i i d z i a ł a n i a p r z e d s i ę b i o r s t w potrzeba o d e j ś c i a od z a ­ sady k a l k u l a c j i p e łn y c h kosztów jednostkowych w u s t a l a n i u cen w in ­ na z n a le ź ć s z e r o k ie za s to s o w a n ie . W l i t e r a t u r z e p ośw ięcon ej cenom jako instrumentom s t r a t e g i i rynkowej powszechnie formułowana j e s t t e z a , i ż cena produktu nie- zawsze muei pokrywać w s z y s t k ie k o sz ty i p r z y n o s i ć zysk. "W pewnych przypadkach może być uzasadnione u s t a ­ l a n i e ceny na poziomie kosztu p r z e c ię tn e g o lub nawet p o n iż e j tego poziomu, n i e p r z e k r a c z a ją c e g o jednak dolnego p u łap u, którym J e s t k o sz t zmienny. J e ż e l i cena produktu j e s t u s t a l a n a w wysokości znaj­ d u j ą c e j s i ę pomiędzy poziomem c a łk o w it e g o kosztu p r z e c ię tn e g o a

poziomem kosztu zmiennego, pokrywa ona część kosztów s t a ł y c h . Przy­ c z y n ia s i ę to w e f e k c i e do poprawy efektów e k onom icznych"10

O

Ib id em , s . 276. 9

0. M i n c fo rm u łu ją c zasady o p t y m a l i z a c j i cen, na p i e r ­ wszym m ie js c u wymienia k r y t e r i u m pełnego w y k o rz y s ta n ia mocy i za­ sobów p rod uk cyjn ych - Nowa t e o r i a cen, PWE, Warszawa 1972, s . A9.

R. G ł o w a c k i , P r z e d s i ę b i o r s t w o na rynku, PWE, War­ szawa 1982, s . 248.

W a n a liz o w a n e j s y t u a c j i , a w ię c w warunkach występowania n i e wyko rzystanych mocy p ro d u k c y jn y c h , i s t n i e j e p ełna możliwość k o o r­ d y n a c j i in te r e s ó w ekonomicznych z c e la m i p o l i t y k i s p o łe c z n e j^ o i l e system cen ulgowych nakierowany będzie na grupy sp o łe c zn e b ę ­ dące przedmiotem ochrony s o c j a l n e j .

Przykła d a m i zastosow ania cen s o c j a l n y c h - zgodnie z wyżej wy­ mienionymi zasadami, w c e l u poprawy ren to w no ści - mogą być zakład y ż y w ie n ia zbiorowego (np. ceny ulgowe, "abonamentowe" p o s iłk ó w w r e ­ s t a u r a c j a c h d la studentów lub emerytów), za k ła d y p rod uk ujące sprzęt r a d i o w o - t e l e w i z y j n y (n p . ceny ulgowe r a d io o d b io r n ik ó w d la wyposa­ że n ia s z k ó ł , domów o p i e k i s p o łe c z n e j i t p . ) , • w y tw a rz a ją c e s p r z ę t zmechanizowany d l a gospodarstw domowych i t p .

} VI' 1

I

4. Ceny u l роив j a ko n a r z ę d z ie z w ię k s z a n ia r e ntowności w s f e r z e d z i a ł a l n o ś c i usłu gowej

S p e c y fic z n y m i cechami d z i a ł a l n o ś c i u sługow ej w in t e r e s u j ą c y m nas przed m iocie a n a l i z y są:

- b e zpośrednie p o w ią z a n ie "k o n su m p c ji" usłu g z ic h w ytw arza­ niem,

- n i e p o d z ie ln o ś ć d z i a ł a l n o ś c i u słu g o w e j, tz n . n ie występowanie jednostkowych "d ó b r" będących skwantyfikowanym i nakładami p rac y żywej i u p rz ed m ioto w ion ej. P o n ie s i o n e n ak ła d y i n w e s t y c y j n e i k osz­ ty e k s p l o a t a c j i z a b e z p ie c z a ją o k re ś lo n ą "pojemność" wytwarzanych u s łu g , bez względu na f a k ty c z n ą l i c z b ę k o r z y s t a j ą c y c h z n ic h .

Przykładem tak rozum ianej d z i a ł a l n o ś c i u sługow ej j e s t transport osobowy, t e l e g r a f i t e l e f o n , widowiska sp orto w e, imprezy k u l t u r a l ­ ne (n p . s p e k t a k le t e a t r a l n e ) i t p .

A n a l i z u j ą c ekonomiczne p r z e s ł a n k i wprowadzenia w t a k i c h sferach d z i a ł a l n o ś c i cen ulgowych, k t ó r e b y ły b y cenami s o c j a l n y m i , wyróż­ n i ć n a le ż y dwie s y t u a c j e :

- s k o m e rc ja liz o w a n e j d z i a ł a l n o ś c i u słu g o w e j,

- w ytw a rza n ie u słu g w ramach społecznego funduszu s p o ż y c ia (k o n ­ sum pcji s p o ł e c z n e j ) .

W pierwszym przypadku zasada o s i ą g n i ę c i a dodatkowego popytu w c e l u j a k n a j p e ł n i e j s z e g o w y k o r z y s t a n ia z a in s ta lo w a n y c h ( mocy

wy-twórczych i z w ięk sz en ia o p ł a c a l n o ś c i d z i a ł a l n o ś c i usługow ej wymaga stosow ania p o l i t y k i cen zróżnicow anych. Wprowadzenie cen ulgowych s t a j e s i ę narzędziem iw i ę k s z e n i a popytu i o s i ą g n i ę c i a w iększych ko­ r z y ś c i ekonomicznych n iż w przypadku sto so w ania n i ż s z e j ceny jedno­ l i t e j . Konieczność ró żn ico w an ia cen s t a j e s i ę w tym przypadku tym b a r d z i e j ewidentna ze względu na n ie p o d z ie ln o ś ć p o n ie s io n y c h n a ­ kładów na w ytw a rza n ie u s łu g . M. Oobb p o tw ie rd z a to bardzo d o b itn ie: "Zdrowy rozsądek wymaga, by nadwyżka mocy b y ł a r a c z e j w y k o r z y s t y ­ wana n iż pozostawiona b e z c z y n n ie , j e ż e l i j e j u ż y c ie n i c n i e kosztu­ j e a j e ś l i j a k a ś zasada o k r e ś l a n i a cen stanow i tu

przeszko-1 przeszko-1 dę, to tym g o r z e j d la t e j zasady"

Z astosow anie w p r a k ty c e ekonomicznych p rz e s ła n e k ró żn ico w an ia cen prowadzi do funkcjonow ania cen ulgowych, np. w ko m unikacji k o l e j o w e j , l o t n i c z e j ( n p . . sprzedaż b i l e t ó w według cen ulgowych w k rótkim t e r m in ie przed odlotem s a m o lo tu ) , w sprzedaży b i l e t ó w na imprezy sportowe lub k u l t u r a l n e , w o p ł a t a c h tele kom unikacyjnych (np. w godzinach nocnych) i t p . J e ż e l i podobnie j a k w p o p r z e d n ie j s y t u a ­ c j i w k o r z y s t a n iu z cen ulgowych będą preferow ane grupy społeczne o b ję te p r e f e r e n c j a m i społecznymi (n p . ucząca s i ę młodzież lub eme­ r y c i ) , to n a s t ą p i w p r a k t y c e i d e n t y f i k a c j a celów ekonomicznych z z a ło ż e n ia m i p o l i t y k i s p o ł e c z n e j , a ceny ulgowe przyjmą c h a r a k t e r cen s o c j a l n y c h .

Również e f e k t ekonomiczny sto so w ania cen ulgowych może m ieć m ie js c e w przypadku "s p r z e d a ż y " u słu g wytwarzanych przez i n s t y t u ­ c j e , k t ó r y c h celem n i e j e s t m ak sym aliz acja r e n to w n o ś c i, n i e d z i a ­ ł a j ą c y c h w p e ł n i na z a s a d z ie sam ofinansow ania, c z y l i tzw. p rzed ­ s i ę b i o r s t w a u ż y te c z n o ś c i p u b l i c z n e j . Ś p e c y f i k ą cen ulgowych w t e j s y t u a c j i j e s t t o , i ż odnoszone są one do poziomu -cen norm aln ych, k t ó r e n i e są n a j c z ę ś c i e j cenami ekonomicznie uzasadnionym i, a są ju ż w i s t o c i e cenami s o c j a l n y m i . Ekonomicznym celem ró ż n ic o w a n ia cen będzie w t e j s y t u a c j i d o t a r c i e do nowych Konsumentów i z m n ie j­ s z e n ie kosztów d z i a ł a l n o ś c i poprzez b a r d z i e j równomierne w ykorzy­ s t a n i e i s t n i e j ą c y c h m oż liw ości w ytw órczych, c z y l i p o g ł ę b i e n i e s t o ­ p n ia s o c j a l n e j r e d y s t r y b u c j i cenow ej. K o r z y ś c i te mogą być w iększe n i ż w przypadku wprowadzenia ceny J e d n o l i t e j u s t a l o n e j na je s z c z e

** M. O o b b , Ekonomia dobrobytu a ekonomia s o c j a l i z m u , KiW, Warszawa 1974, s . 295.

niższym poziom ie. Podporządkowanie zasad ró ż n ic o w an ia cen k r y t e ­ riom społecżnyra (n p . możliwościom p ł a t n i c z y m ) będzie również ozna­ c z a ł o k o o rd y n a c ję r a c j i ekonomicznych z c e la m i społecznymi ( n p . c e ­ ny ulgowe b i l e t ó w d la d z i e c i i m łodzieży w t e a t r a c h ) .

5. Ceny s o c j a l n e w warunkach n ieró w n o m ie rn o á ci p r o d u k c ii M ł J ł M f a A a t H Ł T iA i Ł . H . Ш Я - Ч П - а ь а - я — « w . II — U l i | II

»

. г .- .,...и я г - - - и

,g

I m д д , Д

я

w różnych ok resach

Problem d y f e r e n c j a c j i cen w warunkach n ierów n om iern oáci produ­ k c j i rozpatryw any j e s t w t e o r i i ró ż n ic o w a n ia cen w a s p e k c ie bodź­ ców ekonomicznych oraz rachunku ekonomicznego w o d n i e s i e n i u fJo cen

12 zaop atrzeniow ych .

P o ja w ia s i ę w związku z tym p y t a n i e , czy i s t n i e j ą ekonomiczne p r z e s ł a n k i ró ż n ic o w a n ia cen d e t a l i c z n y c h d l a różnych odbiorców z t y t u ł u nierów n om iern oáci p r o d u k c j i , c y k l i c z n o á c i podaży, c z y l i wy­ stępow anie okresów " s z c z y tó w " i " d o l i n " p r o d u k c ji ( s p r z e d a ż y ) dóbr konsumpcyjnych (np. w o d n i e s i e n i u do p r o d u k c ji o g r o d n ic z e j czy r b l- n i c z e j ) .

Dla p r z e j r z y s t o ś c i d a l s z e j a n a l i z y można p r z y j ą ć z a ł o ż e n i e , że mamy do c z y n i e n i a ze swoistym monopolem w d z i e d z i n i e sp rzed aży.

P r z e s ła n k ą w yjścio w ą j e s t uznanie za podstawową, zasadę u s t a l a ­ n i a cen skupu na poziomie zapewniającym dochodowość p r o d u k c j i . J e s t to zasada uzasadniona z punktu w id z e n ia o p t y m a l i z a c j i d łu g o ­ o k re s o w e j, gdyż p r z e c i w d z i a ł a o g r a n i c z a n i u p r o d u k c j i (n p . l i k w i ­ d a c j i p l a n t a c j i czy z m n ie js z e n ia p r o d u k c y jn o ś c i gospodarstw r o l ­ n yc h ) .

Z k o l e i p o ja w ia ć s i ę może problem m o ż liw o ści sprzedaży " s z c z y ­ t o w e j" p r o d u k c j i po cenach j e d n o l i t y c h , u s t a lo n y c h , na poziomie ekonom icznie uzasadnionym (k o s z t y skupu p lu s k o sz ty p rze tw ó rstw a i o b r o t u ) , u w z g lę d n ia ją c nawet m o ż liw o ści magazynowania i p rz e c h o ­ wania produktów do okresu " d o l i n " .

W t a k i e j s y t u a c j i p o ja w ia s i ę ko n ie cz n o ść prowadzenia p o l i t y k i cen zróżnicowanych . Celem t e j p o l i t y k i j e s t — podobnie j a k w

12

_{M i a s t k o w s k i , R ó ż n i c o w a n i e . . . , s . 299.}

J e s t to znana s t r a t e g i a monopoli na rynku międzynarodowym, w y r a ż a ją c a s i ę stosowaniem ceny dumpingowej, k i e d y ze względów np. p r z y r o d n ic z y c h e k s p o r t u j e s i ę nawet po bardzo n i s k i c h cenach za

pop rzed n ich s y t u a c j a c h - wywołanie dodatkowego popytu poprzez s y ­ stem cen ulgowych.

Przykładem zastosow ania cen ulgowych może być sprzedaż po n i ż ­ szych cenach np\ produktów r o ln y c h czy ogrodniczo-warzywnych szpi­ talom , in te rn a to m szkolnym, domom o p i e k i s p o łe c z n e j i t p . Podobnie j a k w poprzednich s y t u a c j a c h , r a c j e ekonomiczne są zbieżne z powsze­ c h n ie a kc e nt owany mi p r e f e r e n c j a m i społecznymi i r e a l i z u j ą c ą j e

po-14 l i t y k ą s o c j a l n ą

F u n k c jo n u ją c y na p odstaw ie wymienionych wyżej p r z e s ł a n e k s y ­ stem cen ulgowych c h a r a k t e r y z u j e s i ę szczególnymi w ła ś c iw o ś c ia m i. Są to:

1. Ceny ulgowe f u n k c jo n u ją w okresach p r z e jś c i o w y c h . Tworzom są w o k r e s i e wyjątkowego s z c z ytu p r o d u k c j i , c z ę s to trudnego do z a ­ programowania .

2. Wymagają s z c z e g ó ln i e ś c i s ł e j s e g r e g a c j i "rynków odbiorców, zw łaszcza w przypadku u s t a l e n i a cen ulgowych na poziomie niższym od cen skupu.

3. Wymagają s zcz eg ó lnych rozwiązań ekonomiczno-finansowych ne­ u t r a l i z u j ą c y c h finansowe s k u t k i prowadzonej p o l i t y k i cen przez o r ­ g a n i z a c j e s a m o fin a n s u ją c e s i ę . Możliwe są tu n a s t ę p u ją c e r o z w ią z a ­ n i a ;

a ) wmontowanie w system fun kcjon ow ania m o ż liw o ści ponoszenia r y z y k a , co w długim o k r e s i e czasu wpływać może na poprawę r e n t o ­ wności d z i ę k i utrzym aniu p o t e n c j a ł u produkcyjnego u dostawców stwa­ r z a j ą c e g o m oż liw ości p r o d u k c j i przy n iż s z y c h kosztach- jednostkowych; b) ró ż n ic o w a n ie produktów w danej g r u p ie asortym entow ej pozwa­ l a j ą c e j o s ią g n ąć ś r e d n ią cenę na poziomie z a p e w n i a j ą c y m niezbędną rentowność (np. zró ż n ic o w a n ie produktów w w e r s j i lux i s ta n d a rd i na t e j p od staw ie ró ż n ic o w a n ie cen na p oziom ie: drenażowym, n orm al­ nym i ulgowym);

c ) z a s i l a n i e układu ekonomiczno-finansowego systemu sub w encji o r g a n i z a c j i s p ołe czn ych ( n p . f e d e r a c j i konsumentów) bądź państwo­ wych (n p . r e s o r t u z d r o w i a ) .

g r a n i c ę , aby " n i e p suć" rynku k ra jow e g o, na którym s p r z e d a je s i ę towary po wyższych cenach monopolowych.

An a lo g ic z n a s y t u a c j a może mieć m ie js c e w warunkach w yprze­ daży dóbr przemysłowych w o r g a n i z a c j a c h handlowych w ramach zw. d y g r e s j i ce no w ej, k t ó r e j dolną g r a n i c ą mogą być ceny sym boliczne d l a o k r e ś lo n y c h odbiorców.

P r z e d sta w io n e wyżej ekonomiczno-finansowe k o r z y ś c i stosow ania w s t r a t e g i i s a m o fin a n s u ją c y c h s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w p o l i t y k i r ó ż n i ­ cowania cen i w yk o rz ys tyw a n ia cen ulgowych d la r e a l i z a c j i celów s o c j a l n y c h j e s t o c z y w i ś c i e jednym z możliwych rozwiązań n i e n a r u ­ s z a j ą c y c h stanu ic h równowagi e konom iczno-finansow ej. W literaturze ekonomicznej dominuje p r z e k o n a n ie , że d z i a ł a n i e p r e f e r e n c j i s p o ł e ­ cznych wymaga z reguŁy sto so w ania podwójnego układu cen. P o d k re ­ ś l a s i ę , iż " N i s k i e ceny pewnych dóbr i u s łu g , z a c h ę c a ją c e do <:wiq-' k s z e n ia ic h s p o ż y c i a , b y ły b y n ie s k u te c z n e , gdyby p rod uc en ci nin b y l i z a in t e r e s o w a n i w rozwoju i c h p r o d u k c j i . O p ła c a ln o ś ć i c h p r o ­ d u k c j i n i e może być n iż s z a od o p ł a c a l n o ś c i p r o d u k c j i n ie p r e fe ro w a - n e j . I o d w ro tn ie , wysokie ceny o k re ś lo n y c h dóbr i usłu g z m i e r z a j ą ­ ce do o g r a n i c z e n ia ic h s p o ż y c ia n ie mogą być przenoszone na p r o ­ ducentów, ponieważ pobudzałyby do nadmiernego wzrostu i c h produk­ c j i . O la teg o w z a k r e s i e , w jakim dopuszcza s i ę sto so w a nie p r e f e ­ r e n c j i i d y s p r e f e r e n c j i s p o łe c z n y c h , niezbędne j e s t sto so w a nie z j e d n e j s tr o n y zróżnicowanego podatku obrotowego, z d r u g i e j zaś

15 zróżnicowanych d o t a c j i przedmiotowych" .

Zgadzając s i ę z wyżej przedstawionym poglądem, w opracowaniu tym s ta r a n o s i ę zaprezentować t e z ę , i ż w o k re ś lo n y c h warunkach produkcyjno-ekonomicznych p o l i t y k a cen s o c j a l n y c h n i e j e s t s p r z e ­ czna z wymogami e fe k t y w n o ś c i gospodarowania, n ie " b u r z y " p r o e fe k t y - wnościowych parametrów i mechanizmów s a m o fin a n s u ją c y c h s i ę p rz e d ­ s i ę b i o r s t w . Co w i ę c e j , w y k o rz y s t a n ie ekonomicznych p r z e s ł a n e k róż­ n ic o w a n ia cen i podporządkowania p ow stałye h w ten sposób c j n u-

lgowych społecznym celom j e s t rozwiązaniem pozwalającym o s ią g n ąć j e d n o c z e ś n ie zgodność ekonomicznych i s o c j a l n y c h k r y t e r i ó w opty- m a l n o ś c i .

Andrzej Bogus

ECONOMIC P REREQ U ISITES OF PRIC ES FOR SOCIO-WELFARE SERVICES

The p o l i c y of p r i c e s f o r s o c i o - w e l f a r e s e r v i c e s i s g e n e r a l l y connected w it h the n e c e s s i t y of u t i l i z i n g budgetary s u b s i d i e s as t o o l s in e l i m i n a t i n g c o n t r a d i c t i o n s . between a low l e v e l of these p r i c e s and the e c o n o m i c - f i n a n c i a l system of s e l f f i n a n c i n g e n t e r

-15 W. B. S z t y b e r , Ceny a e fe k ty w n o ść ekonomiczna, [w :] Ekonomia p o l i t y c z n a wobec problemów w s p ó łc z e s n o ś c i r e d . J . L e- w a n d o w s k i , M. S o c h a , KiW, Warszawa 1984, s . 107.

p r i s e s . The a r t i c l e i s an attempt a t showing a l s o such s o l u t i o n s which cou ld r e c o n c i l e s o c i a l and economic c r i t e r i a of f i x i n g these p r i c e s . I n o t h e r words, such s o l u t i o n s when r e a l i z a t i o n of s o c i a l g o a ls through the p o l i c y of moderate p r i c e s (n o t c o v e r i n g f u l l c o s t s of producing g iv e n goods and s e r v i c e s ) may be s im u lt a n e o u s l y an in stru m en t a l l o w i n g to i n c r e a s e e f f e c t i v e n e s s of economic p e r ­ formance.

The a u th o r d i s c u s s e s main c h a r a c t e r i s t i c s of the p r i c e f o r s o c i o - w e l f a r e s e r v i c e s and i t s p l a c e in the s o c i o - w e l f a r e p o l i c y and d e s c r i b e s one of methods f o r f i x i n g i t on the b a s i s of the p r i c e d i f f e r e n t i a t i o n mechanism. Next, t h e re are analyz ed p o s s i b i ­ l i t i e s of r e c o n c i l i n g economic and s o c i a l g o a ls ip the s i t u a t i o n of the s o - c a l l e d dilemma of a uniform p r i c e in c o n d i t i o n s of i n d i ­ v i s i b i l i t y of p r o d u c tio n a p p a ra t u s , e x is t e n c e of the s o - c a l l e d "g ea red p r o d u c t i o n " , and uneven n a t u r e of p ro d u c tio n in d i f f e r e n t p e rio d s of tim e.