LESZEK LINDNER, JULIA SEMIL, STANISŁAW FEDOROWICZ, IRENEUSZ J. OLSZAK Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Gdański
O BRAKU WPLYWU SKAL
PODLOŻANA WIEK TL GLIN ZWALOWYCH
Otrzymane ostatnio przez autorów (3) oznaczenia wieku TL plejstoceńskich osadów podglinowych Wyżyny Małopolskiej, a zwłaszcza zaskakująco niskie daty (910
±
140 ka, 920± 150 ka) dla mułków i piasków zbiornikowych podścielających na tym obszarze glinę zwałową zlodowa-cenia Odry (starszego środkowopolskiego), skłoniły dopodjęcia próby datowania - tą samą metodą i w tym samym laboratorium Uniwersytetu Gdańskiego - serii glacigenicznej wymienionego zlodowacenia, odsłaniającej się w kamieniołomie piaskowców liasowych w Rozwadach, na wschód od Opoczna (ryc. 1). Celem tego datowania
było, między innymi, sprawdzenie czy podobnie jak w przypadku uprzednio datowanych mułków i piasków zbior-nikowych tak i w przypadku młodszych osadów glacige-nicznych znaczna zawartość kwarcu, pochodzącego z niżej leżących piaskowców liasu, będzie wpływała na postarze-nie tych osadów.
SYTUACJA GEOLOGICZNA I WIEK OSADÓW W Rozwadach, w kamieniołomie chłopskim, zlokalizo-wanym na zachód od doliny Brzuśni, na eksploatowanych tam pia~kowcach liasu lub ich zwietrzelinach, odsłania się, wyjątkowo pełny pod względem zróżnicowania genetycz-nego, profil serii glacigenicznej zlodowacenia Odry o miąż szości do 5 m (ryc. 2 i 3).
Jak wykazały wcześniejsze prace (5, 6, 7), dolną część
wymienionej serii stanowi żółtordzawa, piaszczysta glina
Ryc. l. Szkic lokalizacyjny odsłonięcia serii glacigenicznej w Raz-wadach kolo Opoczna ' - sc1any odsłonięcia (kamieniołomu piaskowców liasowych), 2 - dna współczesnych dolin rzecznych, 3 - wychodnie
pias-kowców i mułowców liasowych
Fig. l. Location sketch oj the exposure with glacigenic sediments at Razwady near Opoczno
- exposure walls (quarry of Liassic sandstones), 2 - floors of present river valleys, 3 - outcrops of Liassic sandstones and
silt-stones
140
UKD 551.332.212:550.93 zwałowa o miąższości do 3 m (ryc. 2- 3), składająca się
głównie z mniej lub bardziej roztartego materiału piaskow-cowego z niewielką· domieszką głazików skandynawskich.
Glina ta jest wyraźnie warstwowana smugami piaszczysto--rumoszowymi o grubości do kilku centymetrów. Smugi te układają się na ogół współkształtnie do powierzchni niżej leżących piaskowców i ich zwietrzelin. Ten sam układ
wykazują większe głazy (płyty piaskowca) występujące
w tej glinie, głównie na granicy wymienionych smug piasz-czysto-rumoszowych. Pod względem genetycznym glina
Ryc. 2. Zgeneralizowany rysunek odsłonięcia serii glacigenicznej w Razwadach (wg L. Lindnera i H. Ruszczyńskiej-Szenajch - 6)
z lokalizacją ryc. 3
Lias: l - piaskowce grubopłytowe, 2 - piaskowce cienkopłyt o-we, plejstocen: 3 - zwietrzelina piaskowców, zlodowacenie Odry: 4 - glina zwałowa, żółtordzawa (aktywnego lodu), 5 - glina
zwałowa, brązowa (wytopieniowa), 6 - dolna część poziomu
gruzowo-głazowego (ablacyjnego), 7 - piaski akumulacji fluwio-glacjalnej, 8 - górna część poziomu gruzowo-głazowego
(abla-cyjnego)
Fig. 2. Genera l view oj the exposure with glacigenic serie s at Razwa-dy ( ajter L. Lindner and H. Ruszczyńska-Szenajch - 6), located
is Fig. 3
Liassic: l - thick-beddes sandstones, 2 - thin-bedded sandstones,
Pleistocene: 3 - sandstone weathering waste, Odra Glaciation:
4 - lodgement till, yellow-brown, 5 - melt-out till, brown, 6 -!ower part of debris-boulder (ablation) series, 7 - glacifluvial
sands, 8 - upper part of debris-boulder (ablation) series
Ryc. 3. Odsłonięcie serii glacigenicznej w Razwadach oraz jej wiek
TL
STĘŻENIE Cu, CTh• CK; EFEKTYWNE DAWKI ROCZNE PROMIENIOWANIA da, d11, d)
I KOSMICZNEGO - de ORAZ ICH SUMA Dr, DAWKA GEOLOGICZNA - ED ORAZ WIEK (ka) PRÓBEK OSADÓW Z SERII ·GLACIGENICZNEJ ODSŁONIĘTEJ W ROZWADACH Próbka Nr lab. Głęb. C u CTh CK da (m) Razwady l UG-592 3,8 9,30 26,96 422,08 0,067 Razwady 2 UG-593 2,4 10,79 23,06 317,94 0,063 Razdawy 3 UG-594 1,8 18,21 35,39 539,72 0,099 Razwady 4 UG-595 1,3 11,98 27,91 504,12 0,074
ta reprezentuje glinę aktywnego lodu - lodgement-till (5, 6, 7). Wiek niższej partii tej gliny (próbka l na ryc. 3 i tab.) określono metodą TL na > 206 ka (UG-592), a wiek partii wyższej (próbka 2 na ryc. 3 i ta b.) na 265 ± 39 ka (UG-593).
Środkowa część ,odsłaniającej się w Razwadach serii
glacigenicznej jest reprezentowana przez nieciągłą warstwę
o miąższości do 0,8 m (ryc. 2 3) gliny wytopieniowej -melt-out till (5, 6, 7). Glina ta odznacza się brązową barwą,
jest bezstrukturalna, ale położenie głazików (głównie skan-dynawskich) w jej obrębie jest prawie poziome. Wiek tej gliny (próbka 3 na ryc. 3 i tab.) określono metodą TL na 235 ± 38 ka (UG-594).
Obie wymienione gliny (aktywnego lodu i wytopienio-wa) objęto badaniami mineralogicznymi, które mimo różnej
genezy tych glin nie wykazały wielkich różnic w składzie
minerałów ciężkich (l). Skład ten wskazuje natomiastjedno-znacznie na piaskowce liasowe jako na główne źródło materiału budującego obie, różne genetycznie gliny zwało
we dolnej części serii glacigenicznej zlodowacenia Odry.
Wyższą część tej serii glacigenicznej stanowi, w odsło nięciu Rozwady, cienka wkład_ka piasków wodnolodowco-wych, o miąższości do 0,5 m, występująca jedynie w połud
niowej części odsłonięcia oraz poziom głazowo-gruzowy,
o miąższości l ,5-2 m (ryc. 2 i 3). Odznacza się on wybitną przewagą materiału grubego (głazowo-gruzowego) w sto-sunku do frakcji piaszczystej oraz brakiem materiału
pylasto-ilastego. W obrębie materiału grubego dominują
piaskowce liasowe przy nieznacznej ilości głazików skandy-nawskich. Powierzchnia spągowa tego poziomu, w szeregu miejscach, wyraźnie ścina niżej leżące gliny (wytopieniową
i aktywnego lodu). W wielu miejscach poziom ten odznacza
się dwudzielnością: część dolna, zbudowana z bardziej upakowanych płytek piaskowcowych i część górna,
wskazu-jąca na bardziej swobodne, grawitacyjne przemieszczanie
materiału. Cechy litologiczne tego poziomu pozwalają uznać go za osad ablacyjny, zsunięty z niezupełnie jeszcze wytopionych partii lądolodu zlodowacenia Odry na niższe,
dopiero co utworzone poziomy opisywanej serii glacige-nicznej (5, 6). Wiek wymienionego osadu ablacyjnego (próbka 4 na ryc. 3 i tab.) określono metodą TL na 267 ± 34 ka (UG-595).
DYSKUSJA
U zyskane oznaczenia wiekowe wszystkich trzech głów
nych poziomów genetycznych serii glacigenicznej odsłonię
tej w Razwadach dowodzą z jednej strony przynależności
tej serii do jednego epizodu glacjalnego, a z drugiej strony
potwierdzają wcześniejsze poglądy (2, 5, 6, 7) o korelowa-niu jej akumulacji z maksymalnym rozwojem lądolodu
zlodowacenia Odry na Wyżynie Małopolskiej, który okreś
lany jest na ok. 290 000 lat BP (4).
Ponadto uzyskane oznaczenia wiekowe zdają się
roz-wiewać wątpliwości co do celowości datowania metodą TL
dll d) de Dr ED Wiek (ka)
1,316 0,751 0,14 2,274 470,0 >206,0 1,044 0,634 0,14 1,881 498,5 ± 53,0 265±39,0 1,752 1,027 0,15 3,028 711,6±113,0 235 ±38,0 1,555 0,851 0,15 2,630 703,0± 98,0 267±34,0
glin zwałowych przepełnionych materiałem z bezpośred
niego podłoża czy otoczenia, nawet w przypadku, gdy
tym
podłożem są przedczwartorzędowe skały piaskowcowe z. dominującymi w nich ziarnami kwarcu. Jak wykazałyoznaczenia wieku TL podglinowych osadów zbiornikowych (mułków i piasków) z profilów odsłonięć w Koryciskach (910± 140 ka) czy w Dyszowie (920± 150 ka), włączone
w te osady ziarna kwarcu (z piaskowców liasowych) znacz-nie je postarzały, wskutek niecałkowitego wyzerowania tych ziarn kwarcu przed ich plejstoceńską depozycją (3).
Na-leży sądzić, że włączenie tych samych ziarn kwarcu w masę lądolodu może, w wyniku panującego tam ciśnienia, tarcia i wzajemnego rozkruszania tych ziarn, prowadzić do ich wyzerowania (8) i tym samym wiek TL datowanych osadów glacigenicznych może być równy czasowi akumulacji tych osadów.
LITERATURA
l. C h l e b o w s k i R., L i n d n e r L. - Wpływ
pod-łoża na skład minerałów ciężkich gliny zwałowej zlodo-wacenia Odry na Wyżynie Małopolskiej. Prz. Geol. 1986 nr 11.
2. L i n d n e r L. - Stratygrafia plejstocenu i paleogeo-morfologia północno-zachodniego obrzeżenia Gór Świę tokrzyskich. Stud. Geol. Pol. 1971 vol. 35.
3. L i n d ner L., F e d o r o w i c z S., O l s z ak I.J. -Nowe oznaczenia wieku TL (metodą gdańską)
plejsto-ceńskich osadów podglinowych północnej części Polski
Środkowej. Prz. Geol. 1987 nr 12.
4. L i n d n e r L., M a r u s z c z a k H., W oj t a n o-w i c z J. - Zasięgi i chronologia starszych nasunięć
staqialnych lądolodu środkowopolskiego (Saalian) mię
dzy górną Wartą i Bugiem. Ibidem 1985 nr 2.
5. L i n d ner L., Rus z czyńska-S z e n aj c h
H. - Rozwady - Osady lodowcowe zlodowacenia
środkowopolskiego i ich związek z podłożem. Przew. Symp. Teren. "Czwartorzęd zachodniej części regionu
świętokrzyskiego". Wyd. Geol. 1977.
6. Lindner L., Ruszczyńska-Szenajch
H. - Zagadnienie genetycznego zróżnicowania glin
zwałowych i osadów pokrewnych. Prz. Geol. 1977 nr 8-9.
7. L i n d ner L., Rus z czyńska-S z e n aj c h H. - Changing conditions of glacial erosion and deposi-tion reflected by differentiadeposi-tion of glacial deposits at Rozwady (Świętokrźyskie Mts). Moraines and Varves (Ed. Ch. Schliichter). A.A. Balkerna Rotterdam 1979. 9. M o r o z o v G. V., S h e l k o p l y a s V. N. - TL qualities of quartz frorn glacial deposits and the possibi-lities for the detennination of geological age of glacial and limnological formations. Abstracts of a Seminar
on Field and Laberatory Methods of Research in to
Glacial Sediments. Tallin 1980.
SUMMARY
The known in literature (l, 2, 5-7), section of glacigenic sediments of the Odra Glaciation at Rozwady near Opocz-no (Figs. l - 3) was exemplified to indicate that TL age (Table) of individual genetic horizons o[ these sediments i.e. Iodgement till ( > 206 ka and 265
±
39 ka), melt-out till (235±
38 ka) and ablation till (267±
34 ka) supports their synchronism and reference to the maximum extent of this glaciation in Central Poland (4). In spite of considerable admixture of local material (mainly quartz) from underly-ing Liassic sandstones, the received TL data proved that TL age of glacial sediments can be considered for valuable if compared with datings of other Pleistocene sediments by the same method. Such conclusion is due to obliteration of glacially-transported material in result of its crushing under pressure o[ the ice sheet (8).Translated by authors
PE31-0ME
Ha npiAMepe oniAcaHHOro s mtTepaType (1, 2, 5-7) pa3pe3a ne,D,HIAKOBbiX oca,a,KOB one,D,eHeHIAR O,a,epa B P03-Ba,a,ax oKono Ono4Ha (plAc. 1-3) Bb1Ka3~Ho, 4TO Tn so3pacT (Ta6n.) OT,D,eJlbHbiX reHeTIA4eCKIAX rOp1A30HTOB 3TIAX OCa,D,-KOB: lodgement till ( > 206 ka lA 265 ±39 ka), melt-aut till
(235 ±38 ka) lA ablation till (267 ±34 ka) nO,D,TBep>t<,a,aeT IAX O,D,IAHaKOBbli::1 B03paCT, a TaK>Ke CBR3b C MaKCIAMaJlbHbiM pa3BIATIAeM 3TOrO OJle,D,eHeHIAR B l..leHTpa11bH0.::1 nonbwe
(4). ,lJ.oKa3aHO TaK>Ke, 4TO MIAMO 3Ha41ATeJlbH0.::1 npiAMeCIA MeCTHOrO MaTepiAaJla (rnaBHbiM o6pa30M KBap~a) npOIACXO,D,
-R~ero IA3 HIA>Ke Jle>Ka~IAX JliAaCOBbiX nec4aHIAKOB, ,D,aTbl nony4eHHble Tn MeTO,D,OM ,D,JlR ne,D,HIAKOBbiX oca,D,KOB MO>K
-HO C41ATaTb TaK >Ke, KaK pe3yJlbTaTbl ,D,aTIApOBaHIAR 3TIAM Me-TO,D,OM ,a,pyriAX nJleiACTO~eHOBbiX OCa,D,KOB, IA3-3a RBJleHIAR 3aHyneHIAR 3Toro MaTepiAana B pe3ynbTaTe ero pa3KpyweHIAR no,a, BJliARHIAeM ,a,aBneHIAR B Macce ne,D,HIAKa (8).
~
PRAWNE
i
ORGANIZACYJNE
STEFAN KOZŁOWSKI
Państwowy Instytut Geologiczny
ZAŁOŻENIA
DO NOWE
LI
ZAC
J
I P
R
AW A GEOLOG
I
CZNEGO
W 1988 r. prowadzono w ramach CPBP 04.10.04 prace
związane z nowelizacją "prawa geologicznego". Wobec tego, że rozesłany przez Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych projekt nowego prawa dotyczył
tylko niewielkich zmian w stosunku do obowiązującego
od i960 r., zaistniała potrzeba określenia podstawowych
spraw, jakie powinny być rozstrzygnięte w nowym prawie. Prezentowany tu materiał przedstawiono na seminarium Polskiego Towarzystwa Geologicznego w dniu 28 VI 1988 r. w Krakowie. Na podstawie ~ego referatu sformułowano
oficjalne stanowisko PTG*, domagające się nowego, kom-pleksowego ujęcia "prawa geologicznego".
CELE I ZADANIA
NOWEGO "PRAWA GEOLOGICZNEGO'' Ustawa o prawie geologicznym powstała w latach
pięćdziesiątych - formalnie została przyjęta 16 XI 1960 r. Tworzona była w zupełnie odmiennych warunkach
spo-łeczno-gospodarczych. Głównym celem powstającego
"pra-wa geologicznego" było skodyfikowanie działań
zmierza-jących do udokumentowania jak największej ilości zaso -bów surowców mineralnych niezbędnych dla odbudowy kraju.
Kodyfikowane wtedy "prawo geologiczne" stawiało
sobie na cel dwa główne problemy: organizację państwowej
służby geologicznej oraz dokumentowanie nowych, wielkich
*
Zamieszczamy je na str. 145142
UKD [55: 34].002.23: 502.7
złóż surowców mineralnych. Z tego też względu w "prawie
geologicznym" z 1960 r. nie znalazły się takie zagadnienia, jak:
ochrona złóż,
ochrona środowiska przyrodniczego, wyczerpywanie się zasobów.
"Prawo geologiczne" dotyczyło jedynie geologii złożo
wej. Nie formułowało postaw i etyki geologów, zwalniając
ich z problemów odpowiedzialności za swoje działanie.
Wyrosło ono z założeń surowcowego wariantu rozwoju kraju, który zakładał potrzebę możliwie największego rozwoju przemysłu wydobywczo-przetwórczego. Odegrało niewątpliwie dużą rolę w zorganizowaniu państwowej służ by geologicznej. Jej działalność doprowadziła do wielkich
odkryć złóż siarki, miedzi, węgli kamiennych i innych
surowców, które miały decydujące znaczenie w ukierunko-waniu naszej gospodarki i handlu zagranicznego.
Z biegiem lat zaczęły jednak narastać zjawiska negatyw-ne. "Prawo geologiczne" przez swą zbyt dużą szczegóło
wość i formalizm doprowadziło do ogromnego zrutynizo-wania procesu poszukizrutynizo-wania i dokumentozrutynizo-wania złóż.
Spowodowało to hamowanie procesu stopniowej ewolucji
i doskonalenia prac badawczych. Z tego względu coraz
częściej ukazują się publikacje domagające się daleko idących
zmian ducha i treści "prawa geologicznego".
"Prawo geologiczne" tworzone w latach osiemdziesią
tych dotyczy zupełnie odmiennej sytuacji gospodarczej kraju. Zgodnie z założeniami Planu przestrzennego za-gospodarowanie kraju do 2000 r., opracowanego przez
