Medycyna Weterynaryjna - Summary Med. Weter. 69 (1), 43-46, 2013

Med. Weter. 2013, 69 (1) 43

Praca oryginalna Original paper

Wirus zakaŸnego zapalenia oskrzeli (Infectious Bron-chitis Virus – IBV) to czynnik etiologiczny wysoce raŸliwej choroby kur znanej pod nazw¹ zakaŸnego za-palenia oskrzeli (Infectious Bronchitis – IB), który mo¿e replikowaæ w komórkach nab³onkowych nie tylko uk³a-du oddechowego, lecz tak¿e moczowo-p³ciowego oraz pokarmowego (5, 6). Wed³ug nowej klasyfikacji obo-wi¹zuj¹cej od 2009 r. IBV nale¿y do rodzaju Gamma-coronavirus, podrodziny Coronavirinae, rodziny Coro-naviridae, rz¹du Nidovirales (4, 11). Genom wirusa IB to pojedyncza niæ RNA o wielkoœci ok. 27 000 par zasad (pz) zawieraj¹ca na obu koñcach (3’ i 5’) tzw. regiony nie ulegaj¹ce translacji (UTR). Oko³o 2/3 geno-mu koduje wirusow¹ replikazê, czyli polimerazê RNA zale¿n¹ od RNA, natomiast pozosta³a 1/3 koduje m.in. cztery g³ówne bia³ka strukturalne: otoczki E, nukleokap-sydu N, membranowe M oraz tworz¹ce wypustki S (7). W strukturze bia³ka S mo¿na wyró¿niæ dwa podregio-ny: region S2 zakotwicza wypustkê w wirusowej mem-branie, natomiast region S1 tworzy zewnêtrzn¹ czêœæ

i jako pierwszy reaguje z receptorem w komórce go-spodarza. W tym regionie znajduj¹ siê wszystkie naj-wa¿niejsze epitopy antygenowe indukuj¹ce powstawa-nie przeciwcia³ neutralizuj¹cych i to w³aœpowstawa-nie bia³ko S1 determinuje serotyp/genotyp/wariant IBV (14). Dotych-czas poznano ponad 30 ró¿nych serotypów, ró¿ni¹cych siê znacz¹co w budowie bia³ka S1 (ró¿nice rzêdu 50%). A¿ do póŸnych lat 70. ubieg³ego wieku uwa¿ano, ¿e serotyp Massachusetts (Mass) IBV jest jedynym sero-typem obecnym w Europie wywo³uj¹cym zakaŸne za-palenie oskrzeli, jednak badania przeprowadzone w ko-lejnych latach w Wielkiej Brytanii i Holandii wykaza³y obecnoœæ równie¿ szczepów IBV nale¿¹cych do przy-najmniej 4 innych serotypów, które wywo³ywa³y za-chorowania u ptaków uodparnianych szczepionkami typu Mass. By³y to serotypy: D207 (znany równie¿ jako D274), D212 (lepiej znany jako D1466) oraz D3896 i D3128 (20). Na prze³omie lat 80. i 90. ubieg³ego wie-ku wariant B1648 by³ g³ównym czynnikiem problemów zdrowotnych kurcz¹t w krajach Beneluxu (17), jednak

Wystêpowanie wariantów D1466-like wirusa

zakaŸnego zapalenia oskrzeli u kur w Polsce

JACEK MAMCZUR**, ZENON MINTA

Zak³ad Chorób Drobiu Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego – Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy

*Prywatna Praktyka Weterynaryjna, ul. Lipowa 5, 58-120 £agiewniki **Avi-Vet Service, ul. Okrê¿na 8, 62-080 Tarnowo Podgórne

Domañska-Blicharz K., Lisowska A., Jatczak J., Mamczur J., Minta Z.

Occurrence of D1466-like variants of Infectious Bronchitis Virus in Poland Summary

The D1466 variant (also known as D212) of infectious bronchitis virus (IBV) has been only occasionally detected in Europe for more than 40 years since its first description in the late 1970s,. However, since 2006 increasing problems related to the D1466 genotype have been observed in most countries of western Europe. In Poland, major IBV epidemics recorded during the last 40 years have been caused by Mass, 793/B and recently QX types, whereas the viruses of the D1466 genotype have never been detected so far. Nevertheless, numerous clinical cases reported to the Department of Poultry Diseases at the National Veterinary Research Institute (Pulawy) from the field over a short recent period of time suggest that the epidemiological situation in the country has been changing rapidly. During seven months, between November 2011 and May 2012, eighteen outbreaks caused by D1466-like variants were identified in various chicken farms located far apart, in southwestern, northern and eastern Poland. Most cases concerned farms of layers and broiler breeders of different ages, in which production losses were recorded, but four cases were also detected in broiler farms. The nucleotide sequences of S1 spike gene fragments about 400 base pairs long of six Polish strains clustered together with the reference D1466 and V1397 variants, but they were different as their nucleotide identity was 86.2-99.5%, and they divided in two groups. This current epidemiological situation makes it necessary for veterinary services to consider new vaccination programmes to better protect susceptible poultry.

Med. Weter. 2013, 69 (1) 44

najwiêksze straty w Europie powodowa³ wariant 793/B (znany tak¿e jako 4/91 lub CR88), który pojawi³ siê na pocz¹tku lat 90. (12). Pod koniec ubieg³ego wieku notowano wzrost zaka¿eñ genotypem Italian 02 (It-02), który po raz pierwszy wyizolowany zosta³ w 1999 r. we W³oszech, ale badania retrospektywne wykaza³y jego obecnoœæ 2 lata wczeœniej w Hiszpanii. Kolejny wariant wirusa IBV, genotyp QX (inaczej: D388) po raz pierwszy zdiagnozowany w Chinach w 1996 r. pier-wotnie wywo³ywa³ zapalenie ¿o³¹dka gruczo³owego, biegunkê i s³abe przyrosty masy cia³a (19). Bardzo szybko rozprzestrzeni³ siê on na inne kraje/kontynenty i ju¿ w 2001 r. wykryto go w Rosji (1), od 2004 r. noto-wany jest w wiêkszoœci krajów Europy Zachodniej oraz w Polsce, a najpóŸniej, bo w 2010 r., zosta³ stwierdzo-ny w Wielkiej Brytanii (10, 13, 21). Przeprowadzostwierdzo-ny w latach 2002-2006 molekularny monitoring zaka¿eñ IBV w Europie Zachodniej wykaza³, ¿e dominuj¹cymi w tym okresie genotypami s¹ 793/B, QX oraz It-02, wzrasta³a te¿ czêstoœæ wystêpowania, szczególnie u kur niosek genotypu D1466, natomiast sporadycznie wy-krywany by³ belgijski wariant B1648 (21).

W Polsce pierwszej identyfikacji zaka¿eñ IBV do-konano badaniem serologicznym w 1967 r. W póŸniej-szym okresie, a szczególnie w po³owie lat osiemdzie-si¹tych rejestrowano liczne przypadki spadków nieœno-œci w stadach kur towarowych spowodowane zaka¿e-niem IBV typu Mass (2). Dalsze rozprzestrzenianie siê wirusa czêœciowo zahamowa³o wprowadzenie na sze-rok¹ skalê szczepieñ kur niosek przeciwko IB. W koñ-cu lat osiemdziesi¹tych wykazano, ¿e IB by³o jedn¹ z czêstszych przyczyn strat w produkcji kurcz¹t brojle-rów. Pierwsze przypadki zachorowañ manifestuj¹ce siê g³ównie uszkodzeniem nerek u kurcz¹t brojlerów stwierdzono w 1994 r. Jak wykaza³y póŸniejsze bada-nia, zachorowania te wywo³ywa³y szczepy 793/B-like (3, 18). Od 2004 r. notuje siê wzrost problemów zdro-wotnych kurcz¹t powodowanych przez QX IBV (9, 10).

W prezentowanej pracy opisano pierwsze przypadki IB wywo³ane przez wirusy nale¿¹ce do genotypu D1466--like oraz ich wstêpn¹ charakterystykê molekularn¹.

Materia³ i metody

W listopadzie 2011 r. do Zak³adu Chorób Drobiu PIWet--PIB dostarczono w celach diagnostycznych 10 szt. ¿ywych 30-tygodniowych kur niosek stad towarowych. U ptaków obserwowano osowienie, opóŸnienie w rozwoju (s³abo roz-winiête drugorzêdowe cechy p³ciowe) i nieœnoœci. G³ównym problemem by³a obni¿ona nieœnoœæ do 65% przewidywa-nego poziomu. Sekcyjnie stwierdzono znaczprzewidywa-nego stopnia niedorozwój uk³adu rozrodczego, obecnoœæ pojedynczych torbieli na jajowodach oraz bladoœæ i kruchoœæ nerek. Do badañ laboratoryjnych pobrano: p³uca i tchawicê, jelita, nerki oraz zmienione jajowody. W pobranych próbkach genom wirusa IB wykrywano metod¹ real time RT-PCR (rRT--PCR), w której u¿yte startery i sonda mia³y sekwencje kom-plementarne do wysoce konserwatywnego regionu 5’UTR. Próbki dodatnie sprawdzano w kolejnych reakcjach konwen-cjonalnego RT-PCR, w których u¿yte startery mia³y sekwen-cje komplementarne do regionu bia³ka S1. W pierwszej re-akcji RT-PCR u¿yte startery przy³¹cza³y siê do regionów genu S1 wariantów IBV, takich jak: QX, 793/B, Mass czy It-02, w drugiej – startery mia³y sekwencje komplementarne do genu bia³ka S1 wariantów typu D1466. Ró¿nicowanie na poszczególne warianty uzyskiwano, poddaj¹c sekwencjono-waniu (Genomed Sp. z o.o., Warszawa) otrzymane w ww. reakcjach produkty. W nastêpnych miesi¹cach otrzymano ko-lejne próbki (tkanki, narz¹dy, wymazy ka³owe) ze stad kur niosek zarówno towarowych, jak i reprodukcyjnych oraz kur-cz¹t brojlerów z podejrzeniem IB, które badano jw. Wiêk-szoœæ próbek pochodzi³a ze stad zlokalizowanych w Polsce zachodniej (dolnoœl¹skie, opolskie, wielkopolskie) i pó³noc-nej (kujawsko-pomorskie) oraz z pojedynczych stad Polski centralnej i wschodniej (mazowieckie, ³ódzkie i lubelskie).

Wyniki i omówienie

W próbkach jelit i nerek kur niosek stad towarowych dostarczonych do laboratorium wykryto pr¹¿ki w obu zastosowanych metodach RT-PCR, które po zsekwen-cjonowaniu identyfikowano jako wirusy IB nale¿¹ce do typu D1466 (jelita i nerki) oraz 793/B (jelita). Do maja 2012 r. przebadano ³¹cznie 53 stada kur i kurcz¹t broj-lerów, z czego w 18 (34%) przypadkach stwierdzono zaka¿enie genotypem D1466 (w 14 stadach kur niosek

Ryc. 1. Obraz zmian anatomopatologicznych obserwowany u 33-tygodniowych niosek reprodukcyjnych. W stadzie obser-wowano obni¿on¹ nieœnoœæ (83% w porównaniu do normy)

Med. Weter. 2013, 69 (1) 45

i 4 stadach kurcz¹t brojlerów). U zaka¿onych kur nio-sek obserwowano ró¿nego stopnia zaburzenia nieœno-œci, pogorszenie jakoœci jaj, biegunkê, a tak¿e objawy ze strony uk³adu oddechowego. Sekcyjnie g³ównie stwierdzano zmiany w jajnikach i jajowodach w postaci znacznego stopnia przekrwienia b¹dŸ zahamowania ich rozwoju (ryc. 1). Ponadto stwierdzano zmiany w ner-kach (obrzêk, bladoœæ), czasami równie¿ w uk³adzie oddechowym (przekrwienie). Z kolei u kurcz¹t brojle-rów dominuj¹cymi objawami by³y zaburzenia w oddy-chaniu oraz podwy¿szona œmiertelnoœæ. Przeprowadzo-ny wywiad epidemiologiczPrzeprowadzo-ny wykaza³, ¿e w prawie wszystkich stadach prowadzono prawid³owy program immunoprofilaktyczny przeciwko IB polegaj¹cy na kil-kukrotnym podaniu ¿ywych atentowanych szczepionek zawieraj¹cych szczepy nale¿¹ce zarówno do typu Mass, D274 oraz 793/B. Dodatkowo, w stadach kur niosek przed okresem nieœnoœci stosowano inaktywowan¹ szczepionkê zawieraj¹c¹ szczepy nale¿¹ce do typu Mass i D274. Taki program szczepieñ by³ dot¹d wystarczaj¹-cy przy zagro¿eniach wynikaj¹wystarczaj¹-cych z infekcji szczepa-mi IBV typu QX, 793/B czy It-2.

Dotychczas poddano sekwencjonowaniu i analizie filogenetycznej produkty RT-PCR pochodz¹ce z 6 przy-padków. Wszystkie polskie sekwencje wykazywa³y najwiêksz¹ homologiê do holenderskich szczepów D1466 oraz V1397, przy czym sekwencja polskich szczepów ró¿ni³a siê równie¿ miêdzy sob¹, gdy¿ homo-logia miêdzy nimi wynosi³a 86,2-99,5%: trzy z szeœciu analizowanych sekwencji by³y w 99,5% podobne i two-rzy³y podgrupê I, natomiast trzy

ko-lejne (homologia 90,1-96,1%) podgru-pê II (ryc. 2). Podobieñstwo wirusów z podgrupy I i II do szczepu D1466 wynosi³o 99,0-99,5% i 86,8-91,7%, natomiast do szczepu V1397, odpo-wiednio: 93,8-94,3% i 90,9-93,8%. Z kolei podobieñstwo do pó³nocno-amerykañskich szczepów DE072 i GA98 wynosi³o 67,8-79,3%. Uzys-kane sekwencje zdeponowano w Gen-Bank’u (numery JQ894863-JQ894867). Po raz pierwszy warianty IBV, któ-re prze³amywa³y odpornoœæ poszcze-pienn¹ indukowan¹ przez stosowane wówczas szczepionki oparte na szcze-pach typu Mass (H120, H52) zdiagno-zowano pod koniec lat 70. ubieg³ego wieku w Holandii. Wœród kilku ró¿-nych wirusów IB znajdowa³y siê szczepy D212 i D1466, które, jak póŸ-niej wykaza³y badania serologiczne, s¹ bardzo podobne do siebie, dlatego do tej pory funkcjonuj¹ naprzemiennie dwie nazwy D212-like lub D1466-like na okreœlenie tego samego typu wiru-sa IB. Bardziej popularn¹ jest nazwa D1466, g³ównie przez fakt, ¿e wirus

ten wykorzystany zosta³ póŸniej jako komponent szcze-pionki inaktywowanej, stosowanej równie¿ przez jakiœ czas na terenie Polski (obecnie niedostêpna). Badania zespo³u holenderskiego nad szczepami D1466-like przeprowadzone w drugiej po³owie lat 80. wykaza³y, ¿e wirusy D212 i D1466 ró¿ni¹ siê znacz¹co od po-zosta³ych izolowanych w tamtym czasie w Holandii. W teœcie neutralizacji wirusa surowica anty-D1466 neutralizowa³a szczepy IBV D212, D1466 oraz wy-izolowany w 1984 r. szczep V1397. Badania w tym teœcie wykaza³y tak¿e, ¿e zarówno szczep D212, jak i V1397 ró¿ni¹ siê od D1466, poniewa¿ dodatkowo reaguj¹ one z innymi surowicami, w tym z anty-Mass (M41 i H52). Natomiast nie stwierdzano jakiejkolwiek reakcji krzy¿owej przeciwcia³ anty-D1466 z wirusami IB nale¿¹cymi do innych typów. Na podstawie badañ serologicznych utworzono kilka serogrup (A, B, C, D, E): szczepy typu Mass zaszeregowano do serogrupy A, szczepy reaguj¹ce podobnie jak szczepy typu D274 do serogrupy B, natomiast reaguj¹ce jak D1466 do sero-grupy C. Przynale¿noœæ szczepu V1397 okreœlono jako serogrupê A/C (16). Potwierdzenie odmiennoœci w bu-dowie antygenowej wirusa dostarczy³y badania mole-kularne. Sekwencjonowanie ca³ego genu S1 wykaza³o, ¿e homologia pomiêdzy D1466 a V1397 jest bardzo wysoka i wynosi³a 96,3% na poziomie nukleotydowym i 94,2% na poziomie aminokwasowym. Z kolei podo-bieñstwo genu S1 tych dwóch szczepów do H120 (typ Mass) i D274 IBV by³o niewielkie i wynosi³o, odpo-wiednio, 60,5% i 61,7% na poziomie nukleotydowym

Ryc. 2. Drzewo filogenetyczne w oparciu o fragment genu S1 o d³ugoœci 400 pz polskich szczepów IBV oraz szczepów nale¿¹cych do ró¿nych typów IBV (sekwen-cje pobrane z bazy GenBanku). Nazwy szczepów zwieraj¹ miejsce/indywidualny kod/rok izolacji/numer z GenBanku. Drzewo filogenetyczne skonstruowano na podstawie algorytmu neighbourjoining (maximum-likelihood model z 1000 po-wtórzeniami przy wyliczaniu wartoœci bootstrap)

Med. Weter. 2013, 69 (1) 46

oraz 51,2% i 56% na poziomie aminokwasowym (15). Informacji o ca³ym genomie holenderskich wariantów IBV dostarczy³o badanie zwane odciskiem olionukleo-tydów (oligonucleotide fingerprinting). Badanie metod¹ fingerprinting pozwoli³o na rozró¿nienie trzech geno-typów IBV: do jednego genotypu nale¿a³y szczepy H120, H52 i V1397, natomiast szczepy D274, D212 czy D1466 – do drugiego wspólnego genotypu, trzeci genotyp tworzy³ szczep M41. Na podstawie przepro-wadzonych badañ okreœlono, ¿e wirusy D1466 i V1397 maj¹ najprawdopodobniej ró¿ne pochodzenie. Wirus V1397 to rekombinant, którego czeœæ genomu pocho-dzi ze szczepionkowego szczepu H120 oraz wariantu D1466 kr¹¿¹cego wówczas w terenie. Natomiast wirus D1466 ma wspólnego przodka z wirusem D274, a przy-czyn ró¿nic w budowie bia³ka S1 tworz¹cego antygeny na powierzchni cz¹steczki wirusowej pomiêdzy tymi szczepami upatrywaæ nale¿y w bardzo labilnej budo-wie materia³u genetycznego wirusa oraz du¿ej presji immunologicznej wywieranej na wirus poprzez po-wszechne stosowanie szczepieñ.

Wykryte w Polsce wirusy D1466-like nie stanowi¹ jednolitej grupy, czêœæ z nich ma fragment genu S1 o d³ugoœci ok. 400 pz bardziej podobny do szczepu D1466, czêœæ natomiast do szczepu V1397. Byæ mo¿e fakt ten t³umaczy ró¿norodnoœæ obserwowanych obja-wów klinicznych oraz zmian anatomopatologicznych u zaka¿onych ptaków. O wzrastaj¹cym odsetku zaka-¿eñ wariantem D1466 w krajach Europy Zachodniej raportowano na podstawie monitoringu molekularne-go przeprowadzonemolekularne-go w latach 2002-2006. Pocz¹tko-wo monitoring ten prowadzono przy zastosowaniu je-dynie starterów umo¿liwiaj¹cych wykrycie wirusów typu Mass, 793/B, It-02 czy QX, ale od 2005 r. roz-szerzono go, stosuj¹c równie¿ startery umo¿liwiaj¹ce wykrycie wirusów typu D1466. Badania te wykaza³y dynamikê wzrostow¹ zaka¿eñ tym wariantem. O ile w Wielkiej Brytanii czy we Francji wykryto pojedyn-cze przypadki zaka¿enia wirusem D1466-like, o tyle w krajach takich, jak Belgia, Holandia czy Niemcy nast¹pi³ wzrost z poziomu ok. 3-5% w 2005 r. do, odpowiednio, 7%, 10% i 16% w 2006 r. W 2008 r. wykryto wirus D1466-like równie¿ w Hiszpanii (9). Niestety, ustalenie, czy polskie szczepy D1466-like podobne s¹ do wykrywanych w Europie Zachodniej, jest niemo¿liwe, gdy¿ – jak do tej pory – poza Polsk¹ nie zdeponowano ¿adnych takich sekwencji w GenBan-ku. Porównanie takie mog³oby pomóc w odpowiedzi na pytanie o Ÿród³a obecnej sytuacji epidemiologicznej w kraju, tzn. czy wirus ten pochodzi z krajów, gdzie zaka¿enia wirusem IB D1466-like wykrywano wczeœ-niej, czy jest to wirus, który pocz¹tkowo niepatogenny kr¹¿y³ na terenie Polski i naby³ cech zjadliwoœci, przy-czyniaj¹c siê do obserwowanych obecnie strat w kra-jowej produkcji drobiarskiej.

Wyniki dotychczas przeprowadzonych badañ wska-zuj¹ na kolejn¹ w kraju epidemiê zakaŸnego zapalenia oskrzeli powodowan¹ przez odmienny molekularnie

wariant D1466-like IBV, który prze³amuje odpornoœæ nabyt¹ po obecnie stosowanych szczepionkach i pro-gramach.

Podziêkowania

Autorzy pragn¹ wyraziæ swoj¹ wdziêcznoœæ wszyst-kim lekarzom weterynarii – specjalistom chorób dro-biu za przes³anie próbek do badañ.

Piœmiennictwo

1.Bochkov Y. A., Batchenko G. V., Shcherbakova L. O., Borisov A. V., Drygin V. V.: Molecular epizootiology of avian infectious bronchitis in Russia. Avian Pathol. 2006, 35, 379-393.

2.Bugajak P., Karczewski W., Mendeleski E., Musialik M.: Wystêpowanie zakaŸ-nego zapalenia oskrzeli u kur w Polsce w latach 1984-1986. VII Kongres PTNW, Warszawa 1997, s. 50.

3.Capua I., Minta Z., Karpinska E., Mawditt K., Britton P., Cavanagh D., Gough R. E.: Co-circulation of four type of infectious bronchitis virus (793/B, 624/I, B1648 and Massachusetts). Avian Pathol. 1999, 28, 587-592.

4.Carstens E. B.: Ratification vote on taxonomic proposals to the International Committee on Taxonomy of Viruses (2009). Arch. Virol. 2010, 155, 133-146. 5.Cavanagh D.: Coronaviruses in poultry and other birds. Avian Pathol. 2005, 34,

439-448.

6.Cavanagh D.: Coronavirus avian infectious bronchitis virus. Vet. Res. 2007, 38, 281-297.

7.Cavanagh D., Gelb J.: Infectious bronchitis, [w:] Saif Y. M., Fadly A. M., Glisson J. R., McDougald L. R., Nolan L. K., Swayne D. E. (eds): Diseases of Poultry. Blackwell Publishing Professional, Ames, Iowa, USA 2008, 117--135.

8.Dolz R., Bertran K., Majo N.: First report of IBV QX-like strains in Spain, [w:] VI International Symposium on Acvian Corona and Pneumoviruse and compli-cationg pathogens, Rauischholzhausen, Germany 2009, s. 27-33.

9.Domanska-Blicharz K., Minta Z., Smietanka K., Porwan T.: New variant of IBV in Poland. Vet. Rec. 2006, 158, 808.

10.Domanska-Blicharz K., Smietanka K., Minta Z.: Molecular studies on infectious bronchitis virus isolated in Poland. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2007, 51, 449-452. 11.Dong B. Q., Liu W., Fan X. H., Vijaykrishna D., Tang X. C., Gao F., Li L. F.,

Li G. J., Zhang J. X., Yang L. Q., Poon L. L., Zhang S. Y., Peiris J. S., Smith G. J., Chen H., Guan Y.: Detection of a novel and highly divergent coronavirus from asian leopard cats and Chinese ferret badgers in Southern China. J. Virol. 2007, 81, 6920-6926.

12.Gough R. E., Randall C. J., Dagless M., Alexander D. J., Cox W. J., Pearson D.: A „new” strain of infectious bronchitis virus infecting domestic fowl in Great Britain. Vet. Rec. 1992, 130, 493-494.

13.Irvine R. M., Cox W. J., Ceeraz V., Reid S. M., Ellis R. J., Jones R. M., Erring-ton J., Wood A. M., McVicar C., Clark M. I.: Detection of IBV QX in commer-cial broiler flocks in the UK. Vet. Rec. 2010, 167, 877-879.

14.Krempl C., Schultze B., Laude H., Herrler G.: Point mutations in the S protein connect the sialic acid binding activity with the enteropathogenicity of trans-missible gastroenteritis coronavirus. J. Virol. 1997, 71, 3285-3287.

15.Kusters J. G., Niesters H. G., Bleumink-Pluym N. M., Davelaar F. G., Horzinek M. C., Van der Zeijst B. A.: Molecular epidemiology of infectious bronchitis virus in The Netherlands. J. Gen. Virol. 1987, 68, 343-352.

16.Kusters J. G., Niesters H. G., Lenstra J. A., Horzinek M. C., van der Zeijst B. A.: Phylogeny of antigenic variants of avian coronavirus IBV. Virology 1989, 169, 217-221.

17.Lambrechts C., Pensaert M., Ducatelle R.: Challenge experiments to evaluate cross-protection induced at the trachea and kidney level by vaccine strains and Belgian nephropathogenic isolates of avian infectious bronchitis virus. Avian Pathol. 1993, 22, 577-590.

18.Minta Z., Bugajak P., Karpinska E., Gough R., Cavanagh D., Mawditt K.: Isola-tion of new stains of IBV from broiler chickens in Poland, [w:] (Eds.) EFKUH-R (ed) International Symposium on Infectious Bronchitis and Pneumovirus Infec-tions in Poultry Rauischholzhausen, Germany 1998, s. 180-188.

19.Wang Y. D., Wang Y. L., Zhang Z., Fan G., Jiang Y., Liu X., Ding J., Wang S.: Isolation and identification of glandular stomach type IBV (QX IBV) in chickens. Chinese J. Animal Quarantine 1998, 15, 1-3.

20.Wit J. J. de, Cook J. K. A., van der Heijden H. M. J.: Infectious bronchitis virus variants: a review of the history, current situation and control measures. Avian Pathol. 2011, 40, 223-235.

21.Worthington K. J., Currie R. J., Jones R. C.: A reverse transcriptase-polymerase chain reaction survey of infectious bronchitis virus genotypes in Western Europe from 2002 to 2006. Avian Pathol. 2008, 37, 247-257.

Adres autora: dr Katarzyna Domañska-Blicharz, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: domaska@piwet.pulawy.pl