Artyku³ przegl¹dowy Review
Do najbardziej aktualnych problemów zdrowia pub-licznego, z którymi nauka musi siê zmierzyæ w naj-bli¿szym czasie, nale¿y zaliczyæ nasilaj¹ce siê zja-wisko wystêpowania zaburzeñ prokreacji cz³owieka objawiaj¹ce siê m.in. bezp³odnoci¹, nawracaj¹cymi poronieniami i przedwczesnymi porodami (21). Coraz czêciej noworodki charakteryzuj¹ siê nisk¹ mas¹ uro-dzeniow¹, niedorozwojem narz¹dów i uk³adów, g³ów-nie nerwowego i immunologicznego (30). Poci¹ga to za sob¹ wzrost czêstoci pojawiania siê zaburzeñ be-hawioralnych i zwi¹zanych z nimi nowych jednostek chorobowych, takich jak: autyzm, nadpobudliwoæ psychoruchowa z deficytem uwagi (attention-deficit hyperactivity disorder, ADHD) oraz alergie. Bogate pimiennictwo z tego zakresu da³o podstawê do wysu-niêcia hipotezy, ¿e wród przyczyn tego zjawiska wa¿-ne miejsce zajmuj¹ czynniki rodowiskowe (16, 48).
Szczególn¹ uwagê zwracaj¹ zwi¹zki zak³ócaj¹ce funkcjonowanie uk³adu hormonalnego, okrelane w jêzyku angielskim jako endocrine disruptors, Eds. Zosta³y one zdefiniowane przez Komisjê Europejsk¹ (EC 1996) jako egzogenne substancje lub miesza-niny zwi¹zków, które zmieniaj¹ funkcje uk³adu hor-monalnego i w konsekwencji wywo³uj¹ negatywne skutki zdrowotne w organizmie, jego potomstwie lub (sub)populacji, wed³ug definicji US EPA jest to czynnik pozaustrojowy, który wp³ywa na syntezê, wy-dzielanie, transport, wi¹zanie, dzia³anie lub
elimina-cjê endogennych hormonów odpowiedzialnych za utrzymanie homeostazy, zachowanie organizmu i re-produkcjê.
Dokonane przed laty obserwacje rodowiskowe wy-kaza³y, ¿e zwi¹zki takie obecne w ciekach powodo-wa³y zaburzenia reprodukcyjne u wielu gatunków zwierz¹t wolno ¿yj¹cych, nale¿¹cych do typu stawo-nogów (skorupiaki), miêczaków (limaki, ma³¿e) oraz strunowców (ryby, p³azy, gady, ptaki i ssaki) (18).
Mechanizmy toksycznego oddzia³ywania EDs s¹ niezwykle skomplikowane i nie do koñca poznane. Mog¹ one dzia³aæ m.in. na drodze konkurencyjnego ³¹czenia siê z odpowiednimi receptorami (aktywacja lub inhibicja) lub modyfikacji poziomu receptorów w komórkach. Znany jest tak¿e wp³yw tych zwi¹zków na syntezê i metabolizm endogennych hormonów. Najlepiej poznane jest dzia³anie genomowe estroge-nów, obejmuj¹ce aktywacjê swoistych, wewn¹trzko-mórkowych receptorów estrogenowych (ER), które pe³ni¹ funkcjê czynników transkrypcyjnych. Ze wzglê-du na szerokie rozpowszechnienie receptorów estro-genowych wiele zwi¹zków jest w stanie oddzia³ywaæ niemal na wszystkie tkanki i narz¹dy (31).
W rodowisku wystêpuj¹ trzy podstawowe grupy zwi¹zków estrogennych: fitoestrogeny naturalnie wystêpuj¹ce w rolinach, mikoestrogeny wytwarza-ne przez plenie i ksenoestrogeny bêd¹ce wynikiem dzia³alnoci cz³owieka.
Zwi¹zki hormonalnie aktywne w rodowisku
a zagro¿enia zdrowia publicznego
MARIA MINTA, SYLWIA STYPU£A-TRÊBAS
Zak³ad Farmakologii i Toksykologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Minta M., Stypu³a-Trêbas S.
Hormonally active compounds in the environment and public health implications
Summary
This article is a review of recently published papers dealing with the possible participation of environ-mental hormonally active compounds (natural and synthetic) in the ethiology of reproductive and other health disorders in animals and man. For some "old" synthetic chemicals (DDT, PCBs, dioxins, diethylstilbestrol, bisphenol A, atrazine and tributyltin) there is a link to the impact on wild animals. It has been hypothesized that in humans these compounds may be responsible for the increased incidence of breast and testicular cancer as well as for reproductive disorders. They generally occur at nontoxic concentrations, but exposure to their mixtures seems to be a major medical challenge. The food and drinking water are the main routes of exposure. During last decades much concern is focused on new groups of chemicals such as brominated flame retardants, phthalates, perfluorinated chemicals, parabens and veterinary drugs (anabolics).
Fitoestrogeny
Najogólniej wyró¿niæ mo¿na trzy g³ówne klasy fito-estrogenów: lignany, stilbeny i flawonoidy. Lignany obecne s¹ g³ównie w nasionach lnu i s³onecznika, w mniejszych ilociach zwi¹zki te wystêpuj¹ tak¿e w produktach zbo¿owych, zio³ach, warzywach (mar-chew, cebula), owocach (jab³ka, winie, jagody, orze-chy), zielonej herbacie oraz kawie. Najbardziej znanym przedstawicielem estrogennych stilbenów jest reswe-ratrol. Wystêpuje on w skórce niektórych owoców (wi-nogron, morwy, grapefruitów) oraz w orzeszkach ziem-nych. Mniejsze jego iloci zawieraj¹ produkowane z wi-nogron soki i czerwone wino. Najbardziej zró¿nicowa-n¹ pod wzglêdem budowy chemicznej grupê stanowi¹ flawonoidy. Sporód nich najwiêksze znaczenie wyda-j¹ siê mieæ izoflawony (genisteina, daidzeina), których ród³em jest przede wszystkim soja i produkty sojowe (kasza, m¹ka, tofu, mleko) i roliny str¹czkowe (socze-wica, fasolka szparagowa, groch) oraz kumestany (czer-wona koniczyna).
Prognozowanie efektu biologicznego dzia³ania fito-estrogenów na organizm jest bardzo trudne, mo¿e byæ zarówno korzystne, jak i szkodliwe (46). W niektórych opracowaniach wskazuje siê, ¿e w populacjach, w któ-rych roliny bogate w estrogeny stanowi¹ istotny sk³ad-nik po¿ywienia, obserwowano korzystne efekty dla zdrowia. Przypuszcza siê, ¿e to w³anie regularna dieta sojowa, np. w krajach azjatyckich, sprzyja mniejszej zapadalnoci na nowotwory (zw³aszcza hormonozale¿-ne, takie jak rak sutka i prostaty), zmniejsza zagro¿enie osteoporoz¹ i chorobami kr¹¿enia. Sugeruje siê, ¿e pozytywne dzia³anie zwi¹zane jest m.in. z dzia³aniem antyoksydacyjnym, obni¿eniem cholesterolu, hamowa-niem powstawania zakrzepów i zwiêkszehamowa-niem elastycz-noci naczyñ oraz hamowaniem angiogenezy.
Z drugiej strony, ze wzglêdu na fakt, ¿e estrogeny odgrywaj¹ kluczowa rolê w regulacji procesów repro-dukcyjnych (31, 49), istnieje du¿e niebezpieczeñstwo zaburzeñ uk³adu rozrodczego ze strony estrogenów ro-dowiskowych. Dobrym przyk³adem szkodliwego dzia-³ania fitoestrogenów zawartych w koniczynie Trifolium subterraneum jest udokumentowany przypadek zabu-rzeñ u australijskich owiec karmionych t¹ rolin¹ (1). U zwierz¹t wyst¹pi³a okresowa bezp³odnoæ, a tak¿e komplikacje oko³oporodowe po³¹czone z wypadniêciem macicy (clover disease). W przypadku ludzi niepokój mo¿e budziæ obecnoæ fitoestrogenów (g³ównie daidze-iny i genistedaidze-iny) w ¿ywnoci, w tym tak¿e w prepara-tach dla niemowl¹t, co wi¹¿e siê z podwy¿szon¹ ich zawartoci¹ w organizmie (44). Przyk³adowe stê¿enie w surowicy czteromiesiêcznych niemowl¹t ¿ywionych preparatami sojowymi kszta³towa³o siê na poziomie 684 ng/ml dla genisteiny i 294 ng/ml dla daidzeiny (31).
Mikoestrogeny
W naszej strefie klimatycznej dominuj¹ce znaczenie toksykologiczne posiadaj¹ mikotoksyny wytwarzane przez grzyby atakuj¹ce zbo¿a i kukurydzê. Silne
estro-genne w³aciwoci ma zearalenon oraz jego pochodna á-zearalenol wytwarzane przez grzyby z rodzaju Fusa-rium spp. Ich obecnoæ stwierdza siê m.in. w splenia-³ym jêczmieniu, pszenicy oraz owsie (51).
Wykazano, ¿e zearalenon nawet w niskich stê¿eniach w paszy mo¿e prowadziæ do zaburzeñ w rozrodzie, ta-kich jak: opónienie wyst¹pienia pierwszej rui, ci¹¿a rzekoma, wczesne poronienia, zmniejszenie liczebno-ci miotów i s³abe potomstwo z objawami wrodzonej rozkrocznoci (splayleg) oraz bezmlecznoci loch (8). Typowymi objawami zatrucia estrogenn¹ mikotoksyn¹ zearalenonem s¹ u loszek i loch symptomy rujowe, w tym przede wszystkim obrzêk i zaczerwienienie sro-mu, w skrajnych przypadkach wypadniêcie pochwy i odbytu.
Ksenoestrogeny
W historii badañ nad zwi¹zkami endokrynnie czyn-nymi znacz¹c¹ rolê odegra³a opublikowana w 1962 r. ksi¹¿ka Rachel Carson zatytu³owana Silent Spring. Mimo licznych kontrowersji, jakie wzbudzi³a, z cza-sem okaza³a siê bestsellerem i zwróci³a uwagê opinii publicznej na zagro¿enia dla zdrowia ze strony chemicz-nych zanieczyszczeñ rodowiska. Efektem by³o wyco-fanie ze stosowania w USA insektycydu chloroorga-nicznego DDT (1972), a nastêpnie polichlorowanych bifenyli PCB (1977). Niestety, z braku lepszej alterna-tywy DDT nadal u¿ywane jest na kontynencie afrykañ-skim do walki z malari¹.
Przyk³ady anomalii ze wiata zwierz¹t wolno ¿yj¹-cych opisane w wielu opracowaniach potwierdzi³y oba-wy, ¿e te i inne zwi¹zki powoduj¹ zaburzenia repro-dukcyjne (tab. 1). Ustalenie jednoznacznych powi¹zañ przyczynowo-skutkowych by³o jednak trudne, bowiem najczêstsz¹ form¹ nara¿enia by³a ekspozycja na mie-szaniny ró¿nych substancji zawartych w ciekach i za-nieczyszczonych zbiornikach wodnych. Wiêcej infor-macji uzyskano na podstawie póniejszych wyników eksperymentów na zwierzêtach laboratoryjnych z udzia-³em pojedynczych zwi¹zków oraz dobrze zaplanowa-nych i przeprowadzozaplanowa-nych badañ epidemiologiczzaplanowa-nych. Jednak i one posiadaj¹ ograniczenia, pozostawiaj¹c w dalszym ci¹gu wiêcej pytañ ni¿ odpowiedzi (33, 47). W eksperymentach na zwierzêtach zwykle stosowane s¹ dawki wysokie, z kolei w badaniach epidemiologicz-nych trudno jest ustaliæ zakres i wielkoæ nara¿enia.
Przyk³ady oddzia³ywania zwi¹zków hormonalnie aktywnych
Dietylostilbestrol (DES) zsyntetyzowany w 1938 r. przez wiele lat by³ stosowany w celach terapeutycznych m.in. dla podtrzymania zagro¿onej ci¹¿y. W hodowli zwierz¹t podawany by³ w celu stymulacji wzrostu u byd³a. Z czasem okaza³o siê jednak, ¿e DES nie tylko nie chroni przed poronieniem, ale jest odpowiedzialny za transplacentarn¹ karcynogenezê. W jednym z angiel-skich szpitali u dziewcz¹t w wieku 15-22 lat stwier-dzono jasnokomórkowego raka macicy, który jest
wy-j¹tkowo rzadki i prawie nigdy nie wystêpuje u kobiet poni¿ej 50. roku ¿ycia. Przeprowadzony wywiad lekar-ski wykaza³, ¿e matki hospitalizowanych kobiet podle-ga³y w czasie ci¹¿y terapii DES (17). W póniejszych badaniach wykazano, ¿e nara¿enie we wczesnym sta-dium ci¹¿y powoduje uszkodzenia uk³adu moczo-p³cio-wego u osobników mêskich (13).
Szczególn¹ grupê zagro¿eñ rodowiskowych stano-wi¹ trwa³e zanieczyszczenia organiczne, TZO (Persi-stent Organic Pollutants, POPs) (40). Zalicza siê do nich wiele ró¿nych zwi¹zków charakteryzuj¹cych siê trwa-³oci¹ we wszystkich elementach rodowiska, mog¹ byæ przenoszone z powietrzem atmosferycznym i wod¹ na du¿e odleg³oci. Zwi¹zki te s¹ lipofilne i ulegaj¹ bio-kumulacji w tkankach zwierz¹t i ludzi (11). W wyniku podpisania w 2001 r. Konwencji Sztokholmskiej, ma-j¹cej na celu ochronê zdrowia przed TZO, podjêto dzia-³ania (zakaz stosowania i wprowadzania do obrotu, unieszkodliwianie zapasów, ograniczenie emisji/uwol-nieñ z niezamierzonej produkcji) w stosunku do grupy zwi¹zków okrelanych jako parszywa dwunastka: aldryna, chlordan, dieldryna, endryna, heptachlor, hek-sachlorobenzen (HCB), DDT, mireks, toksafen, poli-chlorowane bifenyle (PCB), polipoli-chlorowane dibenzo--p-dioksyny (PCDD) i polichlorowane dibenzofurany (PCDF). Lista nie jest zamkniêta i jest uzupe³niana o nowe substancje i produkty, które wykazuj¹ cechy TZO.
Istniej¹ podstawy naukowe, ¿e zwi¹zki te s¹ zdolne do wywo³ywania ró¿nych efektów toksycznych. Naj-bardziej niepokoj¹ce s¹ wyniki oddzia³ywania w okre-sie prenatalnym i w okreokre-sie dojrzewania. DDE i dio-ksyny (powszechnie u¿ywany termin odnosz¹cy siê do najbardziej toksycznej 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p--dioksyny, TCDD) powoduj¹ wczeniejsze dojrzewa-nie dziewcz¹t. PCB (w rodowisku obecne s¹ liczne
kongenery) oddzia³uj¹ g³ównie na osobniki mêskie (opónione dojrze-wanie, niedorozwój j¹der) (32) oraz s¹ przyczyn¹ zaburzeñ neurobehawio-ralnych i dysfunkcji tarczycy (34).
Bisfenol A (BPA) stosowany jest od wielu lat przy produkcji plastiku (w tym tak¿e opakowañ ¿ywnoci i napojów) jako utwardzacz. W kla-syfikacji ksenoestrogenów zwi¹zek ten zaliczany jest do grupy zwi¹zków o s³abym potencjale estrogennym, we-d³ug niektórych danych, ni¿szym od dzia³ania fitoestrogenów z grupy izo-flawonów, kumestanów i lignanów. Wyniki badañ toksykologicznych na zwierzêtach dostarczaj¹ dowodów, ¿e bisfenol wywo³uje zaburzenia rozwo-jowe, zw³aszcza kiedy nara¿enie ma miejsce w okresie prenatalnym (35). W badaniach z udzia³em ludzi bis-fenol kojarzy siê z zapadalnoci¹ na raka piersi, raka prostaty, wczeniejszym dojrzewaniem dziewcz¹t, chorobliw¹ oty³oci¹ i astm¹. Nie wyklucza siê jego oddzia³ywania na uk³ad nerwowy i powodo-wania dysfunkcji seksualnych u osobników mêskich (32, 35). W USA w 2006 r. wprowadzono zakaz stoso-wania BPA przy produkcji butelek dla niemowl¹t oraz zabawek dla dzieci.
Tributylocyna (TBT) jest sk³adnikiem farb przeciw-porostowych, stosowanych ju¿ od wczesnych lat 70. przez przemys³ stoczniowy do zabezpieczania po-wierzchni stalowych na statkach przed ich porastaniem przez glony i skorupiaki. TBT dostaje siê do rodowi-ska podczas malowania oraz eksploatacji statków za-nieczyszczaj¹c w szczególnoci wody i osady portowe oraz glebê wokó³ suchych doków. W latach osiemdzie-si¹tych ska¿enie rodowiska morskiego tributylocyn¹ nabra³o szczególnego znaczenia ze wzglêdu na wystê-powanie pozosta³oci TBT i produktów jej degradacji w ¿ywnoci g³ównie w rybach, jadalnych miêczakach i skorupiakach (10). Jest substancj¹ o udowodnionym dzia³aniu androgennym. Charakterystycznym zaburze-niem, jakie wywo³uje, jest przybieranie cech mêskich przez osobniki ¿eñskie, tzw. imposex (18). W wiêk-szoci krajów na wiecie wprowadzono zakaz lub ogra-niczenie jej stosowania.
Atrazyna to herbicyd triazynowy, który przez wiele lat by³ powszechnie stosowany do zwalczania chwa-stów w uprawie kukurydzy. Mimo ¿e od kilku lat jej stosowanie jest zabronione, ze wzglêdu na du¿¹ stabil-noæ problemem mo¿e byæ jej obecstabil-noæ w wodach grun-towych (50). Deformacje, jakie w badaniach rodowi-skowych zaobserwowano pod wp³ywem atrazyny u p³a-zów (tab. 1) potwierdzi³y siê w póniejszych badaniach eksperymentalnych (23). W dowiadczeniach na szczu-rach zwi¹zek ten powodowa³ demaskulinizacjê samców (37), opónienie dojrzewania i zaburzenia funkcjono-Tab. 1. Przyk³ady zaburzeñ reprodukcyjnych u zwierz¹t wolno ¿yj¹cych oraz
prawdopodobne przyczyny (18) y m zi n a g r O Objawy Prawdopodobnaprzyczyna i k a m il imposex tirbutylocyna y b y R , w ó c m a s u y n i n e g o ll e ti w a j c k u d n i a j c a zi n il u k s a m , a j c a zi n i m e f mobieecsznayncihnawsucbiesktaancchij æ o w o g ê l y w a n o z s j e i n m z zwi¹zkidioksynopodobne y z a ³ P hermarfodytyzm,demaskuilnziacja artazyna y d a G imposex tirbutylocyna i k a t P bcieehnaiweniioeraslnkoerupyja,jzaburzenia DDT,DDE i k a s S , a j c a zi n il u k s a m e d o g e n z c i g o l o n u m m i u d a ³ k u e j c k n u f s y d PpC,pB-'DDE,PCB o w t s o rt ê n w pestycydy
wania tarczycy u samic (22). U ludzi atrazyna mo¿e byæ przyczyn¹ wczeniejszych porodów (45) i zwiêk-sza ryzyko raka piersi u kobiet (4).
Inne zwi¹zki hormonalnie aktywne
W rodowisku obecnych jest wiele innych zwi¹zków, na które cz³owiek jest nara¿ony codziennie, natomiast wiedza dotycz¹ca potencjalnych zagro¿eñ dla zdrowia cz³owieka jest ci¹gle ograniczona. Mog¹ one wchodziæ w sk³ad opakowañ artyku³ów spo¿ywczych, prepara-tów leczniczych, rodków higieny osobistej, kosmety-ków (kremy z filtrem UV!) itp. (7, 15, 19).
Najwiêksz¹ i najbardziej wszechobecn¹ grupê zwi¹z-ków stanowi¹ polibromowane difenyloetery (PBDE) i inne zwi¹zki bromoorganiczne stosowane powszech-nie do zmpowszech-niejszania ³atwopalnoci (brominated flame retardants) materia³ów, takich jak: tekstylia, urz¹dze-nia elektroniczne, dywany czy meble. Stwierdza siê je w kurzu i ¿ywnoci (produkty mleczne, t³uste miêso i ryby), w tym tak¿e w mleku kobiecym (6). Pod wielo-ma wzglêdami (struktura, zdolnoæ biokumulacji oraz dzia³anie toksyczne) PBDE przypominaj¹ polichloro-wane bifenyle i wykazuj¹ najsilniejszy zwi¹zek z hor-monami tarczycy (43).
Ftalany nale¿¹ do grupy zwi¹zków chemicznych u¿ywanych jako substancje zmiêkczaj¹ce (m.in. poli-chlorek winylu, PCV). Wchodz¹ w sk³ad sprzêtu medycznego (rurki do¿ylne, worki na krew, maseczki), materia³ów budowlanych (izolacje kabli, rury, tapety, pokrycia cian i dachu), wyposa¿enia samochodów i zabawek dla dzieci. U¿ywane s¹ tak¿e przy produkcji lakierów, farb, klejów i kosmetyków. Wyniki badañ od-nonie do ich oddzia³ywania na zdrowie s¹ kontrower-syjne. W latach 90. zwi¹zkom tym przypisywano ra-czej ma³¹ aktywnoæ endokrynn¹ (20). Nowsze bada-nia wskazuj¹, ¿e mog¹ one byæ przyczyn¹ zaburzeñ w uk³adzie rozrodczym (42).
Perfluorooktany od szeregu lat znajduj¹ zastosowa-nie w przemyle jako substancje powierzchniowo czyn-ne i emulgatory, jako rodki zabezpieczaj¹ce przed zabrudzeniem lub zamokniêciem (dywany, tekstylia, skóra), a tak¿e w celu zapobiegania przesi¹kaniu t³usz-czu przez opakowania tzw. fast-foodów (pude³ka do pizzy, opakowania na frytki, papier niadaniowy). Naj-bardziej rozpowszechnionymi s¹ obecnie dwa zwi¹zki: sulfonian perfluorooktanowy (PFOS) i kwas perfluoro-oktanowy (PFOA). Ich obecnoæ stwierdza siê w wo-dzie do picia (41), a tak¿e w tkankach zwierz¹t i ludzi (3, 9, 39). W eksperymentach na zwierzêtach wykaza-no, ¿e zwi¹zki te powodowa³y opónienie rozwoju p³o-dów i zmniejsza³y ¿ywotnoæ noworodków (28), a u kurcz¹t obserwowano zaburzenia neuro- i immunotok-syczne (29). Badania epidemiologiczne s¹ jeszcze nie-liczne, a ich wyniki ma³o spójne. Jedne wskazuj¹ na potencjalne ryzyko dla rozwoju prenatalnego (3), inne nie potwierdzaj¹ takiego dzia³ania u ludzi (28).
Parabeny (estry kwasu parahydroksybenzoesowego) to stare i powszechnie stosowane zwi¹zki
konserwuj¹-ce, wykorzystywane w przemyle spo¿ywczym, farma-ceutycznym i kosmetycznym. Parabeny dzia³aj¹ przede wszystkim fungistatycznie, w mniejszym stopniu bak-teriostatycznie. Istniej¹ obawy, ¿e regularne stosowa-nie dezodorantów/antyperspirantów zawieraj¹cych te zwi¹zki mo¿e prowadziæ do ich gromadzenia w tkance t³uszczowej i tym samym zwiêkszaæ ryzyko powsta-wania raka sutka (7, 15, 19).
¯ywnoæ jako g³ówna droga nara¿enia
Nie od dzisiaj wiadomo, ¿e ¿ywnoæ nale¿y do pod-stawowych dróg nara¿enia cz³owieka na zwi¹zki hor-monalnie aktywne (2, 9, 27). ród³em nara¿enia mog¹ byæ wspomniane wczeniej roliny (soja, warzywa, owoce), tzw. ¿ywnoæ funkcjonalna (nutraceutyki) b¹d te¿ pozosta³oci chemiczne, w tym pozosta³oci leków weterynaryjnych w tkankach zwierz¹t rzenych. Dla-tego te¿ kontrola obecnoci takich zwi¹zków w pro-duktach ¿ywnociowych jest jednym z priorytetów ochrony zdrowia publicznego. Prowadzony monitoring i kontrola ich wystêpowania w rodowisku wykazuje tendencjê malej¹c¹, a tym samym zmniejsza siê ryzyko dla zdrowia ze strony wymienionych zwi¹zków (53). Ze wzglêdu na fakt, ¿e kontrola obejmuje ograniczon¹ liczbê zwi¹zków, coraz czêciej wskazuje siê na po-trzebê nowych rozwi¹zañ (biotesty), w których mo¿li-wy by³by pomiar aktywnoci biologicznej mo¿li-wyra¿aj¹cej sumaryczne obci¹¿enie próbki (5, 12), podobnie jak to ma miejsce w badaniach rodowiskowych.
Równoczenie prowadzone s¹ badania nad rozwo-jem metod pozwalaj¹cych na ocenê efektów endokryn-nych z udzia³em ró¿endokryn-nych modeli dowiadczalendokryn-nych za-równo in vivo, jak i in vitro. Przegl¹d tych metod zosta-nie przedstawiony w innym opracowaniu.
Podsumowanie
Pomimo istniej¹cych w¹tpliwoci, dokonane przez wielu autorów metaanalizy obejmuj¹ce wyniki opubli-kowanych badañ (wybranych wed³ug okrelonych kry-teriów) pozwalaj¹ na wskazanie prawdopodobnych za-burzeñ zdrowotnych zwi¹zanych z oddzia³ywaniem zwi¹zków hormonalnie aktywnych obecnych w rodo-wisku (24, 26, 33).
Najczêstszym zaburzeniem jest nieprawid³owy roz-wój mêskiego uk³adu rozrodczego, okrelany w jêzyku angielskim jako Testicular Dysgenesis Syndrom (TDS). Jest to zespó³ wad obejmuj¹cy nieprawid³owe ujcie zewnêtrzne cewki moczowej (hypospodias), wnêtro-stwo (cryptochidism), oligo- (azo) spermiê i/lub nowo-twory j¹der (36, 38). U osobników ¿eñskich najczêciej wymienia siê raka sutka i endometriozê (4, 25). Nie ulega w¹tpliwoci, ¿e czêstoæ zaburzeñ jest wiêksza w populacjach ¿yj¹cych w krajach wysoko uprzemy-s³owionych (Europa Zachodnia, Australia i Ameryka Pó³nocna) ni¿ np. afrykañskich czy azjatyckich, przy czym du¿e znaczenie mog¹ mieæ ró¿nice etniczne (14).
Pimiennictwo
1.Adams N. R.: Clover phyto-oestrogens in sheep in Western Australia. Pure Appl. Chem. 1998, 70, 1855-1862.
2.Andersson A.-M., Skakkebaek N. E.: Exposure to exogenous estrogens in food: possible impact on human development and health. Eur. J. Endocrinol. 1999, 140, 477-485.
3.Apelberg B. J., Witter F. R., Herbstman J. B.: Cord serum concentrations of perfluorrctane sulfonate (PFOS) and perfluorooctanoate (PFOA) in relation to weight and size at birth. Environ. Health Perspect. 2007, 115, 1670-1676. 4.Brody J. G., Rudel R. A.: Environmental pollutants and breast cancer. Environ.
Health Perspect. 2003, 111, 1007-1019.
5.Charles G. D., Linscombe V. A., Tornesi B., Mattson J. L., Gollapudi B. B.: An in vitro screening paradigm for extracts of whole foods for detection of potential toxicants. Food Chem. Toxicol. 2002, 40, 1391-1402.
6.Daniels J. L., Jen-Pan I., Jones R., Anderson S., Patterson D. G., Needham L. L., Sjödin A.: Individual characteristics associated with PBDE levels in U.S. human milk samples. Environ. Health Perspect. 2010, 118, 155-160. 7.Daughton C. G., Ternes T. A.: Pharmaceuticals and personal care products in
the environment: agents of subtle change? Environ. Health Perspect. 1999, 107 (suppl. 6), 907-938.
8.Diekman M. A., Green M. L.: Mycotoxins and reproduction in domestic live-stock. J. Anim. Sci. 1992, 70, 1615-1627.
9.Ericson I., Marti-Cid R., Nadal M., Van Bavel B., Lindström G., Domingo J. L.: Human exposure to perfluorinated chemicals through the diet: intake of per-fluorinated compounds in food from the Catalan (Spain) market. Agric. Food Chem. 2008, 56, 1787-1794.
10.Falandysz J.: Butylocyna i produkty jej degradacji w aspekcie toksykologii ¿ywnoci. Rocz. Pañstw. Zak³. Hig. 2003, 54, 13-23.
11.Fernandez M. F., Molina-Molina J. M., Lopez-Espinosa M.-J. Freire C., Campoy C., Ibarluzea J., Torne P., Pedraza V., Olea N.: Biomonitoring of environmental estrogens in human tissues. Int. J. Hyg. Environ. Health 2007, 210, 429-432.
12.Filby A. L., Neuparth T., Thorpe K. L., Owen R., Galloway T. S., Tyler C. R.: Health impact of estrogens in the environment, considering complex mixture effects. Environ. Health Perspect. 2007, 115, 1704-1710.
13.Gill W. B., Schumacher G. F. B., Bibbo M., Sraus F. H. I., Schoenberg H. W.: Association of diethylstilbestrol exposure in utero with cryptorchidism, testi-cular hypoplasia and semen abnormalities. J. Urol. 1979, 122, 36-39. 14.Giwerman A., Rylander L., Hagmar L., Giwermann Y. L.: Ethnic differences
in occurence of TDS-genetics and/or environment. Int. J. Androl. 2006, 29, 291-297.
15.Halling-Sorensen B., Nielsen S. N., Lanzky P. F., Ingerslev F., Holten Lützheft H. C., Jørgensen S. E.: Occurrence, fate and effects of pharmaceutical substan-ces in the environment a review. Chemosphere 1998, 36, 357-393. 16.Hansen C., Luben T. J., Sacs J. D. Olshan A., Jeffay S., Strader L., Perreault S. D.:
The effect of ambient air pollution on sperm quality. Environ. Health Perpect. 2010, 118, 203-209.
17.Herbst A. L., Ulfelder H., Poskanzer D. C.: Adenocarcinoma of the vagina: Association of maternal stilbestrol therapy with tumor appearance in young women. N. Engl. J. Med. 1971, 284, 878-881.
18.Hotchkiss A. K., Rider C. V., Blystone C. R., Wilson V. S., Hartig P. C., Ankley G. T., Foster P. M., Gray C. G., Gray L. E.: Fifteen years after Wing -spread environmental endocrine disrupters and human and wildlife health: where wee are today and where we need to go. Toxicol. Sci. 2008, 105, 235-259. 19.Ingerslev F., Vaclavik E., Halling-Sorensen B.: Pharmaceuticals and personal care products: a source of endocrine disruption in the environment? Pure Appl. Chem. 2003, 75, 1881-1889.
20.Jobling S., Reynolds T., White R., Parker M. G., Sumpter J. P.: A variety of environmentally persistent chemicals, including some phthalate plasticizers are weakly estrogenic. Environ. Health Perspect. 1995, 103, 582-587. 21.Joffe M.: What has happened to human fertility? Hum. Reprod. 2010, 25,
295--307.
22.Laws S. C., Ferrell J. M., Stoker T. E., Schmid J., Cooper R. L.: The effects of atrazine on female Wistar rats: an evaluation of the protocol for assessing pubertal development and thyroid function. Toxicol. Sci. 2000, 58, 366-376. 23.Lenkowski J. R., Reed J. M., Deininger L., McLaughlin K. A.: Perturbation of
organogenesis by herbicide atrazine in the amphibian Xenopus laevis. Environ. Health Perspect. 2008, 116, 223-230.
24.Martin O. V., Lester J. N., Voulvoulis N., Boobis A. R.: Human health and endo-crine disruption: a simple multicriteria frame work for qualitative assessment of end point-specific risks in context of scientific uncertainty. Toxicol. Sci. 2007, 98, 332-347.
25.McLachlan J. A., Simpson E., Martin M.: Endocrine disrupters and female reproductive health. Best Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab. 2006, 20, 63-75. 26.Mendes J. J. A.: The endocrine disrupters: a major medical challenge. Food
Chem. Toxicol. 2002, 40, 781-788.
27.Nilsson R.: Endocrine modulators in the food chain and environment. Toxicol. Pathol. 2000, 28, 420-431.
28.Olsen G. W., Butenhoff J. L., Nobel L. R.: Perfluoroalkyl chemicals and human fetal development: an epidemiologic review with clinical and toxicological perspectives. Reprod. Toxicol. 2009, 27, 212-230.
29.Peden-Adams M. M., Stuckey J. E., Gaworecki K. M., Berger-Ritchie J., Bryant K., Jodice P. G., Scott T. R., Ferrario J. B., Guan B., Vigo C., Boone J. S., Mc-Guin W. D., DeWitt J. C., Keil D. E.: Developmental toxicity in white leghorn chickens following in ovo exposure to perfluorooctane sulfonate (PFOS). Reprod. Toxicol. 2009, 27, 307-318.
30.Rosano A., Botto L. D., Botting B., Mastroiacovo P.: Infant mortality and con-genital anomalies from 1950 to 1994: an international perspective. J. Epidemiol. Community Health 2000, 54, 660-666.
31.Rosselli M., Reinhart K., Imthurn B., Keller P. J., Dubey R. K.: Cellular and biochemical mechanisms by which environmental oestrogens influence repro-ductive function. Hum. Reprod. Update 2000, 6, 332-350.
32.Roy J. R., Chakraborty S., Chakraborty T. R.: Estrogen-like endocrine disrup-ting chemicals affecdisrup-ting puberty in humans a review. Med. Sci. Monit. 2009, 15, RA137-145.
33.Safe S.: Endocrine disruptors and human health is there a problem? An update. Environ. Health Perspect. 2000, 108, 487-493.
34.Seegal R. F.: The neurotoxicological consequences of developmental exposure to PCBs. Toxicol. Sci. 2000, 57, 1-3.
35.Sekizawa J.: Low-dose effects of bisphenol A: a serious threat to human health? J. Toxicol. Sci. 2008, 33, 389-403.
36.Skakkebaek N. E., Rajpert-De Myets K. M.: Testicular dysgenesis syndrome: an increasingly common developmental disorder with environmental aspects. Hum. Reprod. 2001, 16, 972-978.
37.Stoker T. E., Laws S. C., Guidici D. L., Cooper R. L.: The effect of atrazine on puberty in male wistar rats: an evaluation in the protocol for the assessment of pubertal development and thyroid function. Toxicol. Sci. 2000, 58, 50-59. 38.Storgaard L., Bonie J. P., Olsen J.: Male reproductive disorders in humans
and prenatal indicators of estrogen exposure. A review of published epidemio-logical studies. Reprod. Toxicol. 2006, 21, 4-15.
39.Struciñski P., Góralczyk K., Ludwicki J. K., Czaja K., Hernik A., Korcz W.: Levels of selected organochlorine insecticides, polychlorinated biphenyls, phthalates and perfluorinated aliphatic substances in blood-Polish WWF study. Roczn. PZH 2006, 57, 99-112.
40.Struciñski P., Ludwicki J. K., Góralczyk K., Czaja K.: Wybrane aspekty dzia³a-nia ksenoestrogenów z grupy persystentnych zwi¹zków chloroorganicznych. Rocz. Pañstw. Zak³. Hig. 2000, 51, 211-228.
41.Suja F., Pramanik B. K., Zain S. M.: Contamination, bioaccumulation and tonic effects of perfluorinated chemicals (PFCs) in water environment: a review paper. Water Sci. Technol. 2009, 60, 1533-1544.
42.Swan S. H., Main K. M., Liu F., Stewart S. L., Kruse R. L., Calafat A. M., Mao C. S., Redmon J. B., Ternand C. L., Sullivan S., Teague J. L.: Decrease in anogenital distance among male infants with prenatal phthalate exposure. Environ. Health Perspect. 2005, 113, 1056-1061.
43.Talsness C. E., Kuriyama S. N., Sterner-Kock A., Schnitker P., Grande S. W., Shakibaei M., Andrade A., Grote K., Chahoud I.: In utero and lactational expo-sures to low doses of polybrominated diphenyl ether-47 alter the reproductive system and thyroid gland of female rat offspring. Environ. Health Perspect. 2008, 116, 308-314.
44.Verger P., Leblanc J. C.: Concentration of phytohormones in food and feed and their impact on the human exposure. Pure Appl. Chem. 2003, 75, 1873-1880. 45.Villanueva C. M., Durand G., Coutté M.-B., Chevrie C., Cordie S.: Atrazine
in municipal drinking water and risk of low birth weight, preterm delivery and small-for-gestational-age status. Occup. Environ. Med. 2005, 62, 400-405. 46.Wanibuchi H., Kang J. S., Salim E. I., Morimura K., Fukushima S.: Toxicity
vs. beneficial effects of phytoestrogens. Pure Appl. Chem. 2003, 75, 2047-2053. 47.Waring R. H., Harris R. M.: Endocrine disrupters: a human risk? Mol. Cell.
Endocrinol. 2005, 244, 2-9.
48.Wigle D. T., Arbucle T. E., Walker M., Wade M. G., Liu S., Krewski D.: Environ-mental hazards: evidence for effects on child health. J. Toxicol. Environ. Health B Crit. Rev. 2007, 10, 3-39.
49.Wilson C. A., Davies D. C.: The control of sexual differentiation of the repro-ductive system and brain. Reproduction 2007, 133, 331-359.
50.Winchester P. D., Huskins J., Ting J.: Agrichemicals in surface water and birth defects in the United State. Acta Paediatr. 2009, 98, 664-669.
51.Winiewska-Dmytrow H., Kozak A., ¯mudzki J.: Occurence of Fusarium mycotoxins in feedstuffs from farms with husbandry problems. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2004, 48, 117-122.
52.Witorsch R. J.: Endocrine disruptors: can biological effects and environmental risks be predicted? Regul. Toxicol. Pharmacol. 2002, 36, 118-130.
53.¯mudzki J.: Kontrola pozosta³oci chemicznych w tkankach zwierz¹t i ¿yw-noci wa¿ny element w ochronie zdrowia publicznego. Post. Nauk Rol. 2008, 2, 49-59.
Adres autora: dr hab. Maria Minta, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: mamin@piwet.pulawy.pl
