Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 449
Artyku³ przegl¹dowy Review
Termin adiuwant pochodzi od ³aciñskiego s³owa adjuvare, co oznacza: pomagaæ, uwydatniaæ, polep-szaæ (17). Adiuwantem immunologicznym okrela siê substancje, które podane wraz z antygenem mog¹ na-silaæ humoraln¹ i/lub komórkow¹ odpowied immu-nologiczn¹ na antygen (17, 21). Ta obszerna definicja obejmuje szerok¹ gamê zwi¹zków zarówno natural-nych, jak i syntetycznych. Pierwsze adiuwanty zosta³y odkryte w latach 20. ubieg³ego wieku, a wiêc blisko 100 lat temu (2, 6, 12). Adiuwanty s¹ u¿ywane w celu poprawy immunogennoci s³abo immunogennych an-tygenów, skrócenia czasu pojawienia siê oraz/lub wy-d³u¿enia utrzymywania siê odpornoci poszczepien-nej, stymulacji odpornoci komórkowej oraz zwi¹za-nej z b³onami luzowymi, poprawy efektywnoci szczepionek przy stosowaniu ich w obecnoci prze-ciwcia³ matczynych oraz redukcji iloci u¿ytego anty-genu lub liczby dawek koniecznych do wytworzenia odpornoci przeciwzakanej (14, 15, 17, 21). Do naj-czêciej u¿ywanych adiuwantów zaliczyæ nale¿y wo-dorotlenek glinu oraz adiuwanty olejowe. Stosowanie tych substancji nie jest jednak pozbawione dzia³añ nie-po¿¹danych. Jak wykazano, nie zawsze s¹ one sku-teczne (17). Badania porównawcze przeprowadzone zarówno na zwierzêtach, jak i na ludziach wykaza³y, ¿e glin jest dosyæ s³abym adiuwantem i indukuje
g³ów-nie odpowied immunologiczn¹ typu Th2, bez wp³y-wu na odpowied typu Th1 (7). Odpowiedzi typu Th1 towarzyszy wytwarzanie IFN-ã oraz IL-2, natomiast
w odpowiedzi typu Th2 wytwarzane s¹ m.in. IL-4,
IL-10 i IL-13. Do wad adiuwantów olejowych nale¿y zaliczyæ niew¹tpliwie wywo³ywanie silnego odczynu miejscowego w miejscu iniekcji, niebezpieczeñstwo martwicy tkanek, powstawanie ziarniaków i ja³owych ropni (1). W zwi¹zku z powy¿szym wci¹¿ trwaj¹ po-szukiwania nowych zwi¹zków o silnych w³aciwo-ciach adiuwancyjnych, pozbawionych jednoczenie negatywnego wp³ywu na organizm. Badania z tego zakresu s¹ prowadzone w wielu orodkach naukowych na ca³ym wiecie (13, 17, 22-25).
Fitoadiuwanty adiuwanty pochodzenia rolinnego Wród potencjalnych adiuwantów wymieniane s¹ miê-dzy innymi substancje pochodzenia rolinnego (fito-adiuwanty), które w ostatnich latach ciesz¹ siê szcze-gólnym zainteresowaniem badaczy (13, 17, 22-25). G³ównymi sk³adnikami zió³, którym przypisuje siê w³aciwoci adiuwancyjne, s¹ saponiny (17, 21, 23).
Saponiny stanowi¹ zró¿nicowan¹ pod wzglêdem chemicznym grupê glikozydów sterolowych i trójter-penowych (11). Zidentyfikowano je w rolinach dzi-kich i hodowlanych, ni¿szych zwierzêtach morsdzi-kich
Adiuwancyjne w³aciwoci zió³
MA£GORZATA POMORSKA-MÓL, KRZYSZTOF KWIT
Zak³ad Chorób wiñ Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Pomorska-Mól M., Kwit K.
Adjuvant properties of herbs
Summary
The term adjuvant is derived from the Latin word adjuvare, which means to help. In veterinary medicine the most popular adjuvants are aluminium hydroxide and oil adjuvants, but these chemical adjuvants may cause many adverse reactions. Saponins from various herbs are mentioned among potential adjuvants. To date, saponins with adjuvant activity have been identified, among others, in Panax ginseng Astragalus species, Cochinchina momordica, Quillaja saponaria, Polygala senega, Chenopodium quinoa, and Acacia concinna. The mechanisms of immune-stimulating action of saponins have not been clearly understood. It is probable that saponins enhance cross-presentation of exogenous antigens into MHC class I pathway, thereby pro-moting the cellular response. Moreover, they are likely to increase the permeability of the mucosal epithelium and facilitate the entry of antigens into the bloodstream or the interaction between the mucosal-associated lymphoid tissue and antigens. Saponins induce a mixed Th1/Th2 response, which stimulates the production of typical cytokines (INF-ã, IL-4 or IL-10). Data presented in this article indicate clearly that saponins possess strong adjuvant properties and do not cause adverse reactions. However, a great deal of research is still needed to explain the mechanism of fitoadjuvant activity.
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 450
oraz bakteriach (11). Niektóre z saponin ju¿ znalaz³y zastosowanie jako adiuwanty w komercyjnych szcze-pionkach weterynaryjnych (21). Ponadto, szereg innych zwi¹zków zawartych w rolinach jest intensywnie ba-danych pod k¹tem ich potencjalnego zastosowania w przysz³oci (11).
Saponiny o w³aciwociach adiuwancyjnych ziden-tyfikowano dotychczas w wielu rolinach, wród któ-rych nale¿y wymieniæ zw³aszcza te od lat stosowane w tradycyjnej medycynie chiñskiej, jak: ¿eñszeñ praw-dziwy (Panax ginseng), ró¿ne gatunki traganka (Astra-galus species), Cochinchina momordica, ponadto kwilaliê w³aciw¹ (Quillaja saponaria), krzy¿ownicê wirginijsk¹ (Polygala senega), komosê ry¿ow¹ (Che-nopodium quinoa), akacjê kar³owat¹ (Acacia concin-na) i inne (5, 11, 13, 23, 26).
Dok³adny mechanizm dzia³ania adiuwancyjnego saponin nie zosta³ jeszcze do koñca poznany. Najpraw-dopodobniej zwi¹zki te u³atwiaj¹ wnikniêcie antyge-nu do cytozolu i nastêpnie jego prezentacjê poprzez cz¹steczki MHC I klasy, pobudzaj¹c w ten sposób od-powied komórkow¹. Saponiny indukuj¹ mieszan¹ odpowied immunologiczn¹ (Th1/Th2), co przejawia siê stymulacj¹ produkcji zarówno IFN-ã, jak i IL-4 lub IL-10. Ponadto prawdopodobnie zwiêkszaj¹ przepusz-czalnoæ nab³onka b³ony luzowej, co umo¿liwia szyb-sze wnikanie antygenów do kr¹¿enia ogólnego lub skuteczniejsze oddzia³ywanie z tkank¹ limfatyczn¹ zwi¹zan¹ z b³onami luzowymi (mucosa-associated lymphoid tissue, MALT) (5).
Przegl¹d wybranych rolin o w³aciwociach adiuwancyjnych
Kora kwilaji w³aciwej (Quillaja saponaria), drzewa rosn¹cego w Ameryce Po³udniowej, zawiera w swo-im sk³adzie substancjê o potwierdzonym dzia³aniu adiuwancyjnym, tzw. Quil A, która od lat stosowana jest w szczepionkach weterynaryjnych (21). Aby ob-ni¿yæ toksycznoæ saponin zawartych w kwilajii, opra-cowano specjalny system nonikowy tzw. immunosty-muluj¹ce kompleksy (immunostimulating complex, ISCOM) (21). W sk³ad takiego kompleksu, oprócz saponiny Quil A, wchodzi lipidowa cz¹steczka, sk³a-daj¹ca siê z cholesterolu i fosfolipidów. Co istotne, w kompleksie tym saponina jest po³¹czona z chole-sterolem, co uniemo¿liwia jej bezporednie oddzia³y-wanie na b³ony komórkowe, a tym samym hamuje dzia-³anie hemolityczne saponiny (21). Kompleksy ISCOM u³atwiaj¹ wychwyt antygenu, a tak¿e wp³ywaj¹ ko-rzystnie na jego prezentacjê w narz¹dach limfatycz-nych. Jak wykaza³y badania, kluczem do stymulacji odpowiedzi immunologicznej przez ISCOM wydaje siê silna stymulacja komórek prezentuj¹cych antygen (APC) do produkcji IL-12, aczkolwiek zwi¹zek ten powodowa³ tak¿e wzrost produkcji IL-1 oraz IFN-ã (21). ISCOM zwiêksza tak¿e liczbê cz¹steczek MHC klasy II na powierzchni b³ony komórkowej APC, w sposób zale¿ny od dawki antygenu (3). Kompleks
ten znalaz³ praktyczne zastosowanie np. w szczepion-kach przeciwko grypie koni (21).
Oczyszczona przy pomocy technik chromatograficz-nych frakcja saponinowa, zwana QS21, cechuje siê silniejsz¹ aktywnoci¹ adiuwancyjn¹ przy obni¿onej toksycznoci (3, 23). Pierwotnie przydatnoæ tego zwi¹zku testowano w odniesieniu do szczepionek prze-ciwrakowych (czerniak, rak piersi, rak prostaty), a na-stêpnie tak¿e w odniesieniu do szczepionek przeciw-ko chorobom zakanym (AIDS, grypa, opryszczka, malaria oraz wirusowe zapalenie w¹troby typu B) (23). Podobne w³aciwoci jak Quil A wykazuj¹ tak¿e saponiny znajduj¹ce siê w korzeniach krzy¿ownicy wirginijskiej. Frakcje PS-1 i PS-2 podane jednocze-nie z antygenem stymuluj¹ wytwarzajednocze-nie przeciwcia³, a profil wydzielanych cytokin odpowiada odpowiedzi typu Th1 (4, 24).
¯eñszeñ prawdziwy (Panax ginseng) tak¿e zawiera w swoim sk³adzie saponiny, którym przypisywane s¹ w³aciwoci adiuwancyjne (23). Wykazano, ¿e ekstrakt z ¿eñszenia powodowa³ nasilenie proliferacji limfo-cytów T, stymulacjê makrofagów do produkcji szere-gu cytokin (m.in. IL-1â, IL-12, TNFá), nasilenie ak-tywnoci fagocytarnej makrofagów i neutrofili, akty-wacjê komórek NK (8, 20, 29). Wykazano ponadto, ¿e saponiny znajduj¹ce siê w ¿eñszeniu stymuluj¹ od-powied swoist¹ przeciwko podanemu równoczenie antygenowi (8, 19, 23).
Riviera i wsp. (19) w badaniach przeprowadzonych na winiach wykazali, ¿e ekstrakt z ¿eñszenia u¿ywa-ny ³¹cznie ze szczepionk¹ przeciwko ró¿ycy wiñ oraz przeciwko zaka¿eniom parwowirusowym powodowa³ statystycznie istotny wzrost miana przeciwcia³, pozo-staj¹c bez wp³ywu na bezpieczeñstwo stosowania szczepionek. Ponadto szczepionki z dodatkiem eks-traktu ¿eñszenia powodowa³y powstawanie przeciw-cia³ g³ównie klasy IgG2, natomiast podane bez dodatku ekstraktu ¿eñszenia stymulowa³y powstawanie prze-ciwcia³ g³ównie klasy IgG1. W badaniach tych wyka-zano tak¿e istnienie synergizmu pomiêdzy adiuwan-tem w postaci wodorotlenku glinu a ekstrakadiuwan-tem z ¿eñ-szenia. Synergiê pomiêdzy saponinami zawartymi w ¿eñszeniu a wodorotlenkiem glinu, w odniesieniu do stymulacji produkcji IFN-ã i IL-5 oraz odpowiedzi humoralnej, potwierdzili tak¿e w badaniach prowadzo-nych na myszach BALB/c badacze z Chin (25). Ostat-nie badania wskazuj¹ na synergizm pomiêdzy saponi-nami ¿eñszenia i adiuwantem olejowym (22).
Kong i wsp. (9) w badaniach przeprowadzonych na kurach wykazali, ¿e ekstrakt z ¿eñszenia wp³ywa³ korzystnie na humoraln¹ i komórkow¹ odpowied immunologiczn¹ po szczepieniu ptaków przeciwko chorobie Newcastle.
Traganek chiñski (Astragalus membranaceus) to rolina pochodz¹ca z pó³nocnych Chin. Do substancji uwa¿anych za g³ówne farmakologicznie aktywne sk³adniki traganka zaliczane s¹ saponiny i polisacha-rydy (23). Wiêkszoæ saponin o w³aciwociach
im-Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 451
munomodulacyjnych zlokalizowana jest w korzeniu roliny. S¹ to astragalozydy I-X, astragalozydy I-IV oraz sojsaponina I (27). Adiuwancyjne dzia³ania sa-ponin zawartych w traganku potwierdzono w bada-niach na kurach po ich szczepieniu przeciwko choro-bie Newcastle (9). Wiêkszoæ danych dotycz¹cych immunomodulacyjnych w³aciwoci substancji zawar-tych w traganku wskazuje na ich wp³yw na mechani-zmy odpornoci nieswoistej. Wykazano, ¿e saponiny zawarte w tej rolinie wzmagaj¹ fagocytarn¹ aktyw-noæ makrofagów, aktywaktyw-noæ komórek NK oraz pro-liferacjê limfocytów T (18). Potwierdzono tak¿e do-datni wp³yw saponin traganka na sekrecjê IL-6 i TNF przez makrofagi (28).
Komosa ry¿owa (Chenopodium quinoa) jest kolej-n¹ rolikolej-n¹ zawieraj¹c¹ saponiny o w³aciwociach ad-iuwancyjnych. Szczególnie wysok¹ ich koncentracjê stwierdzono w nasionach tej roliny (5). Badania nad immunomodulacyjnym oraz adiuwancyjnym dzia³a-niem saponin zawartych w tej rolinie prowadzone by³y przez zespó³ Estrada i wsp. (5). Ekstrakt wodny u¿yty w dowiadczeniu zosta³ przygotowany z ³upin ziaren komosy pozyskanych z rolin hodowanych na terenie Kanady. W celu oceny adiuwancyjnych w³aciwo-ci saponin komosy ekstrakt zosta³ podany myszom BALB/c wraz z toksyn¹ cholery (CTX) lub albumin¹ jaja kurzego (OVA). Myszy by³y immunizowane do-¿o³¹dkowo (IG) oraz donosowo (IN). Immunizacja by³a prowadzona dwukrotnie dla ka¿dego antygenu, w od-stêpach 14-dniowych. Wyniki badañ wskazuj¹, ¿e sa-poniny zawarte w wodnym ekstrakcie z ³upin nasion komosy ry¿owej wzmagaj¹ zarówno ogóln¹ odpo-wied immunologiczn¹, jak i tê zwi¹zan¹ z b³onami luzowymi, zarówno po podaniu IG, jak i IN. Wzmo-¿ona odpowied dotyczy³a obu podanych antygenów. Silniejsza odpowied humoralna dotyczy³a jedynie przeciwcia³ podklasy IgG1. Ta podklasa przeciwcia³ jest powi¹zana z aktywacj¹ limfocytów Th, subpopu-lacji Th2, których aktywnoæ stymuluje tak¿e produk-cjê przeciwcia³ klasy IgA w obrêbie b³on luzowych (10). W badaniach wykazano, ¿e saponiny komosy nasilaj¹ produkcjê antygenowo-swoistych przeciwcia³ nawet po u¿yciu niskich dawek CTX oraz OVA. Ten ostatni antygen cechuje siê s³ab¹ immunogennoci¹ po podaniu na b³ony luzowe. Warte podkrelenia jest to, ¿e saponiny wywiera³y swoje dzia³anie adiuwancyj-ne, nie powoduj¹c jednoczenie jakichkolwiek dzia-³añ niepo¿¹danych. Najbardziej prawdopodobnym mechanizmem adiuwancyjnego dzia³ania saponin ko-mosy jest wp³yw na przepuszczalnoæ nab³onka b³ony luzowej, co umo¿liwia bardziej efektywne wnikanie antygenów do kr¹¿enia ogólnego lub skuteczniejsze oddzia³ywanie z MALT. Potwierdzenie lub wyklucze-nie tej hipotezy jest jednak przy obecnym stawyklucze-nie wie-dzy niemo¿liwe.
Atraktylod wielkog³ówkowy (Atractylodis macro-cephala) nale¿y do rodziny astrowatych. Surowcem wykorzystywanym w celach leczniczych jest k³¹cze
Rhizoma Atractylodis macrocephalae (RAM) (13). Najwiêksze iloci atraktylodu wielkog³ówkowego mo¿na spotkaæ na terenach chiñskiej prowincji Zhe-jiang. Rolina ta jest u¿ywana w tradycyjnej medycy-nie chiñskiej od co najmmedycy-niej 2000 lat (13, 16).
W badaniach przeprowadzonych na myszach ICR wykazano adiuwancyjne w³aciwoæ wodnego ekstrak-tu z RAM (13). Myszy dowiadczalne otrzymywa³y doustnie badany preparat i jednoczenie by³y zaszcze-pione przeciwko pryszczycy. Szczepionkê podawano podskórnie, dwukrotnie w odstêpie 2 tygodni. Myszy dowiadczalne otrzymywa³y roztwór PBS zawieraj¹-cy ró¿ne iloci RAM przez 4 dni przed immunizacj¹. Ca³kowita dawka RAM wynosi³a od 0 (kontrola) przez 2,6; 5,2 i 10,4 do 20,8 g/kg m.c. W badaniach wyka-zano adiuwancyjne dzia³anie dwóch najwy¿szych sto-sowanych dawek RAM zarówno w odniesieniu do odpowiedzi humoralnej, jak i komórkowej. U myszy otrzymuj¹cych RAM w dawkach od 10,4 g/kg m.c. obserwowano istotnie wy¿szy poziom przeciwcia³ wszystkich podklas IgG. Statystycznie istotn¹ ró¿nicê obserwowano tak¿e w odniesieniu do odpowiedzi ko-mórkowej. Indeks proliferacji splenocytów po ekspo-zycji na ConA i LPS oraz produkcja IL-5 i IFN-ã by³y wy¿sze po zastosowaniu RAM (13). Przeprowadzone badania maj¹ niew¹tpliwie charakter pilota¿owy, acz-kolwiek wskazuj¹ na potencjaln¹ mo¿liwoæ zastoso-wania RAM jako fitoadiuwantu.
Akacja kar³owata (Acacia concinna) jest rolin¹ o w³aciwociach leczniczych spotykan¹ w rejonie po³udniowo-wschodniej Azji, szczególnie na terenie Indii (11). W³aciwoci immunomodulacyjne oraz ad-iuwancyjne s¹ przypisywane saponinom znajduj¹cym siê w metanolowym ekstrakcie ze str¹ków akacji kar-³owatej (MES) (11).
W badaniach przeprowadzonych przez zespó³ Ku-khetpitakwong i wsp. (11) wykazano w³aciwoci im-munomodulacyjne MES w odniesieniu do odpowie-dzi humoralnej i komórkowej oraz potwierdzono jego dzia³anie adiuwancyjne. Badania zosta³y przeprowa-dzone na myszach BALB/c po zastosowaniu OVO jako antygenu. Wyniki badañ proliferacji splenocytów wy-kaza³y statystycznie istotny wzrost indeksu prolifera-cji po ekspozyprolifera-cji na MES w porównaniu do splenocy-tów stymulowanych saponinami wyekstrahowanymi z kwilaji, o udowodnionym dzia³aniu adiuwancyjnym (3, 21). Wykazano tak¿e adiuwancyjne dzia³anie MES w odniesieniu do swoistej odpowiedzi humoralnej. Poziom przeciwcia³ swoistych do OVO, nale¿¹cych do podklas IgG1, IgG2a oraz IgG2b by³ statystycznie istotnie wy¿szy po zastosowaniu MES, w porównaniu do grupy kontrolnej otrzymuj¹cej jedynie antygen. Powy¿sze wyniki mog¹ sugerowaæ wp³yw badanego ekstraktu zarówno na limfocyty pomocnicze Th1, jak i Th2. Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹ po-nadto, ¿e saponiny zawarte w MES aktywuj¹ odpo-wied immunologiczn¹ zwi¹zan¹ z limfocytami T. Autorzy badañ konkluduj¹, ¿e MES w dawce 40 µg
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 452
mo¿e byæ u¿ywany jako adiuwant, wspomagaj¹cy od-powied poszczepienn¹ (11).
Przedstawione dane literaturowe wskazuj¹ jedno-znacznie, ¿e zwi¹zki zawarte w wielu rolinach posia-daj¹ zdolnoæ do stymulacji uk³adu immunologiczne-go. Wiele z nich cechuje siê tak¿e silnymi w³aciwo-ciami adiuwancyjnym przy braku dzia³añ niepo¿¹da-nych. W obecnej chwili problemem jest niew¹tpliwie standaryzacja produktów pochodzenia rolinnego co do zawartoci i aktywnoci zawartych w nich substan-cji czynnych. Konieczne s¹ tak¿e dalsze badania zmie-rzaj¹ce do wyjanienia mechanizmu dzia³ania fitoadiu-wantów.
Pimiennictwo
1.Aucouturier J., Ascarateil S., Dupuis L.: The use of oil adjuvants in thera-peutic vaccines. Vaccine 2006, 12, 44-45.
2.Cox J. C., Coulter A. R.: Adjuvants a classification and review of their modes of action. Vaccine 1997, 3, 246-256.
3.Cox J. C., Sjolander A., Barr I. G.: ISCOMs and others saponin based adju-vants. Adv. Drug Deliv. Rev. 1998, 32, 247-271.
4.Estrada A., Karselis G. S., Laarveld B., Barl B.: Isolation and evaluation of immunological adjuvants activities of saponins from polygala senega L. Comp. Immunol. Microbiol. Infect. Dis. 2000, 23, 27-43.
5.Estrada A., Li B., Laarveld B.: Adjuvant action of Chenopodium quinoa saponins on the induction of antibody responses to intragastric and intra-nasal administered antigens in mice. Com. Immun. Microbiol. Infect. Dis. 1998, 21, 225-236.
6.Glenny A. T., Pope C. G., Waddington H., Wallace U.: Immunological notes XVII-XXIV. J. Pathol. Bacteriol. 1926, 29, 31-40.
7.Gupta R. K.: Aluminium compounds as a vaccine adjuvants. Adv. Drug Deliv. Rev. 1998, 32, 155-172.
8.Jie Y. H., Cammisuli S., Baggiolini M.: Immunomodulatory effects of Panax Ginseng C.A. Meyer in the mouse. Agents Actions 1984, 15, 386-391. 9.Kong X., Hu Y., Rui R., Wang D., Li X.: Effects of Chinese herbal medicine
ingredients on peripheral lymphocyte proliferation and serum antibody titer after vaccination in chickens. Int. Immunopharmacol. 2004, 4, 975-982. 10.Kramer D. R., Sutherland R. M., Bao S., Husband A. J.: Cytokine Mediatel
effects in mucosal immunity. Immunol. Cell Biol. 1995, 73, 389-396. 11.Kukhetpitakwong R., Hahnvajanawong C., Homchampa P.,
Leelavatchara-mas V., Satra J., Khunkitti W.: Immunological adjuvant activities of saponin extracts from the pods of Acacia concinna. Internat. Immunopharmacol. 2006, 6, 1729-1735.
12.Lewis P. A., Loomis D.: Allergic irritability. The formation of anti-sheep hemolytic amboceptor in the normal and tuberculous guinea pig. J. Exp. Med. 1924, 40, 503-515.
13.Li R., Sakwiwatkul K., Yutao L., Hu S.: Enhancement of the immune respon-ses to vaccination against foot-and-mouth disease in mice by oral admini-stration of an extract made from Rhizoma Atractylodis Macrocephalae (RAM). Vaccine 2009, 27, 2094-2098.
14.Markowska-Daniel I.: Stymulacja odpowiedzi immunologicznej przy pomo-cy naturalnych i chemicznych immunostymulatorów w terapii i profilaktyce. Medycyna Wet. 1991, 47, 306-310.
15.Markowska-Daniel I., Pejsak Z., Furowicz A., Czernomysy-Furowicz D., Szmigielski S., Jeljaszewicz J., Pulverer G.: Prophylactic and therapeutic application of Propionibacterium avidum KP-40 in swine and calves with acute Enzootic Bronchopneumonia. Dt. Tierarztl. Wschr. 1991, 10, 384-387. 16.Newman D. J., Cragg G. M., Snader K. M.: The influence of natural
pro-ducts upon drug discovery. Nat. Prod. Rep. 2000, 17, 215-234.
17.Rajput Z. I., Hu S., Xiao Ch., Arijo A. G.: Adjuvant effects of saponins on Animals immune responses. J. Zhejiang Univ. Sci. B 2007, 8, 153-161. 18.Rios J. L., Waterman P. G.: A review of the pharmacology and toxicology of
Astragalus. Phytother. Res. 1997, 11, 411-418.
19.Riviera E., Daggfeldt A., Hu S.: Ginseng extract in aluminium hydroxide adjuvanted vaccines improves the antibody response of pigs to porcine parvo-virus and Erysipelothrix rhusiopathiae. Vet. Imunol. Immunopathol. 2003, 91, 19-27.
20.Scaglione F., Cattaneo G., Alessandria M., Cogo R.: Efficacy and safety of the standardised Ginseng extract G115 for potentiating vaccination against the influenza syndrome and protection against the common cold [corrected]. Drugs Exp. Clin. Res. 1996, 22, 65-72.
21.Singh M., OHagan D. T.: Invited review recent advances in veterinary vac-cine adjuvants. Int. J. Parasitol. 2003, 33, 469-478.
22.Song X., Bao S., Wu L., Hu S.: Ginseng stem-leaf saponins (GSLS) and mineral oil act synergistically to enhance the immune responses to vaccina-tion against foot-and-mouth disease in mice. Vaccine 2009, 27, 51-55. 23.Song X., Hu S.: Adjuvant activities of saponins from traditional Chinese
medicinal herbs. Vaccine 2009, 27, 4883-4890.
24.Sun H. X., Xie Y., Ye Y. P.: Review advances in saponin-based adjuvants. Vaccine 2009, 27, 1787-1796.
25.Sun J., Song X., Hu S.: Ginsenoside Rg1 and aluminum hydroxide synergi-stically promote immune responses to ovalbumin in BALB/c mice. Clin. Vaccine Immunol. 2008, 15, 303-307.
26.Wiseman N.: Traditional Chinese medicine: a brie outline. J. Chem. Inf. Com-put. Sci. 2002, 42, 445-455.
27.Yesilada E., Bedir E., Calýs I., Takaishi Y., Ohmoto Y.: Effects of triterpene saponins from Astragalus species on in vitro cytokine release. J. Ethnophar-macol. 2005, 96, 71-77.
28.Yoshida Y., Wang M. Q., Liu J. N., Shan B. E., Yamashita U.: Immuno-modulating activity of Chinese medicinal herbs and Oldenlandia diffusa in particular. Int. J. Immunopharmacol. 1997, 19, 359-370.
29.Yun Y. S., Moon H. S., Oh Y. R., Jo S. K., Kim Y. J., Yun T. K.: Effect of red ginseng on natural killer cell activity in mice with lung adenoma induced by urethan and benzo(a)pyrene. Cancer Detect. Prev. Suppl. 1987, 1, 301-309. Adres autora: dr Ma³gorzata Pomorska-Mól, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: mpomorska@piwet.pulawy.pl
