Medycyna Wet. 2012, 68 (3) 148
Artyku³ przegl¹dowy Review
Poszukiwania zarodkowych komórek macierzystych oraz ich podobieñstw z komórkami nowotworowymi mia³y swój pocz¹tek w drugiej po³owie XIX wieku. W 1874 r. Durante i wsp. sformu³owali pogl¹d, ¿e: ele-menty wystêpuj¹ce w dojrza³ym organizmie, które zachowuj¹ swoje anatomiczne zarodkowe cechy lub odzyskuj¹ swoje chemiko-fizjologiczne w³aciwoci, mog¹ byæ identyfikowane jako generatywne elementy charakterystyczne dla ka¿dego guza, a w szczególnoci dla guzów z³oliwych. Takie elementy mog¹ pozosta-waæ w utajonej postaci, a¿ do momentu stymulacji ze strony rozmaitych sygna³ów, które wzmagaj¹ ich ak-tywnoæ komórkow¹ (12). Opieraj¹c siê na tej teorii wysuniêto hipotezê mówi¹c¹, ¿e nowotwór rozwija siê z grupy komórek zarodkowych, które s¹ obecne w pra-wid³owych tkankach, a które mog¹ ulec transformacji do neoplastycznych struktur (9, 12). Müller i wsp. (20) zasugerowali, ¿e nowotwór mo¿e pochodziæ z niepra-wid³owych komórek zarodkowych. Wykazano równie¿, ¿e komórki neoplastyczne posiadaj¹ fenotyp bardzo zbli¿ony do komórek zarodkowych, co, jak siê wska-zuje, mo¿e byæ wynikiem ekspresji lub reekspresji ge-nów specyficznych dla komórek zarodkowych.
Zarów-no zarodki, jak i komórki guza charakteryzuj¹ siê du-¿ym podobieñstwem antygenowym, w szczególnoci z uwagi na obecnoæ angiogennych czynników wzro-stu oraz podobieñstw w uruchamianiu apoptotycznego szlaku mierci komórkowej. Ponadto oba typy tych ko-mórek mog¹ unikn¹æ zniszczenia przez system obrony immunologicznej na drodze podobnych mechanizmów. Wnioski dostarczone przez przytoczone eksperymenty stworzy³y podstawê koncepcji mówi¹cej, ¿e szcze-pienia ochronne doros³ych zwierz¹t skierowane przeciw materia³owi zarodkowemu/p³odowemu mog¹ skutko-waæ krzy¿ow¹ immunologiczn¹ reakcj¹ przeciwnowo-tworow¹.
W opracowaniu przedstawiono dane pimiennictwo dotycz¹ce podobieñstwa pomiêdzy zarodkowymi ko-mórkami macierzystymi a koko-mórkami nowotworowy-mi. Szczególn¹ uwagê skupiono na mo¿liwociach apli-kacyjnych zarodkowych komórek macierzystych w te-rapii przeciwnowotworowej.
Podobieñstwo antygenowe pomiêdzy zarodkami a komórkami nowotworowymi
Pod koniec XIX w. powszechna by³a hipoteza sfor-mu³owana przez Savoryego i wsp. (25), którzy stwier-dzili, ¿e ¿eby zrozumieæ procesy odpowiedzialne za
Zarodkowe komórki macierzyste,
ich podobieñstwo z komórkami nowotworowymi
aspekty praktyczne i perspektywy*
)
DOROTA BUKOWSKA*, BARTOSZ KEMPISTY, KATARZYNA ZAORSKA, PIOTR ZAWIERUCHA, HANNA PIOTROWSKA**, MICHA£ NOWICKI
Katedra i Zak³ad Histologii i Embriologii Wydzia³u Lekarskiego II UM, ul. wiêcickiego 6, 60-781 Poznañ *Katedra Weterynarii Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t UP, ul. Wojska Polskiego 52, 60-628 Poznañ
**Katedra Toksykologii Wydzia³u Farmaceutycznego UM, ul. Dojazd 30, 60-631 Poznañ
Bukowska D., Kempisty B., Zaorska K., Zawierucha P., PiotrowskaH., Nowicki M.
Similarities between embryonic stem cells and tumor cells: Practical aspects and perspectives Summary
This article reviews early research on embryonic stem cells and present possibilities of their application, e.g. in anticancer therapy. It also discusses the advantages and disadvantages of applying embryonic stem cells in the treatment of selected disorders.
Embryonic stem cells are characterized by pluripotency, that is, the ability to differentiate into every type of cells of a developing organism. The research of recent years has revealed considerable similarities between embryonic stem cells and cancer cells, mainly in terms of the presence of common surface antigen molecules. However, a great potential of embryonic stem cells for biomedical applications is combined with a risk of their differentiation into cancer. Research based on animal models (e.g. mouse) has shown that directed embryonic stem-cell therapy can be used in many degenerative disorders.
Keywords: stem cells, cancers, pluripotency
*) Publikacja realizowana w ramach projektu finansowanego przez
Medycyna Wet. 2012, 68 (3) 149
powstanie nowotworu, nale¿y na pocz¹tku skupiæ siê nad poznaniem mechanizmów zwi¹zanych z prawid³o-wym wzrostem i rozwojem. Póniejsze eksperymenty wykaza³y, ¿e iniekcja komórek p³odowych do orga-nizmu doros³ej myszy spowodowa³a odrzucenie prze-szczepionego nowotworu (26). Ponadto wykazano, ¿e prawdopodobny mechanizm odpowiedzialny za efek-tywnoæ tego szczepienia wynika³ z podobieñstwa an-tygenowego pomiêdzy tymi dwoma typami komórek. Hipoteza ta zosta³a potwierdzona przez eksperymenty, w których myszy by³y immunizowane komórkami zarodkowymi/p³odowymi. Nastêpnie osobnikom tym przeszczepiano komórki nowotworowe, których trans-formacjê uzyskiwano na drodze dzia³ania kancerogen-nych zwi¹zków chemiczkancerogen-nych. W wielu przypadkach zaobserwowano znacz¹ce zahamowanie wzrostu guza. Sugeruje siê, ¿e pierwsz¹ hipotezê na temat obecnoci wspólnych antygenów zarówno w zarodkach, jak i ko-mórkach nowotworowych, sformu³owa³ Hirszfeld (15, 16). Na pocz¹tku sugerowano, ¿e mechanizm reakcji krzy¿owej jest ograniczony wy³¹cznie do nowotworów wywodz¹cych siê z przewodu pokarmowego. Wykaza-no miêdzy innymi, ¿e immunizacja królików ekstrak-tem komórek pochodz¹cych z ludzkiego guza ¿o³¹dka/ jelita wywo³uje produkcjê przeciwcia³, które po immu-noadsorpcji przeciw komórkom normalnego jelita wy-kazywa³y reakcjê krzy¿ow¹ z komórkami guza typu adenocarcinoma oraz zarodkowymi/p³odowymi komór-kami tworz¹cymi jelito i trzustkê. Antygeny odpowie-dzialne za ten mechanizm okrelane by³y póniej jako antygeny nowotworowo-zarodkowe (1, 19, 20). Wyni-ki kolejnych eksperymentów wykaza³y, ¿e w ponad 80% przypadków surowicy pochodz¹cej z tych typów guza oraz w surowicy kobiet ciê¿arnych (w pierwszych dwóch trymestrach ci¹¿y) wykazano reakcjê krzy¿ow¹ wspólnych antygenów (1). Póniejsze badania wska-zywa³y, ¿e okrelane jako antygeny typu onco-fetal wykazuj¹ du¿e podobieñstwo i uniwersalnoæ. Ponad-to, przeciwcia³a rozpoznaj¹ce antygeny typu onco--fetal s¹ równie¿ produkowane u innych gatunków ssaków. Stonehill i Bendich (27) wykazali, ¿e królicze przeciwcia³a antysurowicze skierowane przeciwko 9-dniowemu mysiemu zarodkowi wykazywa³y reakcjê krzy¿ow¹ z ponad 72 guzami wywodz¹cymi siê z 12 ró¿nych typów tkanek. Przeciwcia³a antysurowicze rozpoznawa³y tak¿e ekstrakt zarodkowy/p³odowy oraz, co by³o nietypowe, tak¿e ekstrakt z doros³ej skóry. Wy-kazano równie¿, ¿e króliki immunizowane komórkami pochodz¹cymi z chemicznie indukowanego guza wy-stêpuj¹cego u wini wykszta³ca³y przeciwcia³a wyka-zuj¹ce reakcjê krzy¿ow¹ zarówno z guzem, jak i ko-mórkami zarodkowymi wini (5). Badania te zosta³y potwierdzone tak¿e przez innych autorów (4, 6, 8). Wyniki przytoczonych powy¿ej eksperymentów poka-zuj¹ du¿e podobieñstwo pomiêdzy komórkami guza, mog¹cego wywodziæ siê z wielu typów tkanek, a ko-mórkami zarodkowymi. W ci¹gu ostatnich kilku lat ukaza³o siê wiele prac identyfikuj¹cych antygeny zwi¹-zane z guzem, wspólne zarówno dla komórek guza, jak
i komórek zarodkowych. Wród najwa¿niejszych wy-mienia siê; nowotworowo-zarodkowy antygen (carci-noembryonic antigen, CEA), antygen specyficzny dla komórek prostaty (prostate-specific antigen, PSA), an-tygen zwi¹zany z guzem j¹der (cancer/testis antigen, CTA), ludzki laktogen ³o¿yskowy (human placental lac-togen, HPL), alfa-fetoproteine alpha-fetoprotein, AFP), ludzk¹ podjednostkê beta gonadotropiny kosmówko-wej (human beta chorionic gonadotropin, HCG) oraz ³o¿yskow¹ fosfatazê zasadow¹ (placental alkaline pho-sphatase, PLAP). Na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych Ambrose i wsp. (2, 3) stwierdzili, ¿e przeciwcia³a skie-rowane przeciw komórkom zarodkowym wykazywa³y reakcjê krzy¿ow¹ z antygenami powierzchniowymi guza, ale tak¿e przeciwcia³a skierowane przeciw po-wierzchniowym antygenom guza wykazywa³y reakcjê krzy¿ow¹ z komórkami zarodkowymi. Autorzy ci udo-wodnili tak¿e, ¿e zwierzêta bêd¹ce w ci¹¿y generuj¹ produkcjê przeciwcia³ antynowotworowych oraz cyto-toksycznych limfocytów zdolnych do niszczenia komó-rek nowotworowych zarówno in vivo, jak i in vitro. Wyniki tych eksperymentów wykaza³y, ¿e doros³e zwie-rzêta mog¹ byæ przynajmniej czêciowo immunizowane napromieniowanymi komórkami zarodkowymi skiero-wanymi przeciwko wielu typom guzów i taka odpor-noæ wynika zarówno z obecnoci obu typów przeciw-cia³, jak i cytotoksycznych limfocytów, zdolnych do niszczenia komórek nowotworowych.
ród³a komórek macierzystych
Najbardziej wszechstronnymi komórkami macierzy-stymi u cz³owieka s¹ ludzkie zarodkowe komórki ma-cierzyste (human embryonic stem cells, hESCs). Cha-rakteryzuj¹ siê one pluripotencj¹ i niemiertelnoci¹, choæ wydajnoæ klonowania ludzkich linii zarodkowych komórek macierzystych jest wci¹¿ niska. Po raz pierw-szy uda³o siê je wyizolowaæ w 1998 r. z warstwy ko-mórek wêz³a zarodkowego z 5-dniowych blastocyst (30). Blastocysty s¹ za pozyskiwane z nadwy¿kowych zarodków otrzymywanych w wyniku zap³odnieñ in vi-tro, po uprzedniej pisemnej zgodzie ich w³acicieli/ro-dziców. Jako materia³ do izolacji hECS pos³u¿yæ mog¹ tak¿e zarodki we wczeniejszych stadiach ni¿ w sta-dium blastocysty (18), jak równie¿ grzebienie p³ciowe 5-9-tygodniowych zarodków. W warunkach fizjologicz-nych z komórek macierzystych pozyskafizjologicz-nych z grzebieni p³ciowych takich zarodków wykszta³caj¹ siê komórki jajowe b¹d plemniki. Choæ w pe³ni pluripotentne, ko-mórki te charakteryzuje jednak spontaniczne odró¿ni-cowywanie siê w czasie d³ugotrwa³ych hodowli in vitro, co uniemo¿liwia zdolnoæ pe³nego zbadania ich potencja³u (31). Obok przeszkód metodologicznych oraz nadal jeszcze niepe³nej wiedzy na temat natury i biologii komórek macierzystych istnieje tak¿e szereg kontrowersji i w¹tpliwoci natury etycznej. Dlatego te¿ wci¹¿ poszukuje siê nowych, alternatywnych róde³ oraz metod uzyskiwania komórek macierzystych. Z powo-dzeniem stosowana jest biopsja pojedynczej komórki zarodka, na podobieñstwo badania
preimplantacyjne-Medycyna Wet. 2012, 68 (3) 150
go, umo¿liwiaj¹ca pobranie jednego blastomeru z wie-lokomórkowego zarodka o totipotentnych w³aciwo-ciach, bez koniecznoci jego umiercania (18). Inn¹ metod¹ jest otrzymywanie zarodków na drodze par-tenogenezy, polegaj¹cej na chemicznym wzbudzeniu i skierowaniu niezap³odnionej komórki jajowej na dro-gê podzia³ów (23). Zarodki otrzymane na drodze par-tenogenezy posiadaj¹ niezró¿nicowany, podwójny ze-staw chromosomów dawcy komórki jajowej, co hamu-je ¿ywotnoæ powsta³ego z niej zarodka, hamu-jednak ma to tak¿e zalety; partenogenetyczny zarodek charakteryzu-je tylko charakteryzu-jeden zestaw antygenów, a to zwiêksza z kolei szansê zastosowania pozyskanych z niego komórek so-matycznych, zmniejszaj¹c tym samym mo¿liwoæ ich odrzucenia przez organizm pacjenta, dlatego poszuki-wania róde³ komórek macierzystych skupiaj¹ siê obec-nie na wykorzystaniu zasobów samego organizmu ludz-kiego, do których nale¿¹ przede wszystkim tzw. doro-s³e komórki macierzyste, jak krwiotwórcze komórki szpiku kostnego czy spermatogonia pozyskane z ludz-kich j¹der (10). Coraz wiêksze zainteresowanie wzbu-dza w ostatnich latach tak¿e ludzka krew pêpowinowa, bêd¹ca ród³em tzw. p³odowych komórek macierzys-tych.
Dotychczas wygenerowano setki linii ludzkich za-rodkowych komórek macierzystych. W 2004 r. w Wiel-kiej Brytanii powsta³ pierwszy bank komórek hESCs. Ustalono tak¿e szereg kryteriów, jakie komórki te mu-sz¹ spe³niaæ, by zostaæ uznanymi za pluripotentne. Przede wszystkim, komórki te musz¹ byæ zdolne daæ pocz¹tek ka¿dej linii komórkowej cia³a ludzkiego, za-tem byæ w stanie wytworzyæ, po wprowadzeniu ich do tkanki doros³ego organizmu, potworniaka (teratoma guz bêd¹cy bez³adn¹ mieszanin¹ tkanek zbudowanych z komórek wywodz¹cych siê ze wszystkich trzech list-ków zarodkowych). Komórki takie powinny równie¿ wykazywaæ zdolnoæ do niezliczonej iloci podzia³ów.
J¹drowe przeprogramowanie i indukowanie pluripotencji
Przeprogramowanie j¹drowe (tak¿e przeró¿nicowa-nie) jest to proces polegaj¹cy na zmianie w profilu eks-presji genów dojrza³ej komórki somatycznej w kierun-ku, który pozwoli na uzyskanie komórek zdolnych do podzia³ów i wytworzenie komórek odmiennego typu (14). Wiele badañ skupia siê zatem na odró¿nicowaniu dojrza³ych komórek somatycznych w kierunku uzyska-nia pluripotentnych komórek zdolnych do wytworzeuzyska-nia linii komórkowej innego rodzaju ni¿ linia wyjciowa. Dzia³anie takie obrazuje metoda okrelana jako trans-fer j¹dra komórki somatycznej (SCNT, somatic cell nuclear transfer), polegaj¹cy na iniekcji j¹dra dojrza-³ej komórki somatycznej do pozbawionego uprzednio w³asnego j¹dra niezap³odnionego oocytu (13). Komórka jajowa z diploidalnym j¹drem dawcy podejmuje podzia-³y podobnie do zwyk³ego zarodka. Komórki somatycz-ne pochodz¹ce z takiego zarodka s¹ zatem gesomatycz-netycznie zgodne z komórkami dawcy j¹dra, poza mitochondrial-nym DNA, które pochodzi z komórki jajowej, dlatego
te¿ metoda ta jest czêsto okrelana mianem klonowa-nia terapeutycznego. Inn¹ metod¹ jest fuzja komórek z komórkami macierzystymi, w wyniku czego powstaj¹ komórki nabieraj¹ce pewnych cech komórek macierzys-tych (11).
Coraz wiêksze zainteresowanie oraz nadzieje wzbu-dza w ostatnich latach postêp w reprogramowaniu ko-mórek i otrzymywane na jego drodze indukowane plu-ripotentne komórki macierzyste (iPSCs, induced pluri-potent stem cells). W 2006 r. po raz pierwszy otrzyma-no iPSCs przy u¿yciu mysich fibroblastów (29). Obec-nie indukowane w ten sposób komórki macierzyste uzy-skaæ mo¿na zarówno z komórek mysich, jak i ludzkich (28, 32), uzyskuj¹c komórki specyficzne dla indywi-dualnego pacjenta (22).
Mo¿liwe jest równie¿ wyprodukowanie komórek odró¿nicowanych na drodze wprowadzenia do dojrza-³ych komórek wektorów wirusowych, umo¿liwiaj¹cych transkrypcjê g³ównych czynników odpowiadaj¹cych za proliferacjê oraz za utrzymanie komórki w stanie pluri-potentnym (29). Do czynników tych nale¿¹ geny: Oct4, Sox2 a tak¿e c-Myc, Klf4, Nanog i Lin28. iPSCs cha-rakteryzuj¹ siê cechami komórek macierzystych, w tym morfologi¹, ekspresj¹ markerów powierzchniowych, zdolnoci¹ wzrostu oraz znacznikami epigenetycz-nymi (metylacj¹ i acetylacj¹ histonów), charakterystycz-nymi dla komórek pluripotentnych (28, 32). Komórki te s¹ ponadto zdolne do wytworzenia komórek wszyst-kich trzech listków zarodkowych in vitro i in vivo. Wykazano, ¿e mysie iPSCs wstrzykniête do mysich blastocyst uczestniczy³y w rozwoju zarodka (29).
Zarodkowe komórki macierzyste perspektywy
Zarodkowe komórki macierzyste (ESC) ju¿ od cza-su ich wyizolowania w 1981 r. stanowi¹ ród³o niezli-czonych aplikacji biomedycznych. Dziêki znacznemu rozwojowi biologii molekularnej, in¿ynierii genetycznej oraz lepszemu zrozumieniu dzia³ania systemu aktywa-cji genów obecne kierunki wykorzystania zarodkowych komórek macierzystych skupiaj¹ siê wokó³ takich dzie-dzin, jak: medycyna regeneracyjna, terapia komórko-wa, terapia antynowotworokomórko-wa, toksykologia oraz trans-plantologia. Cho i wsp. (7) zaproponowali protokó³ pozwalaj¹cy z du¿¹ wydajnoci¹ przetransformowaæ zarodkowe komórki macierzyste w neurony dopami-nergiczne, których zastosowanie w terapii choroby Par-kinsona mo¿e staæ siê alternatyw¹ dla obecnych farma-kologicznych metod leczenia. Badania przeprowadzo-ne na szczurach z wyindukowanym uszkodzeniem rdze-nia krêgowego wykaza³y znaczn¹ poprawê zdolnoci motorycznych zwierzêcia po przeszczepie komórek pro-genitorowych oligodendrocytów uzyskanych z ESC (17). Dwukrotnemu zwiêkszeniu uleg³ tak¿e procent remielinizacji neuronów w porównaniu z grup¹ kon-troln¹ nie poddan¹ przeszczepowi, gdzie regeneracja nastêpowa³a spontanicznie. Potencjalne korzyci z za-stosowania ESC widaæ w transplantologii, gdzie pod-stawowym problemem nadal pozostaje aktywnoæ immunologiczna gospodarza. Wykorzystanie komórek
Medycyna Wet. 2012, 68 (3) 151
macierzystych mo¿e staæ siê kluczem do rozwi¹zania tego problemu, poniewa¿ komórki te nie posiadaj¹ uk³a-du antygenowego na powierzchni b³ony komórkowej.
Wzbogacenie toksykologii o osi¹gniêcia genomiki, proteomiki oraz metabolomiki pozwala na w³¹czenie do tej dziedziny ESC jako modelu badania toksyczno-ci rozwojowej. Wykorzystuj¹c ECS Robinson i wsp. (24) przebadali wp³yw metylortêci na rozwój komór-kowy, a tak¿e porównali model ECS do wyników uzys-kanych z badañ na innych modelach. Wyniki tych ba-dañ pozwoli³y na wskazanie 53 genów zaanga¿owanych w odpowied zwi¹zan¹ z dzia³aniem metylortêci. Wy-korzystanie macierzystych linii komórkowych w bada-niach toksykologicznych podyktowane jest tak¿e wpro-wadzeniem europejskich rozporz¹dzeñ dotycz¹cych badañ nad zwierzêtami (REACH) oraz rosn¹c¹ presj¹ spo³eczn¹ na zaprzestanie wszelkich testów na zwie-rzêtach.
Zastosowanie zarodkowych komórek macierzystych wydaje siê nieograniczone. W celu wykorzystania ESC nale¿y uzyskaæ wysoko wydajn¹, czyst¹ hodowlê, po-niewa¿ w przeciwnym przypadku istnieje ryzyko wy-st¹pienia transformacji nowotworowej w organizmie poddanym przeszczepowi. Aktualne metody zwalcza-nia transformacji nowotworowej komórek macierzy-stych oparte o transformacje genem samobójcy, np. kinaz¹ tymidyny oraz podawanie gancyklowiru, pozwa-laj¹ zniwelowaæ ten problem. Jednak zastosowanie ESC w szeroko rozumianej terapii komórkowej wymaga ca³-kowitego wyeliminowania tego zagro¿enia. Oprócz ograniczeñ technicznych kontrowersje wzbudza tak¿e mo¿liwoæ wykorzystania ECS do klonowania oraz sposób pozyskiwania tych komórek.
Podsumowuj¹c, zarodkowe komórki macierzyste posiadaj¹ nieograniczone mo¿liwoci zastosowania, jednak pe³ne zrozumienie ich natury wymaga dalszych badañ, co poci¹ga za sob¹ potrzebê uwiadamiania oraz akceptacji opinii publicznej. Wykorzystanie komórek macierzystych znalaz³o siê miêdzy mo¿liwociami na-uki a kontrowersjami natury etycznej. Pogodzenie tych dwóch sfer jest warunkiem koniecznym dalszego po-stêpu tej dziedziny badañ.
Pimiennictwo
1.Alexander P., Fairley G. H.: Cellular resistance to tumours. Br. Med. Bull. 1967, 23, 86-92.
2.Ambrose K. R., Anderson N. G., Coggin J. H.: Interruption of SV40 onco-genesis with human foetal antigen. Nature 1971, 233, 194-195.
3.Ambrose K. R., Anderson N. G., Coggin J. H. Jr.: Cytostatic antibody and SV40 tumour immunity in hamsters. Nature 1971, 233, 321-324. 4.Baldwin R. W., Glaves D., Vose B. M.: Embryonic antigen expression in
chemically induced rat hepatomas and sarcomas. Int. J. Cancer 1972, 10, 233-243.
5.Borsos T., Richardson A. K., Ohanian S. H., Leonard E. J.: Immunochemical detection of tumor-specific and embryonic antigens of diethylnitrosamine--induced guinea pig tumors. J. Natl. Cancer Inst. 1973, 51, 1955-1990. 6.Brawn R. J.: Possible association of embryonal antigen(s) with several
primary 3-methylcholanthrene-induced murine sarcomas. Int. J. Cancer 1970, 6, 245-249.
7.Cho M. S., Lee Y. E., Kim J. Y., Chung S., Cho Y. H., Kim D. S., Kang S. M., Lee H., Kim M. H., Kim J. H., Leem J. W., Oh S. K., Choi Y. M., Hwang D. Y., Chang J. W., Kim D. W.: Highly efficient and large-scale generation of func-tional dopamine neurons from human embryonic stem cells. Proc. Natl Acad. Sci. USA 2008, 105, 3392-3397.
8.Coggin J. H., Ambrose K. R., Anderson N. G.: Fetal antigen capable of indu-cing transplantation immunity against SV40 hamster tumor cells. J. Immu-nol. 1970, 105, 524-526.
9.Conheim J.: Vorlesungen über allgemeine Pathologie. Ein Handbuch für Ärzte und Studirende, T. 2, Hirschwald, Berlin 1880, s. 634-654.
10.Conrad S., Renninger M., Hennenlotter J., Wiesner T., Just L., Bonin M., Aicher W., Bühring H. J., Mattheus U., Mack A., Wagner H. J., Minger S., Matzkies M., Reppel M., Hescheler J., Sievert K. D., Stenzl A., Skutella T.: Generation of pluripotent stem cells from adult human testis. Nature 2008, 456, 344-349.
11.Cowan C. A., Atienza J., Melton D. A., Eggan K.: Nuclear reprogramming of somatic cells after fusion with human embryonic stem cells. Science 2005, 309, 1369-1373.
12.Durante F.: Nesso Fisi-patologico tra la Struttura dei Nei Materni e la Genesi di alcuni Tumori Maligni. Archivio di Memorie ed Ossevazione di Chirurgia Practica (per F. Palasciano), Gennaro a Decembre, Napoli 1874.
13.French A. J., Adams C. A., Anderson L. S., Kitchen J. R., Hughes M. R., Wood S. H.: Development of human cloned blastocysts following somatic cell nuclear transfer with adult fibroblasts. Stem Cells 2008, 26, 485-493. 14.Gurdon J. B., Melton D. A.: Nuclear reprogramming in cells. Science 2008,
322, 1811-1815.
15.Hirzfeld L.: Untersuchungen über die serologischen Eigenschaften der Gewebe: über serologische Eigenschaften der Neubildungen. Z. Immun. Forsch. Exp. Ther. 1929, 64, 81-113.
16.Hirzfeld L., Halber U., Rosenblat J. C.: Verwandtschaftsreaktionen zwischen Embryonal- und Krebsgewebe; Mesenchenembryo und Menschenkrebs. Z. Immunitatsforsch. Exp. Ther. 1932, 75, 209-216.
17.Keirstead H. S., Nistor G., Bernal G., Totoiu M., Cloutier F., Sharp K., Steward O.: Human embryonic stem cell-derived oligodendrocyte progenitor cell transplants remyelinate and restore locomotion after spinal cord injury. J. Neurosci. 2005, 25, 4694-4705.
18.Klimanskaya I., Chung Y., Becker S., Lu S. J., Lanza R.: Human embryonic stem cell lines derived from single blastomers. Nature 2006, 444, 481-485. 19.Laurence D. J., Neville A. M.: Foetal antigens and their role in the diagnosis
and clinical management of human neoplasms: a review. Br. J. Cancer 1972, 26, 335-355.
20.Müller J.: Über den feineren Bau und die Formen der krankhaften Geschwülste. Reimer, Berlin 1938.
21.Ostrowski K.: Medycyna oparta o komórki macierzyste. Post. Hig. Med. Dow. 2005, 59, 124-128.
22.Raya A., Rodriguez-Piza I., Guenechea G., Vassena R., Navarro S., Barrero M. J., Consiglio A., Castellà M., Río P., Sleep E., González F., Tiscornia G., Garreta E., Aasen T., Veiga A., Verma I. M., Surrallés J., Bueren J., Izpisúa Belmonte J. C.: Disease-corrected haematopoietic progenitors from Fanconi anaemia induced pluripotent stem cells. Nature 2009, 460, 53-59. 23.Revazova E. S., Turovets S. A., Kochetkova O. D., Kindarova L. B.,
Kuzmi-chev L. N., Janus J. D., Pryzhkova M. V.: Patient-specific stem cell lines derived from human parthenogenetic blastocysts. Cloning Stem Cells 2007, 9, 432-449.
24.Robinson J. F., Theunissen P. T., van Dartel D. A., Pennings J. L., Faustman E. M., Piersma A. H.: Comparison of MeHg-induced toxicogenomic respon-ses across in vivo and in vitro models used in developmental toxicology. Reprod. Toxicol. 2011, 32, 180-188.
25.Savory W. S.: Bradshaw lecture on the pathology of cancer. Tracts, 172 Royal College of Surgeons of England, Churchill, London 1884, s. 38.
26.Schöne G.: Untersuchungen über Karzinomimmunität bei Mäusen. Münch. Med. Wschr. 1906, 51, 2517-2519.
27.Stonehill E. H., Bendich A.: Retrogenetic expression: the reappearance of embryonal antigens in cancer cells. Nature 1970, 228, 370-372.
28.Takahashi K., Tanabe K., Ohnuki M., Narita M., Ichisaka T., Tomoda K., Yamanaka S.: Induction of pluripotent stem cells from adult human fibro-blasts by defined factors. Cell 2007, 131, 861-872.
29.Takahashi K., Yamanaka S.: Induction of pluripotent stem cells from mouse embryonic and adult fibroblast cultures by defined factors. Cell 2006, 126, 663-676.
30.Thompson J. A., Itskovitz-Eldor J., Shapiro S. S., Waknitz M. A., Swiergiel J. J., Marshall V. S.: Embryonic stem cell lines derived from human blasto-cysts. Science 1988, 282, 1145-1147.
31.Turnpenny L., Brickwood S., Spalluto C. M., Piper K., Cameron I. T., Wilson D. I., Hanley N. A.: Derivation of human embryonic germ cells: an alternative source of pluripotent stem cells. Stem Cells 2003, 21, 598-609.
32.Yu J., Vodyanik M. A., Smuga-Otto K., Antosiewicz-Bourget J., Frane J. L., Tian S., Nie J., Jonsdottir G. A., Ruotti V., Stewart R., Slukvin I. I., Thomson J. A.: Induced pluripotent stem cell lines derived from human somatic cells. Science 2007, 318, 1917-1929.
Adres autora: dr Bartosz Kempisty, ul. wiêcickiego 6, 60-781 Poznañ; e-mail: etok@op.pl
