Andrzej Oleksy, Tadeusz Zając, Bogdan Kulig, Agnieszka Klimek
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Instytut Produkcji Roślinnej
Autor korespondencyjny – A. Oleksy, e-mail: rroleksy@cyf-kr.edu.pl DOI: 10.5604/12338273.1101236
Biologiczne i produkcyjne skutki zgryzania
roślin rzepaku ozimego przez zwierzęta
z rodziny jeleniowatych (Cervidae)
Biological and yield effects of the deer family (Cervidae) grazing
on winter oilseed rape
Słowa kluczowe: rzepak ozimy, jeleń, sarna, szkody łowieckie, uszkodzenia roślin, skutki uszkodzeń
Streszczenie
Oszacowanie rozmiarów ilościowych strat w produkcyjności roślin i łanu rzepaku ozimego, spowodowanych przez zwierzęta jeleniowate przeprowadzono w dwóch sezonach wegetacyjnych –
2007/2008 i 2008/2009 na Śląsku Zielonym. Oceną objęto pola rzepaku ozimego odmiany
Cali-fornium. W badaniach uwzględniono pola rzepaku ozimego o powierzchni od 1 do 10 ha, położone w pobliżu kompleksów leśnych – „Lasy Kobiórskie” i „Lasy Pszczyńskie”. Przed zbiorem pobrano próby roślin z pól uszkodzonych i nieuszkodzonych w celu dokonania wybranych pomiarów biometrycznych. Żerowanie jeleniowatych na roślinach rzepaku zmniejszyło kilkakrotnie plon nasion z jednostki powierzchni. Całkowite uszkodzenie pędu głównego u roślin rzepaku ozimego prowadziło
do zmniejszenia się liczby wykształconych łuszczyn. Liczba nasion w tych łuszczynach była bardzo
mała, a nasiona drobne, słabo wykształcone i odznaczały się obniżoną masą. W odniesieniu do odga-łęzień bocznych wyrosłych na uszkodzonych roślinach rzepaku, żerowanie jeleniowatych prowadziło głównie do spadku liczby łuszczyn. Łuszczyny wyrosłe na pędach bocznych uszkodzonych roślin
rzepaku wykształciły zbliżoną liczbę nasion, których masa 1000 nasion była podobna do roślin
nieuszkodzonych. Żerowanie jeleniowatych prowadziło do skrócenia ogonka łuszczyny wyrastającej z pędu głównego rzepaku. Znaczne skrócenie ogonka i części owocującej łuszczyny prowadziło do istotnego zmniejszenia się w niej liczby nasion.
Key words: winter oilseed rape, damage of plants, the effects of damage
Abstract
Quantitative assessment of the extent of losses in productivity of winter oilseed rape plants and
crop caused by deer animals was conducted during two growing seasons – 2007/2008 and 2008/2009
in Śląsk Zielony (Green Silesia). The assessment included the fields of winter oilseed rape
Californium cultivar. Oilseed rape fields which were taken into account had an area of 1 to 10 hectares, and were situated near the forest complex – „Kobiórskie Forest” and „Pszczyna Forest”.
Before the harvest, plant samples were collected from damaged and undamaged fields in order to
make selected biometric measurements. Deer feeding on rape plants reduced seed yield several times per unit area. Main shoot total damage decreased the number of developed pods. The number of seeds
Andrzej Oleksy…
216
in the pods was very low, and small seeds, poorly developed, were characterized by reduced weight. In relation to side branches grown on damaged rape plants deer feeding led mainly to a decline in the
pods number. The pods grown on the damaged side shoots of oilseed rape developed a similar
number of seeds, whose weight of 1000 seeds was similar to that of intact plants. Deer feeding led to
the reduction of the length of pod stems which grew out of the rape main shoot. Significant reduction of the stem and fruitful part of pods caused a considerable decrease in the number of seeds.
Wstęp
Obecnie rzepak ozimy należy do roślin rolniczych silnie uszkadzanych przez zwierzęta łowne, spośród których decydujące znaczenie ma żerowanie jelenia (Cervus elaphus L.) oraz sarny (Capreolus capreolus L.). W rejonach występo-wania naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych, na polach rzepaku szkody wywołują także ptaki – gęsi i łabędzie (Budzyński 2010, Węgorek i in. 2011). Przyczyny silnego uszkadzania roślin i zasiewów rzepaku są wielorakie, po-wodowane zarówno zmianami w etologii niektórych gatunków zwierząt wolno żyjących (co ściśle łączy się ze znaczącym wzrostem ich populacji), jak i z rosnącą atrakcyjnością pokarmową współcześnie uprawianych odmian rzepaku (Szukiel 2001, Flis 2009a, 2010, 2013). Szkody w uprawie rzepaku rozciągają się w długim przedziale czasu i przypadają od wschodów aż do zbioru. Nasilenie szkód wyrzą-dzanych przez zwierzynę uzależnione jest również od lokalizacji uprawy, stopnia jej atrakcyjności dla zwierzyny oraz stosowanych zabiegów profilaktycznych w zakresie ograniczania szkód (Mackin 1970, Flis 2009b, 2010). Wilson i in. 2009 analizowali wielkość szkód wynikłych z żerowania Cervus elaphus L. i Dama
dama L. na polach zbóż ozimych – jęczmienia i pszenicy. W wyniku zgryzania
straty w plonowaniu wyniosły w zależności od roku odpowiednio 7,1–15,9%. Wymienieni autorzy informują także o zaistnieniu szkód (od 14,5 do 17,3%) na użytkach zielonych na podstawie pomiarów strat biomasy, ale przeprowadzonych tylko na dwóch powierzchniach próbnych. Dotychczas nie podjęto i nie przeprowadzono szczegółowej wyceny wielkości tych szkód w uprawie rzepaku ozimego ujmując zarówno pojedynczą roślinę, jak i łan. Brak informacji w tym zakresie stawia w trudnym położeniu plantatorów tego gatunku, domagających się sprawiedliwego wyrównania finansowego szkód wynikłych z żerowania zwierząt łownych.
Celem podjętych badan było oszacowanie rozmiarów ilościowych strat w produkcyjności uszkodzonych roślin i łanu, spowodowanych przez gatunki wolno żyjących zwierząt jeleniowatych w rejonie Śląska Zielonego.
Materiał i metody
Wycenę szkód w uprawie rzepaku przeprowadzono w dwóch sezonach wegetacyjnych – 2007/2008 i 2008/2009. Teren obserwacji obejmował okolicę Mikołowa i Tychów w woj. śląskim, należącą do Katowickiego Okręgu Łowiec-kiego. Okręg ten mimo gęstego zaludnienia i znacznej urbanizacji charakteryzuje się nieco większym stanem jeleni na 1000 ha powierzchni leśnej oraz sarny na 100 ha okręgu łowieckiego niż średnia krajowa. W Katowickim Okręgu Łowieckim w latach gospodarczych (od 1 kwietnia do 31 marca) 2007/2008 oraz 2008/2009 liczba jeleni kształtowała się na poziomie odpowiednio dla lat 3 695 i 3 615 sztuk. Natomiast liczebność sarny była znacznie większa i wynosiła odpowiednio 14 739 i 16 438 sztuk (Budny 2010, www.orl.katowice.pl). W obydwu sezonach wegeta-cyjnych oceną objęto pola rzepaku ozimego populacyjnej odmiany Californium uprawianej w analogicznej technologii. W badaniach uwzględniono pola rzepaku ozimego o powierzchni od 1 do 10 ha, położone w pobliżu lub niekiedy sąsiadujące ze ścianą lasu kompleksów leśnych – „Lasy Kobiórskie” i „Lasy Pszczyńskie” oraz pola położone w znacznej odległości od kompleksów leśnych, gdzie nie dochodziło do występowania szkód spowodowanych przez zwierzęta łowne. W każdym sezonie wegetacyjnym ocenie poddano 5 pól uszkodzonych o łącznej powierzchni 25 ha w pierwszym sezonie i 30 ha w drugim sezonie badań oraz 6 pól nie-uszkodzonych o łącznej powierzchni 28 ha w sezonie 2007/2008 i 33 ha w sezonie 2008/2009. Podane w pracy plony nasion rzepaku ozimego uzyskano w analogicz-ny sposób jaki stosuje GUS do oceanalogicz-ny plonów rzepaku, czyli poprzez wywiady z rolnikami. Po zimie, przed ruszeniem wegetacji (BBCH 20–21) ustalono obsadę roślin rzepaku na powierzchni 1 m2. W tym celu na każdym, uszkodzonym i
nie-uszkodzonym polu rzepaku ozimego liczono obsadę roślin na powierzchni 1 m2 w pięciu miejscach, usytuowanych wzdłuż przekątnej pola. W przypadku pól o większej powierzchni niż 1 ha zwiększano liczbę pomiarów o 1 w przeliczeniu na każdy dodatkowy hektar. Precyzyjna ocena pól uszkodzonych i nieuszkodzo-nych pozwoliła na ilościową wycenę zaistniałych szkód. Przed zbiorem rzepaku w fazie dojrzałości technicznej (BBCH 84–86) na polach o powierzchni do 1 ha pobrano losowo po 3 rośliny z 5 miejsc w pobliżu ścieżek technologicznych na każdym uszkodzonym i nieuszkodzonym polu, a na polach o większej powierzchni zwiększano liczbę miejsc, z których pobierano rośliny o 1 na każdy dodatkowy hektar powierzchni. Na polach uszkodzonych w wybranych punktach badawczych pobierano rośliny typowe dla danego miejsca. Zebrane w fazie dojrzałości tech-nicznej próby roślin rzepaku z wszystkich objętych badaniami pól (uszkodzonych i nieuszkodzonych) posłużyły do wykonania wybranych pomiarów biometrycz-nych: liczby rozgałęzień na roślinie, liczby łuszczyn na roślinie, pędzie głównym oraz poszczególnych pędach bocznych.
Andrzej Oleksy…
218
W celu scharakteryzowania cech morfologicznych i produkcyjności łuszczyn wykształconych na pędzie głównym oraz pędach bocznych roślin rzepaku pocho-dzących z pól uszkodzonych i nieuszkodzonych pobierano po 3 łuszczyny z części dolnej, środkowej i górnej pędu głównego. Część dolna obejmowała odcinek grona owoconośnego pędu głównego od pierwszych w pełni wykształconych łuszczyn licząc od powierzchni gleby do 1/3 długości grona owoconośnego. Część środkową stanowił odcinek grona owoconośnego pędu głównego od 1/3 do 2/3 jego długości. Natomiast część górna to odcinek powyżej 2/3 długości grona owoconośnego. Z pędów bocznych pobierano łuszczyny tylko z części dolnej i środkowej, a części te wyznaczono w analogiczny sposób jak na pędzie głównym. Wszystkie zebrane z danego pędu łuszczyny kolekcjonowano w torebkach papierowych. Udział nasion w masie łuszczyny wyliczono na podstawie masy nasion z łuszczyny i masy całego owocu. Masę 1000 nasion wyliczono na podstawie masy i liczby nasion z łuszczyn pozyskanych z danej części pędu ze wszystkich roślin pobranych w fazie doj-rzałości technicznej. Liczbę nasion w łuszczynie określono również na podstawie wszystkich pobranych łuszczyn pochodzących z danej części grona owoconośnego. Dodatkowo wykonano pomiary biometryczne łuszczyn, wyszczególnione w tabe-lach 2 i 3. Uzyskane dane poddano analizie statystycznej, wykorzystując do tego celu pakiet Statistica®. Istotność różnic określono testem Tukeya.
Wyniki
Uszkodzenia roślin rzepaku ozimego powodowane przez zwierzęta jelenio-wate miały wyraźny wpływ na wielkość plonu nasion, który na plantacjach usz-kodzonych był aż o 80% niższy w porównaniu do plonów uzyskanych z plantacji nieuszkodzonych. Do tak znacznej różnicy w wielkości uzyskanego plonu nasion przyczyniły się gównie obsada roślin na jednostce powierzchni oraz zredukowana liczba łuszczyn na roślinie. Żerowanie jeleniowatych na plantacji rzepaku spowo-dowało wystąpienie „pustych miejsc”, co obniżyło obsadę roślin rzepaku po zimie o 63% w porównaniu do plantacji, na których nie dochodziło do żerowania jelenio-watych. Spadek plonowania dokumentują średnie wartości cech plonotwórczych roślin uszkodzonych w porównaniu z nieuszkodzonymi (tab. 1).
Liczba łuszczyn wykształconych przez nieuszkodzone rośliny rzepaku była średnio 7-krotnie wyższa w porównaniu z roślinami uszkodzonymi. Na skutek zgryzania pączków wierzchołkowych roślin rzepaku w okresie jesienno zimowym pędy główne były osłabione i wykształciły o połowę mniej łuszczyn w porównaniu z roślinami normalnie rozwijającymi się. Żerowanie jeleniowatych spowodowało niezwykle silne zmniejszenie liczby łuszczyn na odgałęzieniach bocznych w następstwie zgryzania części kwiatostanów lub pojedynczych pąków (kwiatów) znajdujących się na tych odgałęzieniach. Na wszystkich odgałęzieniach bocznych
roślin rzepaku uszkodzonego liczba zawiązanych i plonujących łuszczyn kształ-towała się maksymalnie do 5 sztuk, natomiast rzepak nieuszkodzony na analogicz-nych odgałęzieniach wytworzył od 12 do 37 łuszczyn.
Tabela 1 Porównanie plonowania, obsady i stopnia rozgałęzienia roślin rzepaku pochodzących z pól nieuszkodzonych i uszkodzonych — Comparison of yield, density and degree of branching of oilseed rape fields from the undamaged and damaged
Wyszczególnienie Specification Nieuszkodzone Undamaged Uszkodzone Damaged NIR 0,05 LSD 0.05
Plon nasion [t·ha-1
]
Seed yield 3,22 0,65 0,48
Średnia obsada roślin [szt.·m-2]
Mean plant density [pcs.·m-2
] 55,6 20,8 12,4
Średnia liczba odgałęzień na roślinie [szt.]
Mean number of branches per plant [pcs.] 9,3 6,4 1,61
Średnia liczba łuszczyn na roślinie [szt.]
Mean number of siliques per plant [pcs.] 278,7 44,2 65,67
Średnia liczba łuszczyn na pędzie głównym [szt.]
Mean number of siliques per main stem [pcs.] 37,9 20,6 5,22
Liczba łuszczyn na odgałęzieniach bocznych [szt.]
Number of siliques per lateral branches [pcs.]
I 24,5 1,5 8,38 II 25,7 3,9 8,42 III 36,6 4,9 12,68 IV 34,6 3,2 11,87 V 34,6 3,4 11,53 VI 29,0 2,8 9,46 VII 25,3 2,0 7,50 VIII 24,5 1,1 7,01 IX 12,3 0,2 9,67
Najwięcej łuszczyn rzepak nieuszkodzony wykształcił na odgałęzieniach bocznych wyrastających ze środkowej części pędu głównego (tab. 1). Pędy boczne wyrastające z górnej części pędu głównego posiadały już nieco mniej łuszczyn, ponieważ zawiązywały się nieco później, w okresie narastającej suszy glebowej, co sprzyjało zwiększonej utracie zawiązków kwiatowych. Uszkodzenie roślin rzepaku prowadziło do zmniejszenia się liczby łuszczyn na tych roślinach oraz zawiązy-wania małej liczby nasion w łuszczynach powstałych na pędzie głównym (tab. 2).
Takie ukształtowanie danych wskazuje na szkodliwość zgryzania pędu głów-nego w okresie jesienno-zimowym. Jednokrotne lub wielokrotne przygryzanie pędu głównego zimą i w czasie wiosennego wznowienia wegetacji sprawiło, że rzepak nie był w stanie wykształcić pędu głównego normalnej długości. Krótki
Tab el a 2 C ha ra kt er ys tyka c ec h m or fo lo gi cz nyc h i pr od ukc yj no śc i łus zc zyn w yk sz ta łc on yc h na p ęd zi e gł ów nym r oś lin ni eu sz kodz ony ch i u sz kodz ony ch — M or phol ogi cal c har ac te ris tic s and pr odu ct iv ity si lique s on t he m ai n s te m o f und am age d an d dam age d pl ant s C ech a Tra it N ie us zk odz one U ndam age d U sz kodz one D am age d N IR 0, 05 LS D 0. 05 po ło żen ie łu szczy ny w c zęś ci p ęd u — si lique s pos iti on in a par t of a sh oot dol ne j lo w er śr odk ow ej cen tr al gór ne j to p śr edni a m ea n dol ne j lo w er śr odk ow ej cen tr al gór ne j to p śr edni a m ea n D ług oś ć og onk a [m m ] Ped icel len gt h 23, 5 22, 1 22, 3 22, 6 21, 0 18, 0 16, 0 18, 3 2, 04 D łu go ść łu szcz yn y [m m ] Pod l engt h 64, 8 63, 4 58, 6 62, 3 49, 0 46, 3 36, 0 43, 8 7, 53 D ług oś ć ow oc ni [m m ] Siliq ue s le ng th 88, 3 85, 5 80, 9 84, 9 70, 0 64, 3 52, 0 62, 1 7,9 2 M as a łu szcz yn y [m g] Siliq ue w ei gh t w ith seed s 232 234 205 224 170 147 127 148 41, 8 M as a nas io n [m g] W ei ght of se eds pe r s ili que 144 149 127 140 92 56 70 73 32, 2 M as a ow ocn i [ m g] W ei ght of c oat s 89 85 78 84 79 91 57 76 ni Li czb a nas io n [s zt .] N umb er o f s eed s p er si liq ue [ pcs .] 25, 7 26, 2 21, 8 24, 6 21, 3 15, 3 14, 7 17, 1 5, 92 M as a 100 0 na si on [g ] 100 0-seed w ei gh t 5, 75 5, 76 6, 05 5, 85 4, 00 3, 63 4, 73 4, 12 0, 81 U dzi ał n as io n w m as ie łu szcz yn y Si liq ue h ar ves t i nd ex ( H I) 0, 61 0, 63 0, 60 0, 62 0, 50 0, 34 0,6 2 0, 49 0, 078 ni – ró żn ice ni ei st ot ne — in sig nifi ca nt d iffe re nc es
i cienki pęd główny uniemożliwił wykształcenie dużej liczby nasion w łuszczynie. Taki układ danych wskazuje na znaczącą rolę w kształtowaniu liczby nasion w łuszczynie asymilatów wcześniej zdeponowanych w pędzie głównym. Redystry-bucja asymilatów do zawiązywanych nasion umożliwia przeżycie większej ilości zawiązanych nasion w łuszczynie u roślin o normalnie funkcjonującym pędzie głównym. Żerowanie na młodocianych roślinach sprawia, że łuszczyny wykształ-cające się na pędzie głównym zawierają niewielką ilość nasion. Z kolei na bocz-nych pędach uszkodzobocz-nych roślin rzepaku zawiązywana była mała liczba łuszczyn, ale wykształciły one normalną liczbę nasion w łuszczynie (tab. 3 i 4). Przed-stawione dane wskazują na zaistnienie zjawiska kompensacji, będącego próbą wykorzystania przez rośliny możliwości produkcyjnych (Rathke i in. 2006). Na duże zdolności kompensacyjne rzepaku uprawianego w różnej gęstości wskazują także Budzyński i in. 1985, Muśnicki 1989 oraz Wielebski i Wójtowicz 1998, 2001. Porównanie masy 1000 nasion rzepaku nieuszkodzonego lub uszko-dzonego przez zwierzęta jeleniowate pokazuje wielkość zróżnicowania tej cechy.
Na pędzie głównym rzepaku uszkodzonego przez zwierzęta jeleniowate powstałe nasiona były zdrobniałe, o małej masie, kształtującej się w przedziale od 3,63 do 4,73 g. Nieuszkodzone rośliny rzepaku wykształciły na pędzie głównym dorodne nasiona, których masa 1000 nasion kształtowała się w zakresie od 5,75 do 6,05 g (tab. 2). Nasiona wykształcone na pędach bocznych nieuszkodzonych i usz-kodzonych roślin rzepaku miały zbliżoną masę nasion (tab. 3), która jednak była nieco niższa w porównaniu do nasion powstałych na pędzie głównym nieuszko-dzonych roślin rzepaku, natomiast wyższa w porównaniu do uszkonieuszko-dzonych roślin rzepaku ozimego.
Sumaryczną oceną różnorodnych wpływów płynących z uszkadzania roślin rzepaku przez zwierzęta jeleniowate jest średnia masa nasion z pojedynczej łusz-czyny, co obrazują dane w tabelach 2 i 3. Uszkodzone rośliny rzepaku posiadały na pędzie głównym bardzo nisko produktywne łuszczyny. Pojedyncze łuszczyny z tych pędów dały o połowę niższą masę nasion w porównaniu do łuszczyn pochodzących z nieuszkodzonych roślin (tab. 2). Odmienna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do łuszczyn wytworzonych przez odgałęzienia boczne roślin nie-uszkodzonych i nie-uszkodzonych, ponieważ masa nasion z tych łuszczyn była zbliżona (tab. 3).
Dla obydwu tych cech, czyli masy 1000 nasion i masy nasion z łuszczyny w odniesieniu do odgałęzień bocznych, nie miało znaczenia usytuowanie łuszczyny na odgałęzieniach. Zarówno łuszczyny położone w dolnej części, jak i łuszczyny usytuowane w górnej części plonowały podobnie, jeżeli idzie o obie cechy plono-twórcze pojedynczej rośliny.
W tabelach 2 i 3 porównano również długość ogonka łuszczyn z roślin rze-paku uszkodzonego lub nieuszkodzonego przez zwierzęta jeleniowate. Krótsze ogonki posiadały łuszczyny zawiązane zarówno na pędzie głównym, jak i na od-
Tab el a 3 C ha ra kt er ys tyka c ec h m or fo lo gi czn yc h i pr odu kc yj noś ci ł us zc zy n z cz ęś ci dol ne j pę dó w boc zny ch r oś lin n ie us zk odz ony ch i us zko dz on yc h r ze pa ku — M or phol ogi cal c har ac te ris tic s and p ro du ctiv ity s iliq ue s from t he l ow er par t of la te ra l br anc he s of und am age d an d dam age d pl ant s of oi lse ed r ape C ech a Tra it N ie us zk odz one U ndam age d U sz kodz one D am age d N IR 0, 05 LS D 0. 05 poł oż eni e pę dów boc zny ch na roś lini e — pos iti on of lat er al sh oot s pe r pl ant dół bot tom śr ode k cen ter gó ra to p śr edni a m ea n dół bot tom śr ode k cen ter gó ra to p śr edni a m ea n D ług oś ć og onk a [m m ] Ped icel len gt h 25, 6 23, 5 22, 1 23, 7 19, 7 18, 4 19, 4 19, 2 1, 61 D łu go ść łu szcz yn y [m m ] Pod l engt h 56, 9 61, 3 59, 0 59, 1 57, 4 54, 5 56, 8 56, 2 ni D ług oś ć ow oc ni [m m ] Siliq ue s le ng th 82, 5 84, 8 81, 1 82, 8 77, 1 72, 9 76, 2 75, 4 4, 70 M as a łu szcz yn y [m g] Siliq ue w eig ht w ith se ed s 163 193 201 186 194 217 223 211 ni M as a nas io n [m g] W ei ght of se eds pe r s ili que 95 119 128 114 99 106 117 10 7 ni M as a ow ocn i [ m g] W ei ght of c oat s 68 74 73 72 91 111 107 103 16, 4 Li czb a nas io n [s zt .] N umb er o f se ed s p er si liq ue [p cs. ] 18, 3 22, 1 22, 2 20, 9 20, 9 20, 1 23, 6 21, 5 ni M as a 100 0 na si on [g ] 100 0-seed w ei gh t 5, 29 5, 45 5, 78 5, 51 4, 83 5, 19 5, 03 5, 02 ni U dzi ał n as io n w m as ie łu szcz yn y Si liq ue h ar ves t i nd ex ( H I) 0, 55 0, 61 0, 64 0, 60 0, 52 0, 49 0, 52 0, 51 0, 053 ni – ró żn ice ni ei st ot ne — in sig nifi ca nt d iffe re nc es
Tab C ha ra kt er ys tyka c ec h m or fo lo gi czn yc h i pr odu kc yj noś ci ł us zcz yn z częś ci ś ro dk ow ej p ęd ów boc zny ch r oś lin n ie us zk odz i us zk odz ony ch r ze pa ku — M or phol ogi cal c har ac te ris tic s and p ro du ctiv ity o f siliq ue s in t he m iddl e par t of l at er al br anc of und am age d an d dam age d pl ant s of oi lse ed r ape C ech a Tra it N ie us zk odz one U ndam age d U sz kodz one D am age d N IR LS poł oż eni e pę dów boc zny ch na roś lini e — pos iti on of lat er al sh oot s pe r pl ant dół bot tom śr ode k cen ter gó ra to p śr edni a m ea n dół bot tom śr ode k cen ter gó ra to p śr edni a m ea n D ług oś ć og onk a [m m ] Ped icel len gt h 25, 7 23, 8 22, 3 23, 9 18, 7 18, 8 18, 7 18, 7 1, D łu go ść łu szcz yn y [m m ] Pod l engt h 57, 4 57, 9 55, 2 56, 8 52, 7 48, 4 47, 2 49, 4 5, D ług oś ć ow oc ni [m m ] Siliq ue s le ng th 83, 1 81, 7 77, 5 80, 8 71, 4 67, 2 65, 9 68, 2 5, M as a łu szcz yn y z nas io nam i [ m g] Siliq ue w eig ht w ith se ed s 172 175 185 177 161 197 186 181 M as a nas io n z łu szcz yn y [m g] W ei ght of se eds pe r s ili que 109 107 118 111 74 100 95 89 21, M as a ow ocn i [ m g] W ei ght of c oat s 64 68 67 66 88 16 91 65 Li czb a nas io n w u szcz yn ie [s zt .] N umb er o f se ed s p er si liq ue [p cs .] 21. 8 19. 4 22. 1 21. 1 16. 8 18. 8 18. 6 18. 1 M as a 100 0 na si on [g ] 100 0-seed w ei gh t 5. 42 5. 72 5. 62 5. 59 4. 46 5. 23 5. 11 4. 93 0. U dzi ał n as io n w m as ie łu szcz yn y Si liq ue h ar ves t i nd ex ( H I) 0. 59 0. 61 0. 63 0. 61 0. 43 0. 97 0. 49 0. 63 ni – ró żn ice nie is to tn e — in sig nifi ca nt d iffe re nc es
Andrzej Oleksy…
224
gałęzieniach bocznych roślin uszkodzonych. Bezpośrednie porównanie długości ogonków wskazuje, że długość ogonka łuszczyn z roślin uszkodzonych była prze-ciętnie o 20% mniejsza w stosunku do łuszczyn pochodzących z roślin nieuszko-dzonych. Analogicznie ułożyły się wartości odnoszące się do długości pojedynczej łuszczyny. Długość łuszczyny na pędzie głównym, pochodzącej z roślin uszko-dzonego rzepaku, była średnio o blisko 30% mniejsza w porównaniu do łuszczyn z roślin nieuszkodzonych. Natomiast średnia długość łuszczyn na pędach bocznych rzepaku uszkodzonego była mniejsza o 9% w stosunku do łuszczyn z pędów bocznych rzepaku nieuszkodzonego. Wyniki odnoszące się do długości ogonka i łuszczyny kształtują się w podobnym zakresie, dowodząc istotnego wpływu cech gatunkowych w odniesieniu do łuszczyn. Cechy te sprawiły, że pomiędzy długością ogonka i łuszczyny zachodzą takie same prawidłowości.
Dyskusja
Po zbiorze kukurydzy, atrakcyjnym żerowiskiem dla roślinożernych gatunków zwierząt łownych stają się rośliny ozime. Jeleniowate najczęściej żerują na zbożach ozimych, głównie na życie oraz na rzepaku. Wielkość szkód powodowanych w tych uprawach jest bardzo zmienna i zależy w dużym stopniu od przebiegu pogody w okresie jesienno-zimowym oraz od liczebności zwierzyny. W ostatnich latach obserwuje się ciągły wzrost szkód w uprawach polowych powodowanych przez niektóre gatunki zwierząt łownych (Węgorek i Giebel 2005, Węgorek 2007, Fils 2011). Według Beresia i in. (2007) duże zagrożenie ze strony zwierząt wolno żyjących występuje w uprawach zbóż, rzepaku, a także roślin okopowych. Ponadto jak donosi Węgorek (2006) w ostatnich 10 latach znacznie wzrosła liczebność głównych sprawców szkód łowieckich – dzika i jelenia. W niektórych rejonach Polski przyrost populacji tych zwierząt osiągnął nawet 100%. Również Flis (2013) stwierdził dynamiczny wzrost szkód w uprawach roślin zbożowych i kukurydzy, a także w trwałych użytkach zielonych. Autor analizując zależność pomiędzy wielkością i kształtem kompleksów leśnych wykazał, iż stopień rozdrobnienia kompleksów leśnych w obecnych uwarunkowaniach środowiskowych agrocenoz nie ma większego wpływu na wielkość szkód. Z kolei obliczone zależności pomiędzy liczebnością dzików i wielkością szkód w uprawach polowych wskazują, iż istnieje wysoka, a zarazem statystycznie istotna zależność pomiędzy wzrostem liczebności dzików i wzrostem szkód w uprawach rolniczych.
Przeprowadzone badania wykazały silny wpływ uszkodzeń roślin rzepaku przez jeleniowate na poziom plonowania oraz cechy morfologiczne roślin. Można stwierdzić, że w wyniku żerowania zwierząt jeleniowatych wystąpiły dwojakiego rodzaju szkody w łanie rzepaku. Całkowite zgryzanie roślin wygrzebywanych kopytami spod śniegu w czasie spoczynku zimowego powodowało ubytki roślin na
polu i pojawienie się pustych miejsc oraz prowadziło do znacznego zmniejszenia obsady roślin na jednostce powierzchni, która w warunkach przeprowadzonych doświadczeń w porównaniu do plantacji nieuszkodzonych była mniejsza o 63%. Częściowe uszkodzenie roślin rzepaku spowodowane zwłaszcza poprzez przygry-zanie pędu głównego prowadziło do zmniejszenia się liczby łuszczyn na pojedynczej roślinie oraz liczby nasion w łuszczynie, a wykształcone nasiona były drobne i odznaczały się wyjątkowo niską masą. W efekcie średni plon nasion z pojedynczej rośliny był niski, co w połączeniu z mniejszą obsadą roślin na jednostce powierzchni prowadziło do uzyskania niskiego plonu z jednostki powierzchni, który w porównaniu do plantacji nieuszkodzonych był mniejszy aż o 80%. Podobne rezultaty uzyskali Węgorek i in. 2011, którzy badali symulowany wpływ wielkości i rodzaju uszkodzeń rzepaku ozimego, jakie mogłyby być spo-wodowane przez zwierzęta łowne, na plonowanie roślin. W badaniach autorów, rośliny pozbawione pąka wierzchołkowego dały plon o 57,32% niższy niż w kontroli; rośliny, które utraciły 100% liści, ale zachowały pąk wierzchołkowy dały plon o 53,05% niższy niż w kontroli; rośliny, które utraciły wyłącznie 50% liści dały plon o 28,55% niższy, a rośliny, które straciły 25% liści dały plon o 18,34% niższy niż kontrola. Zaznaczyć należy iż w tych badaniach obsada roślin kształtowała się na jednakowym poziomie, a spadek plonu notowany przez auto-rów dotyczył przede wszystkim uszkodzeń roślin.
Wnioski
1. Żerowanie jeleniowatych na plantacjach rzepaku ozimego sąsiadujących z dużymi kompleksami leśnymi może zmniejszyć kilkakrotnie plon nasion z jednostki powierzchni.
2. Całkowite uszkodzenie pędu głównego u roślin rzepaku ozimego prowadzi do zmniejszenia się liczby wykształconych łuszczyn. Liczba nasion w tych łuszczynach jest bardzo mała, a nasiona są drobne, słabo wykształcone i od-znaczają się wyjątkowo niską masą.
3. W odniesieniu do odgałęzień bocznych wyrosłych na uszkodzonych roślinach rzepaku żerowanie jeleniowatych prowadziło głównie do spadku liczby łusz-czyn na pojedynczym odgałęzieniu. Łuszłusz-czyny wyrosłe na pędach bocznych uszkodzonych roślin rzepaku wytworzyły zbliżoną liczbę nasion. Masa 1000 nasion była analogiczna jak u roślin nieuszkodzonych.
4. Żerowanie jeleniowatych prowadziło do skrócenia ogonka łuszczyny wyrasta-jącej z pędu głównego rzepaku. Znaczne skrócenie ogonka i części owocu-jącej łuszczyny prowadzi do istotnego zmniejszenia się w owocach liczby nasion.
Andrzej Oleksy…
226
Literatura
Bereś K., Korbas M., Walczak F., Węgorek P., Złotkowski J. 2007. Poradnik Sygnalizatora Ochrony Zbóż. Inst. Ochr. Roślin, 111 ss.
Budny M., Kamieniarz R., Kolanoś B., Mąka H., Panek M. 2010. Sytuacja zwierząt łownych w Polsce w latach 2008–2009. Biuletyn Stacji Badawczej w Czempiniu, 6: 1-56.
Budzyński W. 2010. Rośliny Oleiste. Uprawa i zastosowanie. PWRiL, Poznań.
Budzyński W., Majkowski K., Wróbel E. 1985. The effect of plant density on the wintering and yields
of winter rape doubly improved cultivars. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Agricult., 42: 67-79.
Flis M. 2009a. Szkody w uprawach rolniczych w świetle szkodliwego oddziaływania rolnictwa na ekosystemy. Biotop. Zagrożenia biotopów leśnych. Uniwersytet Opolski, Opole: 123-132. Flis M. 2009b. Wielkość szkód wyrządzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie
łowieckim polnym w latach 1999–2000 i 2008–2009. Biul. IHAR, 254: 179-187.
Flis M. 2010. Zmienność wielkości szkód wyrządzanych przez dziki w zróżnicowanych strukturach agrocenoz. Biul. IHAR, 256: 193-204.
Fils M. 2011. Zróżnicowanie szkód wyrządzanych przez dzikie zwierzęta w warunkach obwodu łowieckiego leśnego nr 123. Biul. IHAR, 262: 215-224.
Flis M. 2013. Intensywność występowania szkód wyrządzonych przez dziki w zróżnicowanych warunkach środowiskowych, na tle dynamiki liczebności populacji. Annales UMCS, sec. EE, Zootechnica, 31 (1): 10-21.
http://www.orl.katowice.pl/orl-katowice-okreg/zo-pzl-katowice-w-liczbach.html – odczyt z dn. 7.11.2013 r. Mackin R. 1970. Dynamics of damage caused by wild boar to different agricultural crops. Acta
Theriologica, 15: 447-458.
Muśnicki Cz. 1989. Charakterystyka botaniczno-rolnicza rzepaku ozimego i jego plonowanie w zmien-nych warunkach siedliskowo-agrotechniczzmien-nych. Rocz. AR w Poznaniu, Rozp. Nauk., 191: 153. Rathke G.W., Behrens T., Diepenbrock W. 2006. Integrated nitrogen management strategies to
improve seed field, oil content and nitrogen efficiency of winter oilseed rape (Brassica napus
L.): a review. Agric. Ecosyst. Environ., 117, 80-108.
Szukiel E. 2001. Ochrona drzew przed roślinożernymi ssakami. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa: 7-141.
Węgorek P. 2006. Dzików ciągle przybywa. Top Agrar Polska 5: 95-98.
Węgorek P. 2007. Szkody łowieckie – narastający problem. Rolnik Dzierżawca, 1 (118): 70–73. Węgorek P., Giebel J. 2005. Szkody łowieckie – uwarunkowania i możliwości zapobiegania. Inst.
Ochr. Roślin, Poznań, 44 ss.
Węgorek P., Korbas M., Zamojska J., Bandyk A. 2011. Wpływ wielkości i rodzaju uszkodzeń rzepaku ozimego przez zwierzęta łowne na plonowanie roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 51 (1): 227-231.
Wielebski F., Wójtowicz M. 1998. Zagęszczenie roślin w łanie jako istotny element kształtowania
plonu nasion odmian populacyjnych i odmiany mieszańcowej rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste
– Oilseed Crops, XIX (2): 645-651.
Wielebski F., Wójtowicz M. 2001. Wpływ gęstości siewu na plon nasion oraz cechy morfologiczne i elementy struktury plonu odmian populacyjnych i mieszańcowych rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXII (2): 349-362.
Wilson C.J., Britton A.M., Symes R.G. 2009. An Assessment of Agricultural Damage Caused by Red Deer (Cervus elaphus L.) and Fallow Deer (Dama dama L.) in Southwest England. Wildl. Biol.
