Rola ilustracji w historii botaniki

A licja P ie kie łk o -Z e m a n e k

(Kraków)

RO LA IL U ST R A C JI W H ISTO R II BO TA N IK I P ro b lem ilu stra c ji w pracach n a u ­

kow ych nie należy do p ierw szoplano­ w y ch zag adn ień h isto rii n au ki; n ie ­ m niej je d n a k zbadanie drogi, jak a p ro ­ w adzi od n a jd a w n ie jsz y c h ry cin b o ta ­ nicznych w sta ro ż y tn y c h rękopisach greckich do w spółczesnej fotografii spod m ikroskop u elektronow ego, sk ła­ nia do re fle k sji n a d b o tanik ą, jed n ą z n a jsta rsz y c h dziedzin naukow ego poz­ nania.

P o czątk i w iedzy o roślinach, d o sta r­ czających człow iekow i od zaran ia dzie­ jów p o k arm u i środków leczniczych, spo ty k am y w najw cześn iejszy ch k u ltu ­ rach, to też w yob rażen ia ro ślin p o ja­ w iają się w sztuce ju ż około pięciu ty ­ sięcy la t tem u . Do n a jsta rsz y c h należy

egipska płaskorzeźba z ok. 3200 r. pne. \ p rze d staw ia jąc a jed en z n a jw a ż ­ niejszy ch g a tu n k ó w uży tk o w y ch stareg o św iata — palm ę d a k ty lo w ą

P h oenix dactylijera L).

Znacznie później u k ształto w ały się p o d staw y b o tan ik i jako n a u k i, stw orzone w sta ro ż y tn e j G recji n a przełom ie IV /III w. pne. przez ucznia A rystotelesa, T eofrasta z E rezu (ok. 370— 285 pne.). R ękopisy n a jw a ż n ie j­ szych jego prac, znanych w tłu m aczen iu łacińskim jako Historia p la n ta

-A. G. M o r t o n : History of Botanical Science. London-San Francisco 1981 Academic Press s. 3.

506 A. Piekiełk o-Zem anek

ru m i De causis plan ta ru m , m ających w dużej m ierze c h a ra k te r tra k ta tó w

filozoficznych, nie zaw ierały p raw dopodobnie rycin. Tw órcą nauk o w ej ilu stra c ji botanicznej jest inny grecki p rzyrodnik, C rateuas (ok. 120— 60 r. pne), n ad w o rn y lekarz k ró la P o n tu M ith rid atesa V I E u p ato ra, słynącego z dużej w iedzy o tru c izn a c h roślinnych. Im ię jego u p am iętn ił C rateu as nazw ą M ithridatia 2 w p rac y o roślinach leczniczych R h izo to m iko n , k tó ­ rej u zu pełn ieniem był osobny tom m alow anych z n a tu r y roślin. J a k w ie­ le d okum entów sta ro ż y tn e j nauki, ta k i rękopisy greckiego p rzy ro d n ik a zaginęły bezpow rotnie, u trw alo n e jed n a k w pracach późniejszych, głów ­ nie D ioscoridesa, a u to ra dzieła De m ateria m e d ic a 3 (ok. 60 r. pne ), wzo­ row anego w dużej m ierze n a ow ej pierw szej ilu stro w an e j farm akopei.

De m ateria m edica należy do prac, k tó re w h isto rii n a u k i osiągnęły suk­

ces niew spó łm iern y do sw ojej w artości. T en tr a k ta t o w łasnościach lecz­ niczych roślin, pozbaw iony m yśli teo rety czn ej, był przez n a stę p n e 1500 la t p rzedm iotem niezliczonych k o m en ta rz y i kom pilacji przyrodniczych, p o p u larn y ch jeszcze w okresie R enesansu. Być może przyczyną p o w o ­ dzenia p rac y D ioscoridesa b y ły w zorow ane na dziele C rateu asa realisty czr ne jy sijtk # "ró ślin , jjjjipżliw iające łatw ą id en ty fik ację gatunków-,

Nie«te$y, w m iâ rç u p ły w u czasu, w w y n ik u w ielokrotnego kopiow a­ nia, ry c in y staw ały ślę coraz m n iej podobne do o ryginału , p rzy b ierając w n iek tó ry ch średniow iecznych rękopisach postać sch em atycznych o rn a ­ m entów , ozdabiających tek st. Podobny c h a ra k te r m a ją też n a ogół ry ci­ n y w najw cześniejszych d ruk o w an y ch kom pilacjach przyrodniczych.

D opiero m y śl naukow a O drodzenia, zw rócona w k ie ru n k u obserw acji p rzy rod y, stwoftżyła now oczesną ilu stra c ję botaniczną, pow stałą z w ie r­ nego- p rzed staw ien ia p ięk n a rosnących w n a tu rz e roślin. R enesans jest jedyiiÿm okresem w h isto rii nauki, w k tó ry m poznanie naukow e i a rty ­ styczne zjednoczyły się w obserw acji p rzyrody. R ezu ltatem owego n ie­ zw ykłego zw iązku nau k i z m alarstw em stały się w spaniałe ry ciny p rzy ­ rodnicze L eo narda da Vinci i A lb rech ta D ü rera, zdum iew ające realizm em ukazania p o k ro ju ro ślin y i szczegółów jej budow y.

M alarzem ze szkoły D ü re ra był H anz W eiditz, a u to r ry cin do dzieła O ttona B ru n felsa H erbarum vivae eicones (S tra sb u rg 1530), p racy, k tó ra sw oje przełom ow e znaczenie w h isto rii botaniki renesan so w ej zaw dzię­ cza także św ietn y m ilu stracjo m , w y k o n any m po raz p ierw szy w e u ro p e j­ skiej n au ce now ożytnej na podstaw ie żyw ych okazów roślin, a nie w

oparciu o daw ne rękopisy. ... ... '• •.

2 W edług Pliniusza nazw a „Mithridatia”, odnosząca się prawdopodobnie d o 'ja ­ pońskiej rośliny ozdobnej Erythronium dens-canis L., była pierwszą nazwą rośliny utworzoną od imieiniia człowieka <A. G. M o r t o n : dz. cyt. s. 77).

3 R. T. G u n t h e r : The Greek herbal oj Dioscorides [...]. London-New York 1968 Hafner Publishing Company, VIII, 702 s.

»«* ' \ • r «*v —W «-'»' ’#**• ;{,- ł-K- » f> •“ >*' _ *Ą ■*•„ . v l f l •«.violin • oi»' ?.• >Y‘i V . MV « mL » « « « » I - . - r - A f ttó y U . •tV i * >'l1: M ,»S' • - - S'»!ł'H*« - V*5 ^ ' ' ' U -.. . •<r'; ^

Ryc. 1. A rtem isia arboresceris L. na jednej z kart rękopisu D i o s c o r i d e s a De

m ateria medica. Kopia sporządzona ok. 512 r. w K onstantynopolu (tzw. Codex Vin- dabonensis Constantinopolitanus). Wg I. J a h n , R. L ö t h e r i in.: Geschichte der

Biologie. Jena, Gustav; Fischer , Verlag 1982 s. 99

voT^e

H * k

y&i 7'^-* « ) t . .. , -.v..f.-.(Ł'i .1 _ff- Ł-« "№*»*.»<*fcmnrr«.«A(li •_.jrr ną«r.^ffr, gwW.r t .s j g ; ' % ;,' ••■'■ '#'• j

*

" #" £ ife S : 1

l i p "

l * ;.<ł'«|Kfci** SKfw * «i*fa(iit'łC»tói(W«r IJiłtBpmSstUS«* UMrit»Vm*|>

t . mS*xO*'W»ii <if>8fe»h«*wM«iilt .*r«(«»f»»m im uą t - /;' : : ■■ i ;

|in*p

Ryc. 2. Rysunki roślin w anonim owym rękopisie z XIV w. Basler U niwersitatstii-bliothek (Reprint, Basel 1960)

burum vtrrucitat* of'ue mfijtic.

$ c S U lc m t fw .

A l i c j a » p c n f u c f j . J o . v

' r - i ' * * -i^x

«

Crbaru virus «Gctur* oroitc virr«

£ ui ę i a ’ f 'm a)iurt* puto p^crc p jio

o p c m f a f * p : i o : u w c n iiT c £ H a » a .

'H r f. u u k i f n o i n c n

••

p

tt w t qtu

p ! f ">r*h‘ Huv’W ^ i m i J i f b j i b i i o i p a m c d c ć , *r

4 v -f utit « 11* o ccocfiafutn pta.

J& »1

Rye. 3. Drzeworyt przedstaw iający bylicę pospolitą (Artemisia vulgaris L.) w pier­ w szym zielniku drukowanym w Polsce. S z y m o n z Ł o w i c z a : A emilius Macer

de herbaru m virtu tibus. Cracovtiae ex O fficina U ngleriana 1530

i m *000^

Hcllcboms Niger.

Ryc. 4. D rzeworyt Hanza Weiditza, przedstaw iający ciem iernik zielony (Helleborus

viridis L.) w dziele Ottoną B r u n f e l s a Herbaru m v i v a e eicones [...]. Argentorati

Rola ilustracji w historii botaniki ₅₁₁

R enesans stw o rzy ł pew ien c h a ra k te ry sty c z n y ty p p ra c y p rzy ro d n icz e j, zw anej zielnikiem lu b h e rb a rz em 4, w k tó ry m dużą rolę o d g ryw ały d rz e ­ w o ry ty p rzed staw iające rośliny, op atrzone k o m en tarzam i o zastosow a­ niach leczniczych, ró żn y ch sposobach uży tk o w an ia oraz w łasnościach m a­ gicznych poszczególnych gatunków . Poniew aż obok roślin dzieła te — często ogrom nych rozm iarów — zaw ierały rów nież w iadom ości o zw ie­ rzętach i m in erałach, b y ły one syntezą w iedzy przy ro d n iczej ta m te j epoki i łączyły w sobie początki nie ty lko n au k i o roślinach, ale rów nież zoo­ logii, geologii, fa rm a c ji i n a u k rolniczych. W p racach ty ch ry cin a służy ­ ła do id en ty fik a c ji gatunków , stą d też X V I-w ieczne zielniki nie zaw iera­ ły n a ogół opisów roślin, a niem iecki p rzy ro d n ik H eronim Bock (Tragus) (1498— 1554), u w ażan y za p re k u rso ra b o tan ik i opisowej., sporządził ty lk o dlatego dokładne opisy gatunków , że nie m ógł dostarczyć d rzew ory tó w do pierw szego w y d an ia swego dzieła N e w K r e u tte r B uch [...] (S tra sb u rg

1539) 5. ,

P rzeg ląd ając ren esan so w e zielniki, k tó re d ru k o w an o w w ielu eu ro ­ p ejskich k rajach , często w językach narodow ych, jak n p . H erbarz p o lsk i M arcina z U rzędow a (K raków 1595), sp o ty k am y ry c in y n ą ró żn y m pozio­ m ie, w y konyw ane n a ogół przez m a la rz y p rac u jąc y c h pod k ieru n k iem a u ­ tora. Specyficzną atm o sferę ow ych ry cin tw o rzą dod aw ane często obok ro ślin y renesansow e kom pozycje fig u raln e, a czasem — ry su n k i ro ślin fa n ta s ty c z n y c h 6, n aw iązu jące do b o tan ik i a n ty czn ej i średniow iecznej. E lem enty te, p om ijane daw niej p rzez h isto ry k ó w n a u k i jako p rz e ja w b ra k u nowoczesności autorów , obecnie budzą szczególne zainteresow an ie, są bow iem m ate ria łe m do analizy jednego z kluczow ych p ro b lem ó w fi­ lozofii n au k i, jak im je s t w pływ „k o n tek stu k u ltu ro w e g o ” na rozw ój n a u ­ kow ego poznania.

W X V II i X V III w. — w raz z rozw ojem b o tan ik i opisow ej — p o w sta­ ją pierw sze flo ry regionalne, dotyczące nie ty lk o obszarów eu ro p ejsk ich , ale i tro p ik aln y ch , k tó re sw oim b ogactw em przy ro d n iczy m budziły od daw na zain tereso w anie uczonych. U kazujące się w ów czas na zachodzie E uropy opracow ania botaniczne zaw ierają często ilu stra c je now ych, n ie­ znanych d o tąd gatu nk ó w , ja k np. pion ierska p rac a o florze Ja p o n ii Icones

selectae p la ntarum , quas in Japonia collegit [...] (Londini 1791) E n g e lb er-

ta K aem p fera, czy o florze P rz y lą d k a D obrej N adziei — E xo tica ru m pla n-4 Łacińskim słow em „herbarium” określono w literaturze Odrodzenia ilu strow a­ ne dzieła o roślinach (w języku polskim „zielnik” lub „herbarz”>. N atom iast zbiory zasuszonych roślin, dla których obeaniie stosuje się nazw ę „herbarium” (żielinik), nazywano „ogrodami zim ow ym i” (horti hiem ales), „ogrodami suohymii” (horti siccą) lub „żyw ym i zielmikamii” (herbarium vivum ). (A. P i e k i e ł k o : Zielnik w dziejach. „W szechświat” 1978 zl 11 s. 301—303.).

5 A. G. M o r t o n : dz. cyt. s. 126.

6 A. A r b e r : Herbals their origin and evolution. Cambridge 1953 U niversity Press. 130—134.

512 A. Piekiełko-Zem anek

ta ru m centuria prim a (G edani 1678) — opracow ana przez gdańskiego

p rzy ro d n ik a J a k u b a B reyna. N iektó re spośród ty ch opracow ań, ozdobio­ nych pięknym i, ręcznie kolorow anym i d rzew o ry tam i lu b m iedziorytam i — to p raw d ziw e dzieła sztuki edyto rsk iej. R ysu n ek rośliny, p rze d staw ia ją ­ cy często bardzo dokładnie jej budow ę m orfologiczną, p ełn ił w dalszym ciągu w ażną fu n k cję pom ocniczą w id en ty fik a c ji gatu n k ó w z pow odu chaosu panującego w ów czesnej no m en k latu rze botanicznej. W raz z u k a ­ zaniem się dzieła L inneusza S pecies p la n ta ru m (Stockholm 1753), u sta la ­ jącego jednoznacznie zasady n azew n ictw a g atunków , ry cin a p rzedstaw ia­ jąca roślinę stała się jed y n ie uzup ełn ieniem botanicznego tek stu . T ra d y ­ cja ilu stro w an y c h flo r regio naln y ch u trz y m ała się jed n a k do dzisiejszego dnia, a ry su n e k pełni w nich fu n kcję tru d n eg o do zastąp ienia dokum en­ tu , u trw ala ją c e g o w ygląd rośliny.

R ew olucja, jak a dokonała się w n au k a ch p rzyrodniczy ch w X V II i X V III w stw orzy ła now y ty p ilu stra c ji botanicznej, zw iązanej z rozw o­ jem b ad ań e k sp ery m en taln y ch . W raz z uk ształto w an iem się podstaw fi­ zjologii roślin p ow stała ry cin a ilu s tru ją c a p rzebieg dośw iadczenia n au k o ­ wego, k tó rą odnaleźć m ożem y m .in. w pracach pio n iera te j dziedziny S te ­ fana Ila le sa (1677— 1761), a u to ra m .in. p ięknie ilu stro w an e j publikacji:

V egeta b le sta tick s (London 1727).

D la h isto rii nau k i szczególne znaczenie m ają pierw sze ry su n k i u k azu ­ jące obraz ro śliny pod m ikroskopem . M ikroskop, sk o n stru ow any u schył­ k u R enesansu, w prow adzony został do n a u k p rzyrodniczy ch przez dw óch uczonych, w sp ółp racujący ch od 1671 r. z R oyal Society: angielskiego b a­ dacza N ehem iasza G rew a (1628— 1711) i w łoskiego p rzy ro d n ik a M arcella M alpighiego (1628— 1694), zasłużonego rów nież w b ad aniach anatom icz­ nych zw ierząt. N ajw ażniejsze prace obydw u autorów , tj. A natom e pla n ­

ta ru m (London 1675— 1678) M alpighiego i T h e a n ato m y oj plante (Lon­

don 1682) G rew a, zaw ierają ry su n k i o histo ry czn y m znaczeniu, bo przed ­ staw iające po raz pierw szy szczegóły budow y anatom icznej korzenia, ło­ dygi, liści i owoców. Jak k o lw iek pierw si anatom ow ie zaznaczali w y raź­ nie s tru k tu rę kom órkow ą roślin, nie dostrzegali jej — w sk u tek niedo­ statk ó w tec h n ik i m ikroskopow ej — w m łodych pączkach; stąd też teo ria o pow szechności budow y kom órkow ej w św iecie roślin p o jaw iła się dw ie­ ście lat później, w 1838 r.

W h isto rii bo tan ik i X IX w., k tó ra u staliła w iele podstaw ow ych fak ­ tów z anatom ii, cytologii i em briologii roślin, ry su n e k spod m ikroskopu odegrał szczególną rolę; często bow iem kluczow e p race opisowe m iały postać k o m en tarzy do rycin. P rzy k ład em m oże być jed n a z n a jw a żn ie j­ szych p rac w h isto rii polskiej bo tan iki E n tw ickelu n g s-G esch ich te der F arn­

k rä u te r (B erlin 1848), w y jaśn iająca po raz pierw szy proces zapłodnie­

nia u paproci, in try g u ją c y badaczy od w ielu lat. J e j a u to r, jed y n y z p ol­ skich uczonych w y m ien ian y zw ykle w podręcznikach h isto rii bo taniki

H ie breeds o f Barnakks.

Rye. 5. Roślina fantastyczna (..drzewo rodzące gęsi”) w zielniku Johna G e r a r d a :

The Herball or General Historie of Plantes [...]. Im printed at London by John N or­

ton 1597

Hyc. 6. Rysunek tropikalnej rośliny uprawnej Abelmoschus moschatus Mediik. (w pracy C. C o m m e l i n a: Rariorum plantcirum horti medici. A m stelodam i ex typo- graphia P. et J. B laev 1701. A m stelodam ensis historia. Vol. 2, w ykon any przez ho­

Rola ilustracji w historii botaniki ₅₁₅

Ryt'. 7. Ilustracje doświadczeń Stefana H alesa: a) mad parciem korzeniowym ; b) nad siłą ssącą korzeni drzew. (S. H a l e s : Vegetable staticks. London N. and J.

In-nys and T. Woodward 1727)

św iatow ej — M ichał H ieronim L eszczyc-S um iński 7 (1820— 1898) b ył bo­ tanikiem am ato rem (zw iązanym przez p ew ien czas z U n iw ersy tetem B er­ lińskim ), u p raw iający m rów nież z zam iłow aniem m alarstw o , stą d też w y ­ soki poziom jego rysunków , ilu stru ją c y c h p rocesy obserw ow ane pod m i­ kroskopem . P ra ca L eszczyc-Sum ińskiego d ostarczyła fak tó w W ilhelm o­ wi H o fm eisterow i (1824— 1877) do sfo rm uło w ania w 1851 r. jednego z najw ażn iejszych uogólnień b o tan ik i X IX w. — o w ystęp o w an iu p rzem ia­ n y pokoleń w św iecie roślin.

T echnika fotografii, k tó ra p rzen ik n ęła do p rac nau ko w ych w d ru g ie j połow ie X IX w., nie w yelim inow ała ry su n k u , i to zarów no ukazująceg o pokrój rośliny, jak i tajem nice w n ę trz a jej budow y. R y sunek um ożliw ia bow iem p rzedstaw ien ie w ybiórcze n ie k tó ry c h elem entów , np. tak ic h szczegółów w budow ie m orfologicznej, k tó re m ają znaczenie sy ste m a ­ tyczne.

Podobną rolę, jak ą sp ełn iły w X V II w. pierw sze ry su n k i spod m ik ro ­ skopu optycznego, odegrała w X X w. (po 1936 r.) fo to g rafia spod, m ik ro ­ sk o p u 'e le k tro n o w eg o , u jaw n ia jąc a nieznane dotąd, często w ręcz r e w e la ­ cy jn e dla n a u k i szczegóły bu do w y kom ó rk i i tk a n k i ro ślin n ej. W ciągu ostatnich la t upow szechniła się n a św iecie fo to g rafia spod ele k tro n o w

e-7 B. H r y n i e w i e c k i : Michał Hieronim L eszczyc-Su m iń ski und seine Arbeit

über die Entw ickelungs-Geschichte der Farnkräuter, „Comptes Rendus des Seances

Ryc. 3. Jeden z pierwszych rysunków spod mikroskopu, przedstawiający przekrój przez łodygę winorośli (Vitis sp.) w pracy Nehem iasza G r e w a : The anatomy of

r :" ' :y

Ryc. 9. R ysunki spod mikroskopu M. H. Lzesczyc-Sum ińskiego, przedstaw iające rodnie, proces zapłodnienia i pierwsze stadia rozwoju zapłodnionego jaja u paproci. (W pracy: Z ur Entwickelungs-Geschichte der Frankräuter. Berlin, Verlag der D ec-

kerschen Geheim en Ober-Hofbuchdruckerei 1841) „VNOT*

Ryc. 10. Wnętrze komórki okrzemki (Mastogloia grevillei W. Smith). Fotografia spod elektronowego mikroskopu transmisyjnego. Pow iększenie 13500 X. (J. G. H e l m - c k e , W. K r i e g e r : Diatomeenschalen in Elektronenmikroskopischen Bild. M^ein-

R y c . 11 . N a si e le n ie St ell ar ia ne glccia W e ih e : a) o g ó ln y p r z e k r ó j p o w ię k s z e n ie 81 X ); b) sk u lp tu r a łu p in y n a si e n n e j (p o w ię k sz e n ie 3 0 0 X ). c) sk u lp tu r a łu p in y n a si e n n e j (p o w ię k sz e n ie 9 0 0 X ). F o to g r a fi e sp o d e le k tr o n o w e g o m ik r o sk o p u sk a n in g o w e g o . (W . T o w -p a s z : Stell aria ne glecta We ihe w P o ls c e . „ Z e sz y ty N a u k o w e U J . P r a c e B o ta n ic z n e ” z. 8 1 9 8 1 ta b . I, II )

520 A . P ie k ie lk o -Z e m a n e k

go m ikroskopu skaningow ego 8 (sk on stru o w anego w 1938 r.), d ająca obraz p rz e strz e n n y obiektów oglądanych w dużym pow iększeniu. U kazuje ona nie ty lk o w now y m św ietle e le m en ty budow y, ale też — nieznane dotąd w alo ry p lasty czn e rośliny, zbliżone sw oim c h a ra k te re m do estety k i sztu k i now oczesnej.

Siedząc na p rzestrzeni w ieków rolę ilu s tra c ji w ro zw oju botaniki, n a ­ leży odnotow ać bardzo c h a ra k te ry sty c z n e zjaw isko: w ciągu ostatnich pięćdziesięciu la t upow szechnił się no w y ty p ry cin y , nie sp otyk an ej w b otanice d aw nej, a w y stę p u ją c ej sporadycznie w X IX w.; są to w ykresy, diagram y, schem aty, graficzne ujęcia m odeli itd., pełniące często rolę sy n ­ tety czn ego zestaw ien ia inform acji, z a w a rty c h w tekście. W p racach z za­ k resu geografii ro ślin często syntezą tak ą są m ap y geobotaniczne, k tó­ ry c h p io n ierem by ł tw ó rca te j dziedziny A lek san d er H um b old t, a także szw edzki b o tan ik J e rz y W ahlenberg, a u to r pierw szej m ap y p ię te r ro ślin ­ n y ch w K arp atach . N iew ątp liw ie ów now y ty p ilu stra c ji, n a d a ją c y sp e­ cyficzny c h a ra k te r w spółczesnym praco m nau ko w ym , jest k o n sek w en ­ cją osiągnięcia przez poszczególne d y scypliny n a u k i o ro ślin ach takiego poziom u dojrzałości poznaw czej, k tó ra pozw ala n a prow adzenie bad ań ilościow ych.

K onsekw en cją pow yższych rozw ażań je s t p y tan ie o przyszłość ilu s tra ­ cji b otanicznej. N iew ątpliw ie będzie ona uzależniona od dalszej ew olucji p rzed staw ian ia w yników b ad ań naukow ych. Je śli założym y, że przez dłuż­ szy czas u trz y m y w a ć się b ęd ą w n au ce praw idłow ości obserw ow ane obec­ nie, tzn. postępująca m ate m a ty za c ja języka biologii, przy dalszym w zroś­ cie liczby p u b lik a c ji (k tó ra im p lik u je zm niejszenie objętości arty k u łó w — w im ię oszczędności m iejsca) należy spodziew ać się dalszej fo rm aliza­ cji p rac naukow ych. S tąd też w zrastać będzie praw dopodobnie ro la ilu ­ s tra c ji posiadających dużą w arto ść in fo rm acy jn ą, a więc diagram ów , w y ­ kresów i in n y ch fo rm p rzed staw ian ia w y ników b a d a ń ilościow ych.

T rud no n ato m ia st przew idzieć, jak i będzie los tra d y c y jn e j ry cin y o b razu jącej p o k ró j roślin y : o dgryw a ona wciąż jeszcze dużą rolę w e w spółczesnej lite ra tu rz e botanicznej. Je śli n aw et n ieu ch ro n n y stan ie się proces w ycofyw ania je j z p rac naukow ych, znajdzie n a długie lata schro­ nienie w w y d aw nictw ach p o p u larn y ch , n aw iązu jący ch często do daw nych p rac przyrod niczy ch , w k tó ry c h ry su n e k u k azy w ał ro ślin ę nie ty lk o jako obiekt n aukow ego poznania, ale rów nież — p rzeżycia estetycznego.

R ecenzent: W anda Grąbecka

8 H. P i ę k o ś : Zastosowanie i rola elektronowego m ikroskopu skaningowego w

Rola ilustracji w historii botaniki ₅₂₁ А. Неке.то-Земанэк РОЛЬ ИЛЛЮСТРАЦИИ В ИСТОРИИ БОТАНИКИ Изучение пути, который ведет от старейших ботанических рисунков древнегреческих рукописей до современных фотоснимок под электронным микроскопом заставляет заду­ маться о ботанике, одной из наиболее старых областей научного познания. Создателем научной ботанической иллюстрации является греческий природовед Гра- теас (ок. 120-60 гг. д.н.э.), автор работы о лекарственных растениях Ризотомикон. Этой работой в качестве образца возпользовался Диоскоридес при разработке De materia medica (ок. 60 г. н.э.). Иллюстрации из работы Диоскоридеса (рис. 1) многократно копировались в средневековых рукописях (рис. 2), зачастую приобретая более схематический характер; такого же характера были иллюстрации в первых печатных ботанических компиляциях (рис. 3). Только лишь научная мысль эпохи Возрождения, направленная к наблюдению природы, создала современную ботаническую иллюстрацию, исходящую из точного изо­ бражения красоты произрастающих в природе растений (рис. 4). Наряду с изображением растений в природе в ботанических работах XVI века можно встретиться с изображениями фантастических растений (рис. 5), сближенных по своему характеру к древней и средневе­ ковой ботанике. В XVII и XVIII веках наряду с прогрессом в познавании природы возникают первые районные флоры европейских и тропических территорий, зачастую прекрасно иллюстриро­ ванные (рис. 6). До времен Линнея иллюстрации выполняли вспомогательную роль при идентификации видов из-за плохого развития описательной ботаники и хаоса, господству­ ющего в ботанической номенклатуре. Революция, которая произошла в естественных науках в XVII—XVIII веках, создала новый вид ботанической иллюстрации, изображающей ход экспериментальных исследований (рис. 7) и виды под микроскопом (рис. 8). В истории ботаники XIX века, которая открыла много основных, важных фактов анатомии, цитологии и эмбриологии растений, иллю­ страции придавалось особое значение потому, что зачастую ключевые описательные работы приобретали вид комментариев к иллюстрациям, как например статья Михаила Гиеронима Лещиц-Сушинского (Берлин 1849) Zur entwickelungs-Geschichte der Farnkräuter впервые объ­ ясняющая процесс оплодотворения папоротника (рис. 9). Фотографическая техника, проникнувшая в научные работы второй половины XIX века, не исключила иллюстрации, изображающей как разрез растения, так и тайны его внутреннего строения. В науке XX века (после 1936 г.) особо важное значение имела фотография под электронным микроскопом (рис. 10), трансмиссионным и сканинговым (рис. 11), показы­ вающая не только новые подробности морфологического и анатомического строения, но и неизвестные до сих пор художественные ценности растений, по своему характеру тесно связанные с эстетикой современного искусства. В течение последнего пятидесятилетия в ботанике распространился новый вид иллю­ страции, которой не было в давней ботанике; это графики, диаграммы, карты, схемы, гра­ фические эскизы моделей и т.д., часто исполняющие роль синтетического сопоставления информаций, находящихся в тексте. Без сомнения этот новый вид иллюстрации, придающий современным научным работам специфический характер, является результатом достижения отдельными областями науки о растениях такого уровня познавательной зрелости, который предоставляет возможность проведения количественных исследований.

522 A . P ie k ie łk o -Z em a n ek A. P ie kiełk o-Zem anek

THE ROLE OF ILLUSTRATION IN THE HISTORY OF BOTANY

W hen w e in vestigate the road w hich has led from th e earliest botanical pictu­ res in the ancient Greek m anuscripts to the contem porary photographs from the electronic m icroscope w e cannot help reflecting on the science of botany, one of the m ost ancient fields of learning.

The originator o f botanical illustration is the Greek naturalist Crateuas (c. 120—60 B.C.), author of a work on m edicinal herbs Rhizotomikon on w hich Dios- corides m odeled him self in w riting the famous work De m ateria medica, around 60 A.D. The illustration in D ioscorides’ book (fig. 1) w ere copied on numerous occa­ sions in m edieval m anuscripts (fig. 2), often rather schematically; of a sim ilar kind w ere the illustrations in the first printed botanical com pilations (fig. 3). It w as only the R enaissance learning, interested in the observation of nature, which crea­ ted the m od em botanical illustration, being a faith ful rendering of the beauty of all sorts of plants (fig. 4). Along w ith the plants to be found in nature w e get in the sixteenth -cen tu ry botanical works also pictures of fantastic plants (fig. 5) re­ lated in their character to he ancient and m edieval bota/ny.

In the 17th and 18th centuries, as the exploration of the world of nature was progressing, the first regional floras, both European and tropical ones, were publis­ hed w ith beautiful illustrations (fig. 6). Down to Linneus’ tim e illustrations w ere a m ajor aid in the identification o f species ow ing to the w eakness o f descriptive bo­ tany and a confusion in the botanical nomenclature.

The revolution that took place in natural sciences in the 17th and 18th centu­ ries brought about a n ew type of botanical illustration w hich pictures experim en­ tal nivestgations (fig. 7) and microscope images (fig 8) In the history of nineteenth- -century botany, w hich established m any basic faacts of plant anatom y, cytology and em briology microscope pictures played a special role, because on m any occa­ sions the descriptive works w ere in the form o f com m ents to the illustrations, as for instance the article by Michał Hieronim Leszczyc-Szum iński Zur entw icklungs-

Geschichte der Farnkräuter (Berlin 1848), exp lain in g for the first tim e the process

of fertilization in fern.

The photograph technique w hich got into scientific works in the second half of the second half of the 19th c did n ot elim inate drawings, both those showing se c­ tions of plants and the secrets of their insides. In the tw entieth -cen tury science a f­ ter 1936, a great role has played the m icroscope transmitdon (fig. 10) and scanning (fig. 11) photograph w hich shows not on ly n ew details of m orphological and an a­ tom ical structure but also the till then unknown visual qualities of plants, rem ini­ scent of the forms of m odem art.

Duriing th e last fifty years has become quite common in botany the type of the illustration n ever met before in it: these are graphs, diagrams, maps, schemes, gra­ phical presentation of m odels, etc. being often a synthetic arrangem ent of infor­ m ation contained in the text. Sureely this n ew typ of illustration, so characteri­ stic of contem porary scientific works, results from the fact that particular bran­ ches o f botany have achieved such m aturity that the research in them can be done in quantitative terms.