one obecne w niesieniu realnego w sp arcia osobom ;emy kadrowe i m aterialne sek to ra p u b liczn eg o , a (cową trudność stanow i stosunek władz lokalnych, ^ w obszarze p o lity k i społecznej [...] obserw uje się adnych starostw czy gm in. N egatyw ny je s t także ¡ej w oczach przedstawicieli władz lo k a ln y c h , co ków”4.
le daleko idących zm ian, nie ty lk o dla struktury ^ społeczne. W zrost liczby o só b po 65 roku życia ie, fundusze em erytalne czy ubezpieczenia dla tej Rwania i organizow ania tak ich działań pomocy ej grupy wiekowej. Aby zadbać o ludzi starszych ki spokojnej starości, przekształcić sy ste m zdrowia h paradoksalnie spow oduje m ożliw ość ożyw ienia iżna zatrudniać odpow iednio p rzy g o to w an e osoby, ¡eczeniu starości szczególnego znaczenia nabiera apobiegliwość i przezorność m aterialn a, w tym cia.
starszym wieku zależy nie ty lk o od warunków w dualnych, zależnych od je d n o s tk i, ta k ic h ja k : inkcjonalnego, czyli aktyw ności - na m iarę sił - w tcznego (dzieci, rodzina, koledzy, sąsiedzi);
starości i społecznej przydatności.
[
ityka społeczna i p o m o c sp o łe c zn a , „B iu lety n I n f o r m a c y jn y , Łódź, s. 13.Prof. dr hab. Jerzy K rzyszk ow sk i U niw ersytet Łódzki U n iw ersytet M edyczny
Ś R O D O W I S K O W A P O M O C S P O Ł E C Z N A
W O B E C P O T R Z E B L U D Z I S T A R S Z Y C H
1
' A r ty k u ł za w iera e le m e n ty tre śc i i d a n e e m p iry c z n e , k tó r e a u to r za w a rł w n a p isa n y m i n ie o p u b lik o w a n y m ro zd ziale ra p o rtu b ad aw czeg o P ro je k tu 1.18 „ T w o rze n ie i r o z w ija n ie s ta n d a r d ó w u s łu g p o m o c y i in te g r a c ji s p o łe c z n e j” w sp ó łfin a n s o w a n e g o ze ś ro d k ó w U E w ra m a c h EF S
1. W ielkość, struktura o r a z potrzeb y sta rszy ch
W yraźny je s t proces starzenia się społeczeństw a na co w skazuje liczb a ludności w wieku poprodukcyjnym (65 lat i w ięcej) k tó ra w ynosiła w 2008 roku 6.2 m in. tj. 1 3.5 % populacji. Wydłużeniu uległa przeciętna trw ania życia m ężczyzn (71) i k o b ie t (7 9 ,7 ) co oznacza ciąg le utrzym ującą się różnicę między k o b ietam i a m ężczyznam i pod w zględem długości trw ania życia. O znacza to problem y społeczne w ynikające z konieczności o p iek i nad sam otnym i starszy m i, przedwcześnie ow dowiałym i kobietami. Wśród przyczyn procesu starzenia się społeczeństw a p o ls k ie g o w skazuje się na zm niejszającą się liczbę zaw ieranych m ałżeństw , zm iany w strukturze p o p u lacji k o b ie t w w ieku rozrodczym oraz obniżenie płodności k o b ie t p o przez unow ocześnianie sp o so b ó w k o n tro li urodzeń. Przedłuża się edukacja oraz kariera zaw odowa k o b ie t oraz w zrasta akceptacja społeczna dla bezdzietności, czego w skaźnikiem wydaje się w zrost liczb y k o b ie t bezdzietnych do k o ń ca ich w ieku rozrodczego.
N a zm iany dem ograficzne i ich wpływ na przebudow ę rynku w skazują ek o n o m iści, podkreślając, że starsi ludzie p otrzebują now ych usług i produktów . Według szacunków rynek dla starszych w Polsce ma obecnie wartość p o n ad 2 m iliardów złotych o b ro tó w rocznie, ale w przyszłości będzie gwałtownie rósł. S przyja tem u n ie ty lk o starzenie się społeczeństw a, ale i w zrost dochodów . O w schodzącym charakterze rynku dla seniorów świadczy ro sn ąca oferta p en sjo n ató w opiek u ń czy ch , geriatryczne preparaty farm aceutyczne, przyrządy re h a b ilita c y jn e oraz usługi p ie lę g n a c y jn e i bytow e. A utorzy rozdziału pośw ięconego n iepełnospraw ności w D iagnozie społecznej 2 0 0 9 2 w skazują, że wśród tej k a teg o rii osoby w w ieku p o p ro d u k cy jn y m stan o w ią wśród m ężczyzn 29.5% , a wśród k o b ie t niem al co druga n iepełnospraw na (49% ) m a w ięcej niż 60 lat. Ludzie niepełnospraw ni w wielu poprodukcyjnym cechuje sto su n k o w o n is k i p o zio m w ykształcenia: co trzecia (33% ) o so b a n iepełnospraw na m a zaledwie w ykształcenie podstaw ow e, a co czw arta (27% ) zasadnicze zawodowe. N iepełnospraw ni o najniższym p o zio m ie w ykształcenia zam ieszkują głów nie tereny w iejsk ie, a znaczący odsetek starszych rolników tłumaczy w y so k ą liczbę sam ozatrudnionych niepełnospraw nych seniorów legitym ujących się w ykształceniem na p o zio m ie podstaw ow ym . W zrastający p o p y t na usługi opiekuńcze w ynika, obok starzenia się społeczeństw a, z dużej liczby o só b niepełnospraw nych w wieku poprodukcyjnym bowiem stanow ią o n i b lis k o połow ę (48,4% ) w p o p u lacji o só b w w ieku 75 i w ięcej la t oraz co trzecią osobę (3 7 ,l% )w w ieku 60-7 4 lata. Praw nie i b io lo g ic z n ie , n iepełnospraw ni stanow ią 7,4% ogółu, w tym, co czw arta o so b a (23,8% ) w w ieku 75 lat i w ięcej oraz co p ią ta o s o b a (19,7% ) w w ieku 60 -7 4 lata. Hanna Jędrkiew icz o cen ia , że wśród ludzi starszych około 1,5 m ilio n a o só b m a o g ran iczo n ą m obilność, a p onad 120 ty się c y to ludzie leżący co stwarza p otrzebę świadczenia usług w m iejscu zamieszkania. P o ten cjaln y m o d b io rcą usług opiekuńczych je s t jednak przede w szystkim 1,5 m ilio n a ludzi starych m ieszkających w gospodarstw ach jed n o o so b o w y ch . Dwie trzecie o só b n ajstarszy ch m ieszkających w rodzinie je d n o p o k o le n io w e j a lb o sam o tn ie je s t zag ro żo n y ch brakiem codziennego w sparcia ze strony rodziny. Jak w skazuje B arbara B ień w zrost liczby tzw. starych - starych (czyli o só b po 75 roku życia) oznacza zw ięk szo n y p o p y t na pom oc. W zakresie ciężkich prac dom ow ych tak iej pom ocy w ym aga (55% o só b po 75 roku życia, 44% przy zakupach. 30 % przy k ą p ie li, a 6% w zakresie podstawowej sam oobsługi (jedzenie, ubranie, k o rz y sta n ie z WC).
W tradycji p o ls k ie j rodzina spełniała funkcje opiekuńcze w obec starszy ch , niepełnospraw nych czy cho ry ch członków . Jeszcze badania A nny K o tlarsk iej - M ic h a lsk ie j3 w latach 80. potw ierdziły tę rolę rodziny m im o rozw oju placów ek opiekuńczych i in sty tu cji pom ocy społecznej. R odziny przewlekle c h o ry ch , inw alidów oraz starych świadczyły usługi opiekuńcze w dom ach w ykonując takie czynności dom ow e jak : sp rzątan ie, g o to w an ie, pranie, pom oc w załatw ianiu spraw urzędowych oraz przez wsparcie duchowe. W ten 87% o só b starszych otrzym yw ało o p iek ę i p ielęg n ację ze strony rodziny a ty lk o 13% sąsiadów i in n y ch in sty tu c ji. N ajw ażniejszym i form am i pom ocy ze strony rodziny były o p iek a i p ie lę g n a c ja w ch o ro b ie, co było zgodne z oczekiw aniam i o só b starszych ( ty lk o 2% o só b po 60 roku życia oczekiw ało w takich sytuacjach po m o cy p ie lęg n iark i). W okresie transform acji (1 9 8 9 -2010) n astąp iły jednak znaczące zm iany we w zorach życia rodzinnego: zm n iejszy ł się odsetek m ałżeństw, a w zrosła liczba rozw iedzionych. Pracow nicy so cjaln i sy g n alizu ją p roblem zaniedbań opiekuńczych w ystępujących w rodzinach, w których żyją o so b y starsze, co potw ierdzają badania Zofii K aw czyńskiej
-2 P io tr B łę d o w s k i, Izab e la B u c h o w ic z , P aw eł K u b ic k i, N ie p e łn o s p ra w n o ś ć , w: D ia g n o z a s p o łe c zn a -2 0 0 9 , s 138 i dalej
3 K o tla rsk a -M ic h a ls k a , A ., ( 1 9 9 0 ) , F u n k c ja o p ie k u ń c z o -za b e zp ie c z a ją c a w ie lko m iejskich r o d z in p r a c o w n ic z y c h , W N U AM , j P o zn ań ,
o wskazuje liczba ludności w wieku nln. tj. 13.5 % populacji. W ydłużeniu tnacza ciągle utrzym ującą się ró żn icę pcia. Oznacza to problem y społeczne edwcześnie owdowiałymi k o b ie ta m i, ązuje się na zm niejszającą się liczbę wieku rozrodczym oraz o b n iż e n ie rodzeń. Przedłuża się edukacja oraz ¡etności, czego w skaźnikiem w ydaje
o .
1
wskazują ekonom iści, pod k reślając, ^w rynek dla starszych w P o ls c e m a przyszłości będzie gw ałtow nie ró sł. lodów. O wschodzącym ch arak terze jcuńczych, geriatryczne p re p a ra ty ^ie i bytowe. A utorzy rozdziału iazują, że wśród tej k a te g o rii o s o b y wśród kobiet niem al co druga w wielu poprodukcyjnym cechuje a niepełnosprawna m a zaledw ie j. Niepełnosprawni o n a jn iż sz y m ¡zący odsetek starszych ro ln ik ó w seniorów legitym ujących się Mslugi opiekuńcze w y n ik a, o b o k | wieku poprodukcyjnym bow iem więcej lat oraz co trzecią o s o b ę Stanowią 7,4% ogółu, w ty m , co ,7%) w wieku 60-74 lata. H an n a ma ograniczoną m o b iln o ś ć , a usług w miejscu zam ieszk an ia, kim 1,5 m iliona ludzi s ta ry c h najstarszych m ieszk ający ch w »dziennego wsparcia ze s tro n y I (czyli osób po 75 roku ży cia ) :h takiej pom ocy w ym aga (55% 6% w zakresie podstaw ow ej starszych, niep ełn o sp raw n y ch 3 w latach 80. potw ierdziły tę połecznej. Rodziny p rzew lekle |h wykonując takie cz y n n o śc i jzędowych oraz przez w sparcie 5 strony rodziny a ty lk o 13% rony rodziny były o p ie k a i ( tylko 2% osób po 60 roku transformacji (19 8 9 -2 0 1 0 ) zył się odsetek m ałżeństw , a im zaniedbań o p iek u ń cz y ch ladaniaZofii K aw czyńskiej
-Vzna 2 0 0 9 , s 138 i dalej pdzin p ra co w n ic zy ch , W N U A M ,
Butrym4 przeprowadzone wśród reprezentacyjnej grupy 4 95 pracow ników so cjaln y ch we w schodnich regionach P o lsk i. W iększość ( 81% ) badanych pracow ników so cjaln y ch potw ierdziła, że w środow iskach ich podopiecznych w ystępuje brak zainteresow ania losem w łasnych rodziców .
G ospodarstw a z o so b a m i starym i tj. pow yżej 60 roku życia stanow iły 3 5 .9 9 % ogółu. N atom iast liczba gospodarstw dom ow ych jed n o o so b o w y ch o só b w wieku pow yżej 60 lat w ynosiła 46,2% ogółu, a zamieszkujących sam odzielnie o só b w w ieku pow yżej 60 lat 2 3,1% . L iczba gosp o d arstw dw uosobow ych złożonych z o só b w w ieku pow yżej 60 lat i w ięcej zam ieszkujących sam odzielnie w ynosiła 6 2,98% ogółu gospodarstw dw uosobow ych. Według p ro g n o z w ciągu n ajb liższy ch la t zm niejszy się liczba gospodarstw domowych z dziećm i a w zrośnie liczba g o spodarstw dom ow ych o só b w w ieku 60 lat i w ięcej. W ydłużenie się przeciętnego trw ania ży cia przy rów noczesnym zm n iejszan iu się dzietności rodzin pow oduje, że coraz częściej w rodzinie w ielo p o k o len io w ej je s t w ięcej o só b starszych niż dzieci. W te sytuacji w zrasta znaczenie funkcji opiek u ń czy ch realizow anych przez k o b ie ty . P roblem y zw iązane ze świadczeniem usług opiekuńczych przez rodzinę w ystępują w sytuacji nierów now agi między potrzeb am i człow ieka starego w zakresie o p ie k i a m ożliw ością świadczenia przez rodzinę adekw atnych do skali potrzeb usług. W tej sytuacji p o stu lu je się poradnictw o i w spieranie rodziny w realizacji przez n ią usług opiekuńczych. Chodzi głów nie o naukę opiek u n ó w rodzinnych um iejętności p ie lę g n a c y jn y c h w m iejscu zam ieszkania, co ogranicza k o n iecz n o ść h o sp ita liz a c ji. D ziałania naturalnych system ów ro dzinnych m uszą być jednak wspierane przez sy stem y p o za rodzinne, głów nie pub liczn ą pom oc społeczną: środow iskow ą oraz instytucjonalną.
2. U słu gi op iek u ń cze d la lu d zi sta rszy ch
Usługi opiekuńcze to część usług społecznych, k tó re są jed n ą z form świadczeń społecznych, czyli w szelkich środków p ien iężn y ch , d óbr m aterialn y ch i usług, które służą zaspokajaniu indywidualnych potrzeb jed n o stek i rodzin, a są uzyskiw ane bezekw iw alentnie, czyli finansow ane ze środków p u b liczn y ch 5. W P olsce głów nym organizatorem usług opiekuńczych je s t publiczna pom oc społeczna. U sługi opiekuńcze są w ykonyw ane w m iejscu zam ieszkania, w dziennych dom ach pom ocy społecznej, a też w obec m ieszkańców dom ów pom ocy społecznej p o przez zabezpieczenie całodobow ej opieki oraz z a sp o k o je n ie niezbędnych potrzeb b ytow ych i zdrow otnych. Z godnie z U staw ą o pom ocy społecznej z 1 m aja 20 0 4 usługi opiekuńcze w y konyw ane w m iejscu zam ieszkania są zadaniem w łasnym gm iny. Przysługują o n e o so b o m sam o tn y m , któ re z pow odu w ieku, ch o ro b y lub in n ej p rzyczyny wymagają po m o cy in n y c h , a są je j p o zbaw ione. U sługi św iadczone są w m ieszkaniu o so b y , k tó ra potrzebuje po m o cy i obejm ują: pom oc w codziennych zajęciach, tak ich ja k zakupy, sprzątanie, gotow anie, m ycie, ubieranie, podaw anie lekarstw , ścielenie łóżka, karm ienie, zap o b ie g an ie odleżynom i odparzeniom , S p ecjalisty czn e usługi opiekuńcze dla o só b z zaburzeniam i p sy c h ic z n y m i są dostosow ane do rodzaju schorzenia czy n iepełnospraw ności (terapia, re h a b ilita c ja fizyczna itp .). W ysokość opłat za usługi opiekuńcze świadczone przez sam orządow ą pom oc społeczną bądź na je j zlecenie zależy od m iejsca zam ieszkania, św iadczeniobiorcy, p oniew aż zasady odpłatności zależą od władz g m in y , a także dochodu n etto . W ydatki na usługi opiekuńcze p odlegają zw rotow i w części lub całości, jeże li dochód na o so b ę w rodzinie o so b y zobow iązanej do zwrotu w ydatków nie przekracza kw oty kryterium dochodow ego. Gdy kryterium dochodow e je s t p rzekroczone usługobiorca płaci o k reślony p ro cen t ceny usługi. P o n o szo n e k o szty m o g ą być pow odem częściow ego lub całkow itego zw o ln ien ia z opłat za usługi opiekuńcze. G m iny m ogą zlecać realizację usług opiekuńczych o rg an izacjo m pozarządow ym (także w yznaniow ym ) o ile ich cele statutow e obejm ują prow adzenie działalności w zakresie pom ocy społecznej, lub prow adzą działalność p o ży tk u p u b liczn eg o .
Z estaw ienie dan y ch 6 M in isterstw a Pracy i P o lity k i Społecznej za lata 2003 (o sta tn i ro k przed w ejściem P o ls k i do U n ii E uropejskiej) i 2 0 0 9 w skazują, że w jed n o stk ach o rg an izacy jn y ch środow iskow ej pom o cy społecznej utrzym uje się duża liczba zatrudnionych na stanow iskach zw iązanych
K a w c z y ń s k a -B u try m Z ., ( 1 9 9 9 ) , P ro b le m y o p ie ki n a d czło w iekiem s ta rszy m - o b s z a r y p o m o c y i w s p a rc ia , „P rac a S o cjaln a” , n r 4 ,
z o p iek ą. W badanym o k resie nieznacznie zm alała (w 2009 - 6380 a w 2003 odpow iednio 6594) liczba zatrudnionych etatow o p racow ników w ykonujących usługi opiekuńcze (878 w 2009 a 1038 w 2003) oraz liczb a w ykonujących sp ecjalisty czn e usługi opiekuńcze (tj. usługi dla o só b podlegających ustawie o o ch ro n ie zdrow ia p sy ch iczn eg o ). W zrosła n ato m iast liczba zatrudnionych w domach pomocy społecznej (50 199 w 2 0 0 9 , a 49 50 6 w 20 0 3 ) oraz liczba pracujących w ośrodkach w sparcia, gdzie w 2 0 0 9 zatrudnionych było ogółem 8567 pracow ników (6378 w 2 0 0 3 ). Przybyło znacznie pracujących w środow iskow ych dom ach sam opom ocy 4951 (32 8 4 w 20 0 3 ) oraz w dziennych dom ach pom ocy (1736 w 2 0 0 9 , a 1608 w 2 0 0 3 ). Z w iększyła się także liczb a usługobiorców : w 2003 roku z usług opiekuńczych sk o rzy stało 81 7 00 o só b zaś w 2009 już 91 311 co zw iększyło także kw otę w ydanych na ten cel środków (odpow iednio 261 313 6 3 7 3 66 0 2 6 1 7 6 ). W ciągu analizow anego okresu w zrosła także liczba sp e c ja listy c z n y c h usług opiekuńczych (4 4 6 2 w 2 0 0 3 , a 5127 w 20 0 9 ) i w ydatki na te cele ( 8 533 071 w 2003 i 1 319 I 16 w 2009 roku).
O g ó ln o p o ls k ie badania społeczne „Standardy usług w pom ocy społecznej” zrealizow ane latem I 20 1 0 roku przez firm y badawcze Pen to r i L aboratorium Badań Społecznych w skazują, że oferta jednostek I o rg a n izacy jn y ch pom ocy społecznej skierow ana do o só b starszych je s t og ran iczo n a w większości I je d y n ie do usług opiekuńczych (d o stęp n y ch w 77% jed n o stek ). K luby sen io ra funk cjo n u ją jedynie w co I szó stej badanej in sty tu cji (15% ), przede w szy stk im w m iastach (m iejsk ie ośrodki pom ocy społecznej I m ie jsk ie ośrodki pom ocy rodzinie w m iastach na prawach pow iatu). D zienne dom y pom ocy społecznej I prow adzi jed y n ie 5% jed n o stek - głów nie w m iastach (m opsy i m opry). W arto zw rócić uwagę, iż usługi I opiekuńcze oferow ane są przez p rak ty czn ie w szy stk ie m ie jsk ie lub m ie jsk o -g m in n e ośrodki pomocy I społecznej n ato m iast w swojej ofercie nie ma ich co p iąty g m in n y ośrodek pom ocy społecznej.
Wśród trzech najczęściej realizow anych usług dla o só b starszych badane JOPS wymieniają przede w szy stk im usługi o piekuńcze (72% ) oraz pom oc fin an so w ą (52% ). N a pracę so cjaln ą wskazuje j 25% badanych, a kluby sen io ra i poradnictw o sp ecjalisty czn e 11% badanych. O dsetek wskazujących na p om oc fin an so w ą i usługi opiekuńcze spada wraz z w ielkością g m in y . W to m iejsce rośnie zaś odsetek w skazań na dom y pom ocy społecznej. K luby sen io ra najczęściej w skazyw ano w M O PS’ach oraz gminach zam ieszkałych od 10 do 20 ty s. m ieszkańców . O soby starsze są najrzadziej, na tle in n y ch grup objęte są rów nież k o m p lek so w y m i p ro g ram am i/p ro jek tam i po m o cy społecznej. O gółem p ro je k ty skierow ane do tej grupy realizow ało w ciągu o statn ich trzech lat jed y n ie 11% JOPS - średnio 1,8 p ro jek tó w w tym czasie. 61% badanych JOPS realizow ało jeden p ro je k t skierow any do tej grupy, 17% dwa p ro je k ty , 22% trzy i w ięcej p ro jek tó w . W arto zw rócić uwagę, iż p ro je k ty skierow ane do tej grupy beneficjentów realizują przede w szy stk im duże ośrodki sam orządow e - gm in y zam ieszkałe przez 50 ty s. i więcej m ieszkańców (22% ), M iejsk ie O środki P om ocy Społecznej w m iastach na praw ach pow iatu (41%). O dsetek realizujących p ro jek ty dla tej grupy rośnie rów nież wraz z dochodem gm iny i wynosi odpow iednio 6% dla gm in n ajb ied n iejszy ch oraz 14% dla gm in n a jb o g atszy ch .
W arto zw rócić uwagę na p rzestrzenne zróżnicow anie oferty dla o só b starszych: najbardziej rozbudow aną ofertę dla o só b starszych p o siad ają w ojew ództw a: podkarpackie, lubuskie, śląskie, św iętokrzyskie, k u jaw sk o -p o m o rsk ie. W ojew ództw a posiadające najm niej rozbudow aną ofertę dla osób p o zo stający ch bez pracy to: łódzkie, m ało p o lsk ie, p o d lask ie. W ojew ództw a najczęściej realizujące p ro je k ty dla o só b starszych: lu b elsk ie, m azow ieckie, w ielk o p o lsk ie
S en io rzy , ja k świadczą w y n ik i badań d ia g n o s ty c z n y c h 7, oczekują głów nie po m o cy finansow ej oraz usług p ie lę g n a c y jn y c h , a sk ala po m o cy urzędowej świadczonej przez gm in n e in sty tu cje po m o cy społecznej je s t niew ystarczająca, bow iem zaledwie 16,6% badanych seniorów otrzym yw ało regularną pom o c w zakresie p ie lę g n a c ji. D ostęp do usług opiekuńczych na w si je s t mały ze w zględu na dochody seniorów jak i też ze w zględu na p o lity k ę władz g m innych organizujących p u b liczn ą o p iek ę środow iskow ą. K onieczne je s t zatem przeprow adzenie reorganizacji niew ydolnego system u o p iek i zdrow otnej i społecznej. W sytuacji ro zd zielo n y ch k o m p eten cji służby zdrow ia i pom ocy społecznej, usługi opiekuńcze nie są sk o ordynow ane, m .in . w zakresie inform acji o ch o ry ch opuszczających oddziały o p ie k i k ró tk o term in o w ej do placów ek o p ie k i podstaw ow ej i ośrodków pom ocy społecznej. Przedstaw ione dane, ja k k o lw ie k pozw alają na uchw ycenie o g ó ln y c h tendencji, nie m o g ą przedstaw ić pełnego obrazu sytuacji
w tej dziedzin! rzecz ludzi sta1 o p iek u ń cz y ch
przede w szy st prow adzone p co pozw ał ałc św iadczonycl k o n tro ln y c h p ry w atn y ch dochodów , p rzeciętn ej z a sp o k o je ń na w y so k ie 3 00 pryw at p ry w atn y m ro czn y obi C ałkow icie z am ieszk a
3.
uwi
w skazuje sp o łeczn się z br o b o w iąz d eficy tó sp ecy fil w yraźni p o trzeb P o d o b r ze świ starszy p rzy gc środov presti: 7 J e rz y K rz y s z k o w s k i, M a łg o rz a ta M a rk s , ( 2 0 0 6 ) , N ie z a sp o k o jo n e p o trz e b y o p ie k u ń c z e i n ie w y k o rz y s ta n e za so b y p ra c y m ie s z k a ń c ó w w si - b a d a n ia w w o jew ó d ztw ie łó d z k im , w : J. K rz y s z k o w sk i, K . P iątek , R o zw ią z y w a n ie p r o b le m ó w i k w estii s p o łe c z n y c h w te o rii i p r a k ty c e Z d o św ia d cze ń k ra jo w y c h i e u r o p e js k ic h , C e n tru m A V , C z ę sto c h o w a ,p ro b l porać opiel roku skie nies pry mie na 8 B: Rzt 9F W; 54
TOS) - 6380 a w 2003 odpow iednio 6 5 9 4 ) liczba gi opiekuńcze (878 w 2009 a 1038 w 2 0 0 3 ) oraz e (tj. usługi dla o só b p odlegających ustaw ie o it liczba zatrudnionych w dom ach pom ocy sba pracujących w ośrodkach w sparcia, gdzie w 378 w 2003). Przybyło znacznie pracujących w D3) oraz w dziennych dom ach po m o cy (1 7 3 6 w >obiorców: w 2003 roku z usług opiekuńczych ¡żyło także kw otę wydanych na ten cel środków analizowanego okresu w zrosła ta k ż e liczba 27 w 2009) i wydatki na te cele ( 8 5 3 3 0 7 1 w Sug w pom ocy społecznej” zrealizow ane latem lań Społecznych w skazują, że o ferta je d n o s te k b starszych je s t ograniczona w w ięk szo ści tek). Kluby seniora funkcjonują je d y n ie w co astach (m iejskie ośrodki po m o cy sp o łeczn ej powiatu). Dzienne domy po m o cy sp o łeczn ej jsy i mopry). W arto zw rócić uwagę, iż usługi ijskie lub m iejsko-gm inne ośrodki p o m o c y lin n y ośrodek pom ocy społecznej.
osób starszych badane JOPS w y m ien iają ansową (52%). Na pracę so c ja ln ą w skazuje e 11% badanych. Odsetek w skazujących na ią gm iny. W to miejsce rośnie zaś o d setek iej wskazywano w M O PS'ach oraz g m in ach Są najrzadziej, na tle innych grup o b ję te są »ołecznej. Ogółem p ro jek ty sk iero w an e do |I% JOPS - średnio 1,8 p ro jek tó w w ty m 'any do tej grupy, 17% dwa p ro je k ty , 2 2% I skierowane do tej grupy b en eficjen tó w liny zamieszkałe przez 50 ty s. i w ięcej
W
miastach na prawach pow iatu (41% ). eż wraz z dochodem gm iny i w y n o s i Najbogatszych .'oferty dla osób starszych: n ajb ard ziej Etwa: podkarpackie, lubuskie, ślą sk ie , e najmniej rozbudowaną ofertę dla o s ó b k. Województwa najczęściej realizujące ikie
l głównie pom ocy finansow ej o raz usług gm inne instytucje pom ocy społecznej irów otrzymywało regularną p o m o c w kły ze względu na dochody sen io ró w ja k jczną opiekę środowiskową. K onieczne u opieki zdrowotnej i społecznej. W ^połecznej, usługi opiekuńcze nie są i opuszczających oddziały o p ie k i (nocy społecznej. Przedstaw ione dane, ą przedstawić pełnego obrazu sytuacji
Icze i niewykorzystane zasoby pracy i Rozwiązywanie problem ów i kwestii W , Częstochowa,
w tej dziedzinie nie uw zględniają bow iem zarów no niep u b liczn y ch podm iotów świadczących usługi na necz ludzi starych. Jedyne co w iem y to , że po 1989 roku gw ałtow nie rozw ija się pryw atny sektor usług opiekuńczych. W sektorze rynkow ym rozw ijają się pryw atne dom y pom ocy społecznej pow stające przede w szystkim w w ielkich m iastach i na ich obrzeżach. Pryw atne dom y o p iek i zaczęły być zakładane i prowadzone przez pryw atne o so b y od początku lat 90. na podstaw ie rejestracji działalności gospodarczej co pozwalało im pozostaw ać poza jak ąk o lw iek k o n tro lą co kazało żyw ić obaw y co do jakości świadczonych usług. D opiero z czasem w prow adzono regulacje um ożliw iające publiczny nadzór służb kontrolnych nad funkcjonow aniem pryw atnych dom ów pom ocy społecznej. Św iadczone usługi w prywatnych dom ach pom ocy społecznej są d o stępne jed y n ie dla o só b lub rodzin o w ysokim poziom ie dochodów, poniew aż n ajn iższe opłaty za m iesiąc p o b y tu , w ielo k ro tn ie przekraczają w ysokość przeciętnej em erytury pracow niczej. Pryw atne dom y o p ie k i świadczą głów nie usługi nastaw ione na zaspokojenie podstaw ow ych potrzeb tj. zakw aterow anie, w yżyw ienie i o p ie k a p ie lę g n ia rsk a ze względu na wysokie k o sz ty usług sp e c jalisty czn y ch . Według ró żn y ch źródeł po 1989 roku pow stało od 200 do 300 pryw atnych dom ów i p en sjo n ató w dla ludzi starych o średniej liczb ie 20-25 m iejsc. K oszt p obytu w prywatnym domu pom ocy społecznej w ynosi m inim um około 1500 PLN na m iesiąc, co oznacza, że roczny o brót placów ek pu b liczn y ch i pryw atnych w ynosi co najm niej 3 0 0 -3 5 0 m ilio n ó w złotych. Całkowicie brak danych dotyczących pryw atnych usług opiekuńczych św iadczonych odpłatnie w miejscu zamieszkania przez działające na ry n k u opiekuńczym niezarejestrow ane o so b y .
3. U w zg lęd n ien ie sp ecyficzn ych potrzeb osób sta rszy ch w pracy socjalnej
A naliza le g isla c ji so c ja ln e j8, a wiec głów nego regulatora system u pom ocy społecznej wskazuje, że w ustaw ie o pom ocy społecznej z 2 0 0 4 roku n ie ma zapisu o gw arantow aniu pom ocy społecznej w sytuacji starości, sam otności i bezradności. B rak gw arancji ustaw ow ych dla starych łączy się z brakiem ustaw ow ego określenia specyfiki pracy so cjaln ej na rzecz starszych i zdefiniow ania obowiązków pom ocy społecznej w obec tej k ateg o rii k lie n tó w ( np. d iagnozow ania i m on ito rin g u deficytów i potrzeb starszych). R ów nież ustaw ow o określony p róg dochodow y nie uw zględnia w ieku i specyfiki k o n su m p cji (leki) co w efekcie o granicza praw o starszych do zasiłków - są zb y t zam ożni. Brak wyraźnie ok reślo n y ch zadań i obow iązków pracow nika so cjaln eg o ( obecn eg o w terenie i znającego potrzeby m ieszkańców ) pow oduje, że w ielu starszych nie otrzym uje pom ocy bo się po n ią nie zgłasza. Podobny p ro b lem m ają N iem cy gdzie, ja k w skazuje P io tr Sałustow icz9 25% upraw nionych nie k o rzy sta ze świadczeń. In n y m problem em , k tó ry determ inuje uw zględnianie specyficznych potrzeb o só b starszych w pracy socjalnej je s t podaż pracy w usługach opiekuńczych. N a ry n k u pracy brakuje o só b przygotow anych do zatrudnienia w zawodach opiekuńczych - opiekunów o só b starszych, p ielęg n iarek środowiskowych itp . co je s t spow odow ane n isk im i płacam i, trudnym i w arunkam i pracy i n isk im prestiżem społecznym .
Z k o lei rodziny o só b starszych i niepełnospraw nych są p o zo staw io n e sam ym sobie z ich problem am i fin an so w y m i i o rg an izacy jn y m i. P o trzeb a w sparcia ze stro n y pom ocy społecznej poprzez poradnictw o, w y p o ży czaln ie, grupy w sparcia dla opiek u n ó w , ośrodki k ró tk ie g o p o b y tu pod nieobecność opiekunów czy telefo n y zaufania.
A lternatyw ą o p ie k i środow iskow ej nie je s t p om oc stacjo n arn a bow iem wprowadzone w 2004 roku now e zasady fin an so w an ia p o b y tu o só b starszych spow odow ały, że zm niejszyła się liczba skierow ań do dom ów pom ocy społecznej i p o g o rs z y ł stan zdrow ia przyjm ow anych. Pom oc stacjonarna n iesie także ze so b ą ryzyko spow odow ane brakiem skutecznego nadzoru i k o n tro li szczególnie pryw atnych dom ów po m o cy społecznej. Skutkuje to przypadkam i zaniedbań i nadużyć w obec starszych m ieszkańców .
Z asp o k o jen ie potrzeb o só b starszych je s t zag ro żo n e fin an so w o poniew aż kw oty planow ane n a p om oc społeczną i o ch ro n ę zdrow ia są przeznaczane na rozw iązyw anie k w estii zakw alifikow anych w 8 B a rb a ra S z a tu r - J a w o rsk a ( r e d .) , S tan p rz e s trz e g a n ia p ra w o s ó b s tarsz y ch w P o lsce. A n aliza i re k o m e n d a c je d ziałań , B iu lety n R zeczn ik a P raw O b y w a te lsk ich M ate riały , W arszaw a 2 0 0 8
9 P io tr S a łu sto w ic z , ( 2 0 0 9 ) , P o m o c sp o łe c z n a w w y b ra n y c h k ra ja c h U nii E u r o p e js k ie j, I n s ty tu t R o z w o ju S łu ż b S p o łec zn y ch , W a rsza w a s. 113 i dalej
sam orządach ja k o w ażniejsze, p rio ry teto w e . Is tn ie ją także zagrożenia o rg an izacy jn e związane z opieką środow iskow ą nad starszym i w gm inach. Z b y t duża je s t często liczb a k lie n tó w przypadająca na jednego pracow nika so cjaln eg o czy p o d o p iecz n y ch przypadających na jed n ą o p iek u n k ę środowiskową. O graniczenie pom ocy środow iskow ej do zadań w łasnych gm iny spow odow ało, że najbiedniejsze i najstarsze dem ograficznie g m in y nie są w stanie zasp o k o ić potrzeb opiekuńczych sw oich najstarszych m ieszkańców . W tej sytuacji in sty tu cje środow iskow ej pom o cy społecznej og ran iczają działania wobec starszy ch w m iejscu zam ieszkania do podstaw ow ych usług opiekuńczych - brakuje pracy socjalnej oraz poradnictw a co skutkuje izo lacją starszych i ich zaniedbaniem . W o g ó ln o p o ls k ic h badaniach społecznych „Standardy usług w pom ocy społecznej” ja k o najczęściej sto so w an ą m etodę pracy socjalnej z o so b am i starszy m i zadeklarow ano m etodę pracy z przypadkiem (casew ork), a ja k o trzy najczęściej stosow ane te c h n ik i podaw ano: p o in fo rm o w an ie k lie n ta o je g o upraw nieniach, zasobach i m ożliw ościach, p o in fo rm o w an ie o działalności różn y ch in s ty tu c ji oraz w spieranie o só b starszych w p o zy sk iw an iu pom ocy ze stro n y właściwych organów in sty tu c ji p u b liczn y ch i n iepublicznych. Jako najczęściej sto so w an e narzędzia pracy so cjaln ej w y m ien ian o z k o lei w yw iad środow iskow y, rozmowę um ożliw iającą analizę braków , zasobów , oczekiw ań oraz grom adzenie i analizę dokum entów . W tych sam ych badaniach stw ierdzono, że p o zio m standaryzacji pracy so cjaln ej z o so b am i starszym i je st bardzo n is k i, a lo k a ln ie w ypracow ane (choć zw ykle nie sp isan e) reguły w tym zakresie deklarow ało jedynie 12 % je d n o ste k o rg an izacy jn y ch pom ocy społecznej. N ajw iększy p o zio m standaryzacji w pracy socjalnej z o so b am i starszym i w ystępow ał w m iejsk ich ośrodkach pom ocy społecznej oraz m iejsk ich ośrodkach p om ocy rodzinie.
4 . S tan d aryzacja u słu g śro d o w isk o w ej pom ocy sp ołeczn ej dla lu d zi sta rszy ch
C ytow ane w y n ik i b ad ań 10 w skazują że relatyw nie najw yższy p o zio m standaryzacji charakteryzuje s p o s ó b św iadczenia pracy socjalnej na rzecz rodzin z przem ocą w rodzinie (39% posiada regulacje, a 4% standardy), n ato m iast odsetek je d n o ste k o rg an izacy jn y ch pom ocy społecznej p osiad ający ch regulacje w zakresie pracy so cjaln ej z o so b am i starszym i stanow i jed y n ie 29% (w tym 3% p o siad a standardy). Standardy w usługach na rzecz ludzi starych dotyczą dwóch typów usług:
1. św iadczonych w dziennych dom ach pom ocy społecznej 2. usług opiekuńczych św iadczonych w m iejscu zam ieszkania
D om inującą form ą standaryzacji świadczenia usługi w dziennych dom ach pom ocy społecznej są regulam iny o rg an izacy jn e lub w ew nętrzne, a także spraw ozdania z działalności dom ów dziennego pobytu oraz standardy dla zew nętrznych p o d m iotów , k tó ry m zlecono prow adzenie tej usługi. Zasady określone w ty c h dokum entach są zw ykle o g ó ln e i nie regulują całości funk cjo n o w an ia in s ty tu c ji, ale jedynie w ybrane elem enty usługi: cel, grupa docelow a, zakres usługi i sp o só b je j realizacji. Cel usługi jest o k reślo n y , ja k o „ za p ew n ien ie d zie n n e g o p o b y tu , p o d sta w o w y c h św ia d czeń o p ie k u ń c zo i rekreacyjno -
k u ltu ra ln y c h o so b o m , któ re ze w zg lę d u na wiek, sta n zd ro w ia , sytu a cję życiow ą, w a ru n ki rodzinne, m ieszka n io w e, m a te ria ln e i b e z r a d n o ś ć w sp ra w a ch p ro w a d z e n ia g o s p o d a r s tw a do m o w eg o , nie są w sta n ie sa m e n o rm a ln ie fu n k c jo n o w a ć w s p o łe c ze ń stw ie ”. Jak o grupę docelow ą określone są osoby
starsze (em eryci, renciści) oraz o so b y niepełnospraw ne. Pierw szeństw o przyznaw ane je s t osobom sam o tn y m , spełniającym k ryterium dochodow e, a także potrzebującym o p ie k i ze w zględu na zły stan zdrow ia. Zw ykle o g ó ln ie je s t o k reślony zakres usługi, co zapew nia się u czestn ik o m - p o siłk i, różne zajęcia terapeutyczne, kulturalne, re h a b ilita c ję , czynności p ielęg n acy jn e, sp o tk a n ia i im prezy in teg racy jn e oraz w ycieczki. Rodzaj i zakres usług je s t dosto so w an y do indyw idualnych p otrzeb. D zienne dom y po m o cy społecznej to sam odzielne je d n o s tk i o rg an izacy jn e, k tó ry c h struktura o rg an izacy jn a oraz w ym agane zasoby kadrow e nie są precy zy jn ie o kreślone. N ie o k reślony także je st rezultat usługi oraz czasu je j św iadczenia, ja k rów nież w arunki techniczne w y k o n an ia usługi ch y b a że je s t o n a św iadczona przez zew nętrzny p o d m io t - wówczas w yspecyfikow ane są w arunki techniczne - do stęp do ciepłej w ody, p ra lk i, środków do h ig ie n y o s o b is te j, d o stęp do św ietlicy, sprzętu re h a b ilita c y jn e g o , p o k o ju w y poczynkow ego itp . W w iększości przypadków n ie m a także w yznaczonych standardów 10 O g ó ln o p o ls k ie B a d a n ia S p o łe c z n e “S ta n d a rd y u s łu g w p o m o c y s p o łe c z n e j” R a p o r t K o ń c o w y , P e n to r , L B S , W a rsza w a 2 0 1 0 , ( m a s z y n o p is n ie o p u b lik o w a n y )
ewaluacji i k o n tr o li świadczei p o trzeb n e są do przyznania u środow iskow y itp .), i jak ie św iadczeniem usług i sprawo; działam i, je d n o stk a m i ośrodk o b o w i ą z k i i praw a osób ko- pom ocy społecznej. N iektó poprzez m ożliw ość powołani
C zęściej n iż co druga żadnych procedur w zakre o p r a c o w y w a n e to zw ykle c p o d m io to m zewnętrznym , w ie lk o m ie jsk ie ośrodki por usług o p iek u ń cz y ch i spec o rg a n iz a c y jn e sekcji/działć Inform acje zawarte w tych O środka P om ocy Społeczni św iadczenia usług opiekuńc św iadczonych usług opieku
p rz e c iw d z ia ła n ie instytuc
i ży c ia o s ó b objętych us
sp o łe c z n o ś c i lokalnej, w w a r to ś c i z u d zia łem rodź
do o s ó b sam otnych i s; co d zie n n y ch potrzeb życ je d n o s tk ę całodobowej o| ta k ie j pom ocy zapewnić przy zn aw an e w zależność z o sta ł w yspecyfikowany dostosowywany jest do i b o w iem zwykle nie okr o p iek u ń cz e, czy też spc o k re ś lił w ym agania doty I Zagw arantow ano równic doradztw a metodyczneg p o d p isa ć własnoręcznie przypadkach wymienio- b rak u je inform acji, w j o p iek u n ek środowisko« za usługę w zależnoś gospodarujących i w k ry teriu m dochodoweg'
14 zł . W iększość doi ok reślają na jako okre: w dwóch ośrodkach ws oraz świadczenie usług usługi to wymienian zaangażow ani w świad usługi. W żadnym z d k o n tro li dotyczą spra podm ioty zewnętrzne opiekunek na ogół m przypadku usług świ opiekunek, monitorc pracy, spotkania z ki
zagrożenia organizacyjne zw iązane z opieką sto liczba klientów przypadająca n a jednego :ych na jedną opiekunkę środow iskow ą, gminy spowodowało, że n a jb ied n iejsze i potrzeb opiekuńczych sw oich najstarszych locy społecznej o g ran iczają działania wobec piekuńczych - brakuje pracy so c ja ln e j oraz baniem. W o g ó ln o p o ls k ic h badaniach Ijczęściej stosow aną m etodę pracy so cjaln ej idk iem (casework), a ja k o trzy najczęściej a o jego upraw nieniach, z a so b a c h i tytucji oraz w spieranie o s ó b starszy ch w iucji publicznych i n iep u b liczn y ch . Jako i z kolei wywiad środow iskow y, rozm ow ę jmadzenie i analizę dokum entów . W tych socjalnej z osobam i starszym i je s t bardzo kły w tym zakresie deklarow ało je d y n ie 12 poziom standaryzacji w pracy so c ja ln e j z >cy społecznej oraz m ie jsk ic h ośrodkach
dla ludzi starszych
lie najwyższy poziom stan d ary zacji tin z przemocą w rodzinie (39% p o siad a organizacyjnych pom ocy sp o łeczn ej rszymi stanowi jed y n ie 29% (w ty m 3% lotycządwóch typów usług:
ennych domach pom ocy społecznej są Í działalności domów dziennego p o b y tu Radzenie tej usługi. Zasady o k reślo n e w Inkcjonowania in sty tu cji, ale je d y n ie sposób je j realizacji. Cel usługi j e s t
świadczeń o p iekuńczo i rekrea cyjn o - \sytuację życiową, w a ru n k i ro d z in n e , a gospodarstw a d om ow ego, nie są w
grupę docelową określone są o s o b y szeństwo przyznaw ane je s t o s o b o m jącym opieki ze w zględu na zły stan iia się uczestnikom - p o siłk i, ró ż n e elęgnacyjne, sp o tk a n ia i im prezy owany do indyw idualnych p o trzeb . 1 organizacyjne, k tó ry ch struktura
określone. Nie określony także je s t iczne w ykonania usługi ch y b a że je s t vane są warunki techniczne - d o stę p Iwietlicy, sprzętu re h a b ilita c y jn e g o , la także w yznaczonych standardów Końcowy, P en to r , L B S , W a rsza w a 2 0 1 0 ,
ewaluacji i k o n tro li św iadczenia usługi. Bardzo o g ó ln ie o k reślo n a je s t dokum entacja: ja k ie dokum enty potrzebne są do przy zn an ia usługi (dokum enty pośw iadczające stan zdrow ia, sytuację rodzinną, wywiad środowiskowy itp .), i ja k ie dokum enty p o w in ien grom adzić dom dziennego p o b y tu , zw iązane ze świadczeniem usług i sprawozdaw czością. O g ó ln ie także zostały określone zasady w spółpracy z in n y m i działami, jednostkam i ośrodka pom ocy społecznej. A nalizow ane dokum enty określają rów nież o g ó ln ie obowiązki i praw a o só b k o rzy stają cy ch z tej in s ty tu c ji, a także zasady usunięcia z dziennego domu pomocy społecznej. N iek tó re standardy dają u czestnikom m ożliw ość wpływu na świadczenie usługi poprzez możliwość pow ołania sam orządu oraz rady domu, k tó ra je s t o rganem pom o cn iczy m kierow nika.
Częściej niż co druga (57% ) je d n o stk a o rg an izacy jn a pom ocy społecznej nie m a opracow anych żadnych procedur w zakresie sp osobu św iadczenia usług o piekuńczych. Jeśli tak ie procedury są opracowywane to zw ykle odbyw a się to na potrzeb y zaw arcia umow y w przypadku zlecania usługi podmiotom zew nętrznym . T akie działania standaryzacyjne podejm ują najczęściej m iejsk ie i wielkomiejskie ośrodki pom o cy społecznej. Dwa zasadnicze ty p y dokum entów dotyczących świadczenia usług opiekuńczych i sp ecjalisty czn y ch usług opiekuńczych w m iejscu zam ieszkania to regulam iny organizacyjne sekcji/działów usług opiekuńczych oraz zasady przyznaw ania i odpłatności za te usługi. Informacje zaw arte w tych dokum entach są dość o g ó ln e i w ybiórcze. T ylko w przypadku M iejsk ieg o Ośrodka P om ocy Społecznej w S o p o cie zo stał opracow any oddzielny dokum ent określający standardy świadczenia usług opiekuńczych. Jeśli chodzi o cel usługi to w jednym przypadku określono o g ó ln ie cel świadczonych usług opiekuńczych ja k o „ u tr zy m a n ie j a k n a jd łu ż e j o so b y w j e j n a tu r a ln y m śro d o w isku i
przeciw działanie in s ty tu c jo n a liz a c ji" (MGOPS K cynia) w drugim zaś jak o „ ...p o d w y ższ a n ie ja k o ś c i tycia o só b o b jętych u s łu g a m i o p ieku ń czym i, p o p r z e z aktyw iza cję do u c ze stn ic ze n ia w życiu społeczności lo ka ln ej, u w zg lę d n ia ją c in d y w id u a ln e p o tr ze b y , za soby, m o żliw o ści, u p ra w n ien ia i wartości z u d zia łe m ro d z in y i śro d o w isk a lo k a ln e g o ” (MOPS S o p o t). U sługi opiekuńcze skierow ane są
do osób sam otnych i sam otnie gosp o d aru jący ch , k tó re nie są w stanie sam odzielnie zaspokoić codziennych potrzeb życiow ych, ale nie w ym agają pom ocy w zakresie usług świadczonych przez jednostkę całodobow ej o p ie k i oraz o so b y , k tó re w ym agają pom ocy in n y ch o s ó b , a rodzina nie m oże takiej pom o cy zapew nić. R zadko określo n e są szczegółow e zasady kw alifikow alności - usługi te są przyznawane w zależności od kryterium dochodow ego, czy też stanu zdrowia. Szczegółow o natom iast został w y specyfikow any zakres usług i zadania o p iek u n a, p ie lę g n ia rk i oraz sp e c ja listy . Zakres usług dostosowywany je s t do indyw idualnych po trzeb . W ym agania kadrow e rów nież nie zostały zdefiniow ane bowiem zw ykle nie określano szczegółow o k o m p eten cji pracow ników , k tó rzy m ają świadczyć usługi opiekuńcze, czy też sp e c ja listy c z n e usługi o piekuńcze. Jedynie MOPS S o p o t w sw oich standardach określił w ym agania dotyczące w ykształcenia i k w alifik acji o p iek u n k i środow iskow ej oraz k oordynatora. Zagwarantowano rów nież o p iek u n k o m do stęp do szkoleń uaktualniających ich w iedzę, superw izji i doradztwa m etodycznego. P onadto o p iek u n k i otrzy m u ją w ykaz sw oich o bow iązków , k tó ry m uszą podpisać w łasnoręcznie. W w iększości przypadków nie je s t w skazane k to świadczy usługę. W dwóch przypadkach w y m ien io n o o g ó ln ie , że są to o p ie k u n k i M O PS, ew entualnie zew nętrzne podm ioty (ale brakuje in fo rm ac ji, w ja k i sp o só b w yłaniane). Jedynie w MOPS S o p o t określone są w ym agania co do opiekunek środow iskow ych i w ykonaw cy usług o piekuńczych. P ojaw iają się inform acje o odpłatnościach za usługę w zależności od kryterium dochodow ego oddzielnie dla o só b sam o tn y ch , sam otnie gospodarujących i w rodzinie. Przew idziano rów nież m ożliw ość zw o ln ien ia z opłat p o n iżej 100% kryterium dochodow ego. W dw óch regulam inach w skazano k o n k re tn ą staw kę za rob o czo g o d zin ę - 9 zł i 14 zł . W iększość dokum entów zaw ierała rów nież procedury p o b ieran ia odpłatności. D okum enty nie określają na ja k o o k res m oże być przy zn an a usługa - przyznaw ana je s t w zależności od potrzeb. Jedynie w dwóch ośrodkach w skazano pew ne o g ran iczen ia w tym zakresie - m ak sy m aln ą liczbę godzin dziennie oraz świadczenie usług opiekuńczych m aksym alnie przez o kres jednego roku Jeśli chodzi o dokum entację usługi to w ym ieniane są rodzaje dokum entów , k tó re m uszą grom adzić i prow adzić pracow nicy zaangażow ani w św iadczenie i nadzorow anie realizacji usług, a także dokum enty p o trzeb n e do przyznania usługi. W żadnym z dokum entów nie o p is a n o n ato m iast rezultatu usługi, a jed y n e w ym ienione sp o so b y k o n tro li dotyczą spraw dzania kart pracy o p iek u n ek , czy też zestaw ienia zrealizow anych godzin przez p o d m io ty zew nętrzne, p o trzeb n e głów nie do co m iesięczn y ch ro zliczeń fin an so w y ch . K arty pracy o p iek u n ek na o g ó ł m uszą b y ć podpisyw ane przez św iadczeniobiorcę lub o p iek u n a praw nego. T ylko w przypadku usług św iadczonych przez zew nętrzny p o dm iot przewiduje się spraw dzenie kw alifikacji o p iek u n ek , m o n ito ro w an ie ich pracy głów nie przez nadzór dokum entów , czas pracy, in n e elem enty
św iadczeniobiorcam i, bieżącą w ym ianę in fo rm acji. W przypadku usług św iadczonych przez pracowników M OPS, zw ykle nie w y szczeg ó ln ian o m echanizm ów k o n tro li ich jak o ści.
A naliza zasobów ludzkich zaangażow anych w realizację usług opiekuńczych wskazuje, żewco trzeciej (37% ) jed n o stce o rg an izacy jn ej pom ocy społecznej prow adzącej takie działania usługi świadczą I je o so b y form aln ie do tego n iep rzy g o to w an e. Badania w skazują rów nież, ze w co trzeciej jednostce o rg an izacy jn ej nie prow adzi się żadnych szk o leń w obszarze zw iązanym ze świadczeniem usług opiekuńczych. N ajg o rsza sytuacja jeśli chodzi o p rzy g o to w an ie kadry do usług opiekuńczych występuje w g m in n y ch ośrodkach pom ocy społecznej działających na terenach w iejsk ich , gdzie także najczęściej usługi opiekuńcze realizow ane są w form ie ro b ó t p u b liczn y ch . Z k o lei m ie jsk ie ośrodki pomocy społecznej lub m ie jsk ie ośrodki p o m o cy rodzinie zlecają usługi opiekuńcze o rganizacjom pozarządowym w try b ie zam ów ień p u b liczn y ch (73% ), gdzie decydującym i kry teriam i w yboru w ykonaw ców są cena i doświadczenie w ykonaw cy. Z akres i sp o só b św iadczenia usługi są brane pod uwagę ty lk o w co trzecim ośrodku pom ocy społecznej.
5 . W n iosk i i rekom endacje
P io tr S z u k a ls k i11 w sw oich artykułach na podstaw ie analizy stanu badań gerontologicznych uważa, że należy p rzy g o to w ać długoterm inow e pro g n o zy ludnościow e (50-70 lat), co ułatwi p rzy g o to w an ie sym ulacji ek o n o m iczn y ch i społecznych. Jego zdaniem należy rozw ijać orientację na przyszłość wśród dorosłych P o lak ó w i p ropagow ać zw iększoną odpow iedzialność za siebie na starość. P rzygotow anie do starości p o w in n o obejm ow ać edukację zdrow otną i em erytalną oraz aktywizację zawodową w w ieku p o p ro d u k cy jn y m . T rzeba uczyć budow ania w ięzi m ięd zy p o k o len io w ej, oraz prowadzić w alkę z ageizm em ,
A nna M ic h a lsk a 12 w skazuje na p o trzeb ę rozw oju org an izacji pozarządow ych, k tó re powinny sy stem aty czn ie i k o m p e te n tn ie rozpoznaw ać i zasp o k ajać p o trzeb y o só b w starszym wieku, dostosow ując do nich zakres p ro p o n o w an y ch usług. Z kolei pracodaw cy p o w in n i być zachęcani do rozw ijania n iety p o w y ch form zatrudnienia dających w iększą m ożliw ość aktyw izacji zawodowej em erytów . S to so w an ie e la sty czn y ch form zatrudnienia i ruchom ego czasu pracy dla em erytów pozwoli połączyć dwie w ażne idee: aktyw ności społecznej i aktyw ności zawodowej. C hodzi o uruchamianie aktyw izujących program ów lo k aln y ch adresow anych dla o só b w starszym wieku w których można w y korzystać najw iększe atuty starości: w iedzę, dośw iadczenie, kw alifikacje społeczne i cierpliwość. Należy zachęcać em erytów do aktyw ności w zakresie w olo n tariatu , np. do uczestnictw a w programie in teg racji p o k o le ń czy do działań pom ocow ych na rzecz dzieci z rodzin p ato lo g ic z n y c h .
5. R ozw ój lo k aln ej p o lity k i społi o s ó b w w ieku poprodukcyjnyi ob szarze społecznym
W sp ieran ie system ów naturaln R eo rg an iz acja niew ydolnego sta ry m bow iem w sytuacji ro» na rzecz ludzi starszych nie są T w orzenie zintegrow anego sy p o p rz e z sy stem m ieszkań w o p ie k i ustaw icznej w domu pc U tw orzenie w jednostkach oi p raco w n ik a socjalnego do k o o rd y n o w ały b y działania lo
M oim zdaniem nie kw estio n u jąc znaczenia w yżej w y m ien io n y ch rekom endacji należy uzupełnić je o k ilk a punktów .
1
.
2
.
3. 4.P iln ie p o trzeb n a je s t n ow elizacja le g isla c ji so cjaln ej uw zględniająca po trzeb y ludzi starszych jako k lien tó w pom ocy społecznej. C hodzi o ustaw ow e określenie zadań i obow iązków pracow nika so c ja ln e g o w obec starszych (starszy człow iek rzadko sam zgłasza się p o pom oc co nie oznacza, że jej nie p otrzebuje) oraz sp ecy fik ację m echanizm u progu dochodow ego uw zględniającą specyfikę k o n su m p cji zw iązanej z w iekiem .
N iezbędne je s t w ypracow anie standardów usług opiekuńczych dla ludzi starszych oraz szczegółowe określenie standardów w dziennych dom ach pom o cy społecznej
K ształcenie przyszłych i dokształcanie obecn y ch pracow ników pom ocy społecznej do pracy so cjaln ej z ludźmi starszym i.
Edukacja władz lo k aln y ch w zakresie problem ów społecznych, p o lity k i społecznej i pom ocy społecznej w obec o só b starszy ch w środow isku.
11 S z u k alsk i P ., ( 2 0 0 8 a ) P o ls c y s e n io rz y w p r z y s z ło ś c i (w :) „ P o ls k a w o b lic z u s tarz en ia się s p o łec ze ń stw a” , P A N , W a rszaw a.
S z u k a lsk i P ., ( 2 0 0 8 b ) P o d s u m o w a n ie b ad a n ia: w n io s k i i r e k o m e n d a c je (w :) P. S z u k a lsk i ( r e d .) „ T o id zie s ta ro ś ć . P o staw y o s ó b w w ieku p rz e d e m e ry ta ln y m . R a p o r t z b a d a ń ” . I n s ty tu t S p ra w P u b lic z n y c h , W arszaw a .
12 A n n a M ich a lsk a, E k s p e r ty z a n ie o p u b lik o w a n a
13 W ó d z K ., C zekaj K ., N iesporek P iątek ( r e d .) „S o c jo lo g ia i polityk W y d a w n ictw o A k ap it, T o r u ń
ku usług świadczonych przez pracow ników I jakości.
pję usług opiekuńczych w skazuje, że w co ^wadzącej takie działania usługi świadczą ują również, ze w co trzeciej jed n o stce rze związanym ze św iadczeniem usług
j kadry do usług opiekuńczych w ystępuje
nach w iejskich, gdzie także najczęściej h. Z kolei m iejskie ośrodki pom ocy piekuńcze organizacjom pozarządow ym teriami wyboru w ykonaw ców są cena i tą brane pod uwagę ty lk o w co trzecim
Rozwój lo k aln ej p o lity k i społecznej, k tó rej in te g ra ln y m elem entem p o w in n y b y ć działania na rzecz osób w wieku p o p rodukcyjnym . C hodzi o uw zględnienie tej grupy w planow aniu strategicznym w obszarze społecznymWspieranie system ów naturalnych i pozarządow ych szczeg ó ln ie w obszarze usług opiekuńczych Reorganizacja niew ydolnego system u w spółpracy o p ie k i zdrow otnej i społecznej nad człow iekiem starym bow iem w sytuacji rozdzielonych k o m p eten cji służby zdrow ia i pom ocy społecznej działania na rzecz ludzi starszych n ie są skoordynow ane.
Tworzenie zintegrow anego system u pom ocy społecznej dla o só b starszych - od pom ocy dom ow ej, poprzez system m ieszkań w sp ó ln o to w y ch oraz w sp ó ln o to w y ch -ch ro n io n y ch do form y oddziału opieki ustaw icznej w dom u p o m o c y 13
Utworzenie w jed n o stk ach o rg an izacy jn y ch pom ocy społecznej na szczeblu lo k aln y m stan o w isk a pracownika so cjaln eg o do spraw ludzi starszych oraz zespołów in te rd y sc y p lin a rn y c h , k tó re koordynowałyby działania lo k a ln y c h in s ty tu c ji i org an izacji pozarządow ych w tym obszarze
łlizy stanu badań g e ro n to lo g ic z n y c h udnościowe (50-70 lat), co ułatwi daniem należy rozw ijać o rie n ta c ję na dpowiedzialność za siebie na starość, fotną i em erytalną oraz ak ty w iza cję a więzi m ięd zypokoleniow ej, oraz
icji pozarządowych, które p o w in n y >otrzeby osób w starszym w ieku, codawcy pow inni być zachęcani do możliwość aktyw izacji zaw odow ej ? czasu pracy dla em erytów p o zw o li zawodowej. Chodzi o urucham ianie ¡starszym wieku w których m o ż n a /alifikacje społeczne i cierp liw o ść .
np. do uczestnictw a w p ro g ram ie n patologicznych.
ekomendacji należy uzupełnić je o ająca potrzeby ludzi starszych ja k o i zadań i obow iązków p raco w n ik a ja się po pomoc co nie oznacza, że Kłowego uwzględniającą sp e c y fik ę l ludzi starszych oraz szczegółow e
¡w pomocy społecznej do pracy , polityki społecznej i pom o cy
iię społeczeństwa” , PA N , W arszaw a.
i(red.) „T o idzie sta ro ś ć . P o staw y o s ó b w
11 W ó d z K ., C ze k aj K „ N ie s p o re k A ., ( 2 0 0 4 ) P ra c a so cja ln a i p o m o c sp o łe c z n a w o b e c p o tr z e b lu d z i sta rs z y c h (w :) K . W ó d z , K. P iątek ( r e d .) „ S o c jo lo g ia i p o lity k a sp o łe c z n a a a k tu a ln e p r o b le m y p ra c y so cja ln ej. D y le m a ty te o rii i p r a k ty k i s p o łe c z n e j” .
