A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _ _ _ _ _ _ _ _ FOLIA OEC ONOMICA 77, 1988
Jerzy Kortan*
SPÓŁKI AKCYJNE I POZYCJA ICH ZAR Z^OÓ W
Spółki kap itał owe l~- ' IIÍ II ■ IIIMI ИИ11ШШ
W prz eciw i e ń s t w i e do n i e r o z e r w a l n i e związanej z osobami u d z i a -łowców spółki osobowej w spółkach k a p i t a ł o w y c h u d z iało wcy (czy są nimi osoby fizyczne, czy prawne) są wobec siebie zupełnie ob- ^cymi osobami prawnymi. N spółce osobowej śmierć jednego wsp ólnika prowadzi do rozwiąz ania spółki (chyba że statut stanowi inaczej), nat omia st w spółce k a p itał owej nie ma to żadnego znaczen ia dla jej d a l szeg o funkcjonowania. Kon tynu acja dzi ałal ności jast tu bowiem n i e zale żna od osoby udziałowca. Zmiana ud z i a ł o w c ó w też nie wpływa
' *
na tok pracy firmy, bo co prawda jako dawcy k a p itał u ponoszą oni ryzyko kapitałowe, a l e nie ponoszą odp owie dz i a l n o ś c i za k i e rowa nie prz edsi ę b i o r s t w e m . Spółki kap i t a ł o w e jako osoby pra wne posiadają własną pełną oso bowo ść prawną. Ponieważ jednak озоЬа prawna jako taka nie ma zdolności działania, prz epis y prawne muszą zapewnić jej osoby fizyczne, d z i ałaj ące w imieniu firmy jako osoby prawnej, kt ó r y c h dzi ał a n i e odp owia da dzi ałan iu osób prawnych, mie sz c z ą c się w ramach u s t a w o w y c h i st a t u t o w y c h uprawnień. Te osoby fizyczne stanowią zarząd prz edsi ębior stwa.
Wyj ątek od tego od d z i e l e n i a funkcji osoby prawnej jako w ł a ś c i -ciela i osó b f i z yczn ych jako p r z e d s i ę b i o r c y sta nowi ą tzw. spółki j e d n o o s o b o w e (jednoo sobow a sp. z o. o. i jed noo s o b o w a sp. akc.), gdy jed yny a k c jona riusz j e d n o c z e ś n i e k ie ruje prz edsi ębior stwem . W y j ą -tkiem mogą być także małe spółki z o. o., w kt ó r y c h wszyscy
udzia-* Prof., dr hab., dyr ekto r Instytu tu Ekonomi ki P r z e d s i ę b i o r s t w UL, kie ro w n i k Zakładu Ekonomiki i O rg aniz acji P r z e d s i ę b i o r s t w UL.
łowcy są je d n o c z e ś n i e w s p ó ł k i e r o w n i k a m i p r z e d s i ębi or st wa. Wtedy m a my do cz y n ien i a jak w p r z e d s i ę b i o r s t w i e j e d n o o s o b o w e g o w ł a ś c i c i e -la czy w spó łce oso bowej - z p o ł ą c z e n i e m obu tych funkcji w ręku ud z iałowców: p r z y j ę c i e m ryzyka k a p i t a ł o w e g o i zadań p r z e d s i ę b i o r -cy k i e r u j ą c e g o firmą. O rg ana k i e r u j ą c e spółkami k a p i t a ł owy mi są o kr eś l o n e w s p e c j a l n y c h u s t a wac h p o s z c z e g ó l n y c h krajów.
Na j ważn i e j s z e formy spółek k a p i t a ł o w y c h to: spółka z o g r a n i c z o -ną o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą (sp. z o. o.) oraz s półka akc y jna (Sp. Akc.). Pod sta w ową cechą spółki a kc yj ne j jest r o z c z ł o n k o w a n i e c a -łego n o m i n a l n e g o kap i t a ł u na p o j e d y n c z e akcje, co u m o ż l i w i a z d o b y -w an ie du ż ego ka p i t a ł u pop r zez rynek k ap i t a ł o -w y (giełdy akcyj ne ) i pr zez to czyni spółkę akcyjną n a j b a r d z i e j kor zy st ną i naj c z ę ś c i e j s to so wa ną formą pr awną dla wi e l k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w w y m a g a j ą c y c h w i e l k i e g o kapitału.
Każdy z r od za jó w spółek k a p i t a ł o w y c h ma us t a w o w o ok r eś l o n ą m i -n imal-ną w y s o koś ć k ap i t a ł u z a ł o życ ie lsk i ego.
Spółka z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś cią (sp.- z o. o.)*
Sp ó łka z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą stanowi formę p rawną p r z e w i d z i a n ą g ł ó w n i e dla ma ł y c h i ś re dni c h p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó -rych w ł a ś c i c i e l e chcą o g r a n i c z y ć swą o d p o w i e d z i a l n o ś ć jed y n i e do w ys ok oś ci w k ł a d u k a p it ał ow ego , s t a n o w i ą c e g o m a j ą t e k p r z e d s i ę b i o r
-2
stwa . C z a s e m tę formę w yb ie ra ją też duże pr z e d s i ę b i o r s t w a , gdyż jest ona m niej o b c i ą żo na f o r m a l n o ś c i a m i niż spółka akcyjna. . Chcą one za p om ocą tej formy o be jś ć s ur ow e pr z e p i s y r a c h u n k o w o ś c i o w e o- b o w i ę z u j ą c e spółki akcyjne, a pr z e d e w s z y s t k i m o b o w i ą z e k ko n trol i i p u b l i k o w a n i a z a m k n ię ci a roc z n e g o oraz r a c hunk u strat i zysków. W wię k s z o ś c i k r a j ó w wy d a n o je dnak p r z e p i s y z o b o w i ą z u j ą c e w i e l k i e p r z e d s i ę b i o r s t w a bez wzg l ę d u na formę pr awną do p o d d a w a n i a bil a n s u oraz r ac hunk u strat i z y s k ó w o b o w i ą z k o w i kon tro l i i publikowania"*. Zm n iejs z a to zna c z n i e a t r a k c y j n o ś ć tej formy dla o w y c h p r z e d s i ę -b i o r s t w .
1 To o z n a c z e n i e musi być k a ż d o r a z o w o d od a w a n e do n az wy firmy, np. w języku ang ielskim: "Ltd.", w nie mieckim: "GmbH".
2
K. M e l l e r o w i e z. A l l g e m e i n e B e t r i e b s w i r t s c h a f t s -lehre, Bd. 1, 14 Auf 1 , Berlin-N. York 1973, s. 90.
з
O gr a n i c z e n i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i je d y n i e do wys o koś ci wkł a du u d z i a ł o w c ó w pow oduje, że nie o be j m u j e ona już ich o s o b i s t e g o m a j ą -tku.
Dla tej formy spółki k a p i t a ł o w e j o b o w i ą z u j ą d w u s z c z e b l o w e o r g a -na kierujące: k i e r o w n i c t w o (lub k i e r own i k czy dy r ekt o r ) oraz z e -br a nie udział o wcó w. S ta tut spółki m oż e p r z e w i d y w a ć je s z c z e trzeci o r g an k i e r u j ą c y (jednak nie maj ąc y c h a r a k t e r u o b o w i ą z u j ą c e g o tu ze w zg l ę d u na pr z e p i s y prawne): radę nad zorczą. U s t a w o w o rada n a d z o r -cza musi istnieć tylko w s p ó ł kac h z o. o. z a t r u d n i a j ą c y c h powyżej 500 osób oraz w s p ó ł k a c h p r z e m y s ł u w ę g l o w e g o i stali prz y z a t r u d -ni e n i u po w y ż e j 100 osób. W innych p r z y p a d k a c h można z tych o rg a n ó w z r e z y g n o w a ć .
K i e r own i k p r z e d s i ę b i o r s t w a m a j ą c e g o formę spółki z o gr an i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą s p e łni a funkcję b i e ż ą c e g o k i e r o w a n i a i nie p o -wi n i e n być o g r a n i c z o n y w u p r a w n i en iac h. U c h wa ły z eb ra ni a u d z i a ł o w -ców nt. p r z e d s i ę w z i ę ć k i e r o w n i k a u s t a w o d a w s t w o zak ład a tylko w n i e l i c z n y c h prz y p a d k a c h . K i e r o w n i k o d p o w i a d a p rz e d z e b r a n i e m za ca ł ość w y n i k ó w rocznych. G ł ó w n y m z a d a n i e m zeb r a n i a u d z i a ł o w c ó w jest o c e n i e n i e i z a t w i e r d z e n i e (lub nie) roc z n e g o z a m kn ię ci a k s i ę gow e go, u c h w a l e n i e p o d z i a ł u z y s ku oraz p o w o ł a n i e lub o d w o ł a n i e kierownictwa. Jeśli w wi ę k s z e j s p ó ł c e z o. o. p o w o ł a n a jest rada nad z orc za , to ma ona te same zad an ia co w sp ółce akcyjne j.
Podział zysku w sp ó ł c e z o. o. d o k o n y w a n y jest w z a s a d z i e na p o d s t a w i e u d z ia łu k a p i t a ł o w e g o , bo p r z e j ę t e p rzez u d z i a ł o w c a r y z y -ko zależy od wy s o -koś c i jeg o wkładu. (Ta zas ada do t y c z y także s p ó -łek a k c y j n y c h oraz spó łd z i e l n i ) .
Spó łka z o. o., p o d o b n i e zre szt ą jak k a ż da spółka kapitałowa, ma w k a ż d y m k r a j u u s t a w o w o o k r e ślo n ą m i n i m a l n ą w y s o k o ś ć n o m i n a l n e g o kap itału, m i n i m a l n ą w y s o k o ś ć j e d neg o u d z iał u oraz m i n i m a l n ą liczbę u d z i a ł o w c ó w - z a ł o ż yc ie li. M i n i m a l n a n o m i n a l n a w y s o k o ś ć k a p i t a ł u z a k ł a d o w e g o wyn osi np. w R FN 20 000 marek, a m i n i m a l n y u dział j e d -n eg o w s p ó l -n i k a 500 marek*. Ud z i a ł y spółek z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e -d z i a l n o ś c i ą nie są p o -d z i e l o n e i nie są p r z e -d m i o t e m o br ot u na rynku k a p i t a ł o w y m (giełdach). M a k s y m a l n e w i e l k o ś c i nie są o k r eś lo ne, ale
i k o n t r o l n o - p u b l i k a c y j n e n a ł o ż o n e na spółki a k c yjn e p o c h ł a n i a j ą wie-le tys ięcy marek. Inne spółki są od tego wolne. C. Z i m m e r e r , K o m p e n d i u m der B e t r i e b s w i r t s c h a f t s l e h r e D ü s s e l d o r f 1956, s. 36-37.
A
w tej formie spółki liczba u d z i a ł o w c ó w jest z reguły zn a c z n i e mniej-sza niż w spółce akcyjnej. R o z s z e r z a n i e bazy k a p i t a ł o w e j nas t ępu je na ogół w d ro dze o g r a n i c z o n y c h lub n i e o g r a n i c z o n y c h d o d a t k o w y c h do-płat do w k ł a d ó w (co jednak musi być p r z e w i d z i a n e w sta t ucie) lub w d ro dz e ir z yj ę c i a now y ch ud z iałowców. Jeśli idzie o u z y s k i w a n i e k a -p it ał u obcego, to ta forma spółki, ze w z g l ę d u na o gr an i c z o n ą o d -p o w i e d z i a l n o ś ć jest uwa ża na cz ę s t o za mn iej wia r y g o d n ą k re dy t o w o niż spółka osobowa. W p r a k t y c e k r e d y t y tej spółki, z wł asz c za przy m ał ej liczbie u d z i a ł o w c ó w i ścisłej więzi p e r s o n a l n e j (np. gdy u- d z i a ł o w c y są czł onkami jednej rod ziny) mi ę d z y nimi, są cz ę s t o z a -b e z p i e c z a n e poza m a j ą t k i e m spółki pr y w a t n ą wła s n o ś c i ą w s p ó l n i k ó w
(np. przez zastawy).
Umowa o zał oż e n i u spółki z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą jest doś ć sze rok o o bjęta u s t awo w ymi wym ogami. 0 ile w sp ó łkac h o s o b o w y c h umowa nie musi mieć formy pi s emne j, to tu taka forma jest nie tylko w ym ag an a ust awowo, ale musi z a w i era ć co naj mniej: 1) formę i s i e dzibę spółki, 2) p r z e dm i ot dzi a łal n o ś c i , 3) kwotę k ap i t a ł u z a k ł a d o wego, 4) w ys o koś ć w kł ad u z a ł o ż y c i e l s k i e g o p o s z c z e g ó l n y c h u d z i a ł o w -ców. Prócz tego musi być tam w s k a z a n y je den lub kilku udział o w ców , k tó rzy otr z ymali p e ł n o m o c n i c t w o do r e p i e z e n t o w n n i a spółki na z e -wnątrz (prokura). P o n ad to c o r o c z n i e do sądu r e j e s t r o w e g o musi b y ć d os ta r c z a n a a kt u aln a lista u d z i a ł o w c ó w z w y k a z a n i e m ich wk ł a d u k a -pit ałowego. Spó łka z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą , j ak k o l w i e k jest spółką kap it a ł o w ą , to w s t o s u n k a c h w e w n ę t r z n y c h , jeśli idzie o u k s z t a ł t o w a n i e c z ł o n k o w s k i c h p ra w i obow iąz k ów, w y k a z u j e taką s a -mą e l a s t y c z n o ś ć jak spółki osobowe. S to sun e k u d z i a ł o w c ó w do k i e r o -wania p r z e d s i ę b i o r s t w e m pod l ega w d u ż y m s t o pni u s w o b o d z i e p r a w n e j i m oż e być k s z t a ł t o w a n y w u m o w a c h w z a l eżn o ści od k o n k r e t n e j s y t u a -cji i potrzeb. Sp ó łka z o g r a n i c z o n ą o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą nie wyrasta, jak w p r z y p a d k u spó łek akcyjnych, z o k r e ś l o n y c h funkcji g o s p o d a r -czych, ale jest j ed y n i e tw o rem u st a w o d a w c y . F orma ta u m o ż l i w i a z j ednej strony p r o w a d z e n i e p r z e d s i ę b i o r s t w a przy w y ł ą c z e n i u o s o b i s -tej o d p o w i e d z i a l n o ś c i (ca ł ym o s o b i s t y m maj ąt k i e m ) , a z d r u g i e j i n -d y w i -d u a l n e reg u l o w a n i e w s p ó ł -d z i a ł a n i a u-dz iał o w ców . P on i e w a ż spółka z o. o. nie k or z yst a z o t w a r t e g o ryn ku ka p ita ł o w e g o , nie pod l e g a o b o w iąz ko wi p u b l i k o w a n i a ro c z n e g o z a m k n i ę c i a księ gow e go. Fakt, że u d z i a ł y w tej formie spółki mają z a m k n i ę t y rynek k a p i t a ł o w y ( g i e ł -dy), stanowi jednak o g r a n i c z e n i e mo ż l iwo ści fi n a n s o w a n i a rozwoju.
O l a t e g o ni e kt ó r z y aut o r z y wi dzą w tej formie spółki najkorzystniej-sze z a s t o s o w a n i e dla s pó łek r o d z i n n y c h i zwr acaj ą uwagę, że czę sto jest ona tra kt ow ana jak o ma ł o w i a r y g o d n a kre d ytowo. J a k k o l w i e k dla ma ł y c h i ś r e dni c h sp ó ł e k jest to forma g o s p o d a r c z o n a j b a r d z i e j c e -lowa, to w ocz ac h w i e r z y c i e l i jest ona, ze w z g l ę d u na dużą nie- p r z e j r z y s t o ś ć st o sunków, s t*le tą formą, przy k t ó rej w k o n t a k t a c h fin an s o w y c h p o t r z e b n a jest w i ę k sza o s t r o ż n o ś ć niż w o b e c innych form p r z e d s i ę b i o r s t w 5 .
S półka a k c yj na (S. A.; Sp. Akc.) n o s z ą c a a ng ie ls ką nazwę: c o m -pany li m i ted by s h a res (Co.), ameryka ń ską : stock c o r p o r a t i o n (Corp.), n ie miecką: A k t i e n g e s e l l s c h a f t (A. G.), francuską: soc ié té ano ny me (S. A.) i jej t y p o l o g i c z n a c h a r a k t e r y s t y k a ma istotne z n a c z e n i e jako forma p r a w n a p o d m i o t u g o s p o d a r c z e g o nie t ylko ze w z g l ę d u na jej w p ł y w na s t r u k t u r ę o r g a n i z a c j i z a r z ą d z a n i a oraz na p r o c e s g o s p o d a r c z y p r z e d s i ę b i o r s t w a p o s ł u g u j ą c e g o się tą formą, ale i ze w z g l ę d u na jej rolę i w p ł y w w g o s p o d a r c e n a r o d o w e j k r a j ó w k a -p i t a l i s t y c z n y c h . Jest to o b e c n i e p o d s t a w o w a i n a j b a r d z i e j r o z w i -n i ę ta forma praw-na, typowa dla w i e l k i e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a w g o s p o -d a r ce k a p i t a l i s t y c z n e j . Kap it ał z a ł o ż y c i e l s k i musi w y n o s i ć np. w RFN m i n i m u m 100 000 OM, zaś w a r t o ś ć jed n ej akcji 100 O M 6 .
Forma p r a w n a , j a k ą sta no wi s pó łka akcyjna, jest z n a t u r y swej p o m y ś l a n a jak o u ł a t w i e n i e p r z e d s i ę b i o r s t w u z d o b y w a n i a na o t w a r -tym rynku k a p i t a ł o w y m p o t r z e b n y c h ś r o d k ó w p i e n i ę ż nyc h. N a s t ę p u j e to d r o gą w y d a w a n i a akcji.
N a j b a r d z i e j i s t o t n y m s k u t k i e m tej formy prawnej, jaką sta no wi s pó łk a a k c y j n a , j e s t s z c z e g ó l n y r od z aj u k s z t a ł t o w a n i a s t o s u n k ó w mię-dzy p r z e d s i ę b i o r s t w e m a je g o w ł a ś c i c i e l a m i ( a k c j on ari us zami ) : przed-s i ę b i o r przed-s t w o jeprzed-st w tej fo r m ie przed-s a m o d z i e l n y m p o d m i o t e m g o przed-s p o d a r c z y m z wł a sną e g z y s t e n c j ą i roz wojem, n i e z a l e ż n y m od o s o b i s t e g o losu s w y c h w ł a ś c ic i eli. M o ż l i w e jest to d z i ę k i o r g a n i z a t o r s k i e m u r o z s z c z e p i e n i u f un kcji p r z e d s i ę b i o r c y na k i e r o w n i c t w o (zarząd ) p r z e d
-5 Ibidem, s. 90 i 93.
6 H. W ü r d i n g e r , A k t i e n g e s e l l s c h a f t , I. 1, " H a n d w ö r -t e r b u c h der S o z i a l w i s s e n s c h a f -t e n " 1956, B d . I, s. 124.
s i ę b i o r s t w a z j e d n e j s t r o n y i na k a p i t a ł o d a w s t w o ( s a m o f i n a n s o w a n i e ) z d r u g i e j o r a z w w y n i k u n i e m o ż n o ś c i w y m ó w i e n i a u d z i a ł u k a p i t a ł o w e -go, p r z y J e d n o c z e s n y m s w o b o d n y m p r z e n o s z e n i u go na i n n e o s o b y . S p ó ł k a a k c y j n a m o ż e ł ą c z y ć w s o b i e d o w o l n i e w i e l k i k r ą g k a p i t a ł o - d a w c ó w w j e d n y m p r z e d s i ę b i o r s t w i e z j e d n o l i t ą k o n c e p c j ą g o s p o d a r -czą. J a k o s p ó ł k a a k c y j n a p r z e d s i ę b i o r s t w o p r z e s t a j e b y ć - w e d ł u g n i e k t ó r y c h a u t o r ó w 7 - g o s p o d a r s t w e m z a r o b k o w y m p r z e d s i ę b i o r c ó w , a le staje się g o s p o d a r s t w e m p r o d u k c y j n y m z w i ą z a n y c h z n i m o s ó b f i z y c z -n y c h i p r a w -n y c h - c zy to p r y w a t -n o p r a w -n y c h , c z y p u b l i c z -n o p r a w -n y c h . W c z y i m i n t e r e s i e p r z e d s i ę b i o r s t w o to j e s t p r o w a d z o n e t z a l e ż y k a ż d o
-raz owo od u k ł a d u sił. S p ó ł k a ak cyj na , J a k o p r z e d s i ę b i o r s t w o p r a w n i e s a m o d z i e l n e , o d p o w i a d a s w y m m a j ą t k i e m n i e o g r a n i c z e n i e , a le o d p o w i e d z i a l n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h a k c j o n a r i u s z y J e s t o g r a n i c z o n a do w y -s o k o ś c i ic h u d z i a ł u k a p i t a ł o w e g o . T a k a f o r m a p r a w n a s t w a r z a w a r u n -ki d la p r a k t y c z n i e d o w o l n e j w i e l k o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a i d la p r a -k t y c z n i e n i e o g r a n i c z o n e g o c z a s u J e g o t r w a n i a . T e g o w ł a ś n i e w y m a g a j ą w w i e l u d z i e d z i n a c h n o w o c z e s n e w a r u n k i p r o d u k c y j n o - t e c h n i c z n e . S p ó ł k a a k c y j n a J e s t n a j c z y s t s z ą f o r m ą s p ó ł k i k a p i t a ł o w e j . Je j w ł a ś c i c i e l e s t a w i a j ą p r z e d s i ę b i o r s t w u do d y s p o z y c j i n i e s wa o s o b y , lecz t y l k o ś r o d k i p i e n i ę ż n e i z r e g u ł y n i e są t r a k t o w a n i J a k o p r z e d s i ę b i o r c y . U m o ż l i w i o n e J e s t to g ł ó w n i e p r z e z r o z c z ł o n k o w a n i e n o m i n a l n e g o k a p i t a ł u ( z a k ł a d o w e g o k a p i t a ł u ) ne p o j e d y n c z e a k c j e , co z k o l e i p o z w a l a na g r o m a d z e n i e w i e l k i c h ś r o d k ó w f i n a n s o w y c h p r z e z r y n e k k a p i t a ł o w y ( g i e ł d y ) . W tej f o r m i e p r a w n e j p r z e d s i ę b i o r s t w a d o k o n a n y J e s t w y r a ź n y r o z d z i a ł na w ł a ś c i c i e l i ( a k c j o n a r i u s z y ) i k i e r o w n i c t w o ( z a r z ą d ) . W ł a ś c i w y m p r z e d s i ę b i o r c ą są tu c z ł o n k o w i e z a r z ą d u , a n i e w ł a ś c i -c i e l e p r z e d s i ę b i o r s t w a . P o d s t a w o w e d e c y z j e k i e r o w n i c z e p o d e j m u j e b o w i e m s a m o d z i e l n i e z a r z ą d 1 o n p o n o s i p e ł n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć za g o s p o d a r c z y r o z w ó j s p ó ł k i i za p o w i e r z o n y m u k a p i t a ł . S p ó ł k a a k c y j n a we w s z y s t k i c h w z a s a d z i e k r a j a c h m u s i u s t a w o w o m i e ć 3 o r g a n a k i e r o w n i c z e ( t r ó j s z c z e b l o w e k i e r o w n i c t w o ) : z a r z ą d , r a d ę n a d z o r c z ą i w a l n e z g r o m a d z e n i e a k c j o n a r i u s z y . Z a r z ą d ( m a n a g e -m e n t , V o r s t a n d , c o n s e i l de d i r e c t i o n ) s k ł a d a s ię z j e d n e j l ub k i l k u o s ó b i j e s t p o w o ł y w a n y p r z e z r a d ę n a d z o r c z ą n a j w y ż e j na 5 rtmr- ę J l iS tC h w ? 1 * a °* A k t i e n g e s e l l s c h a f t , " H a n d w ö r t e r b u c h d er S o z i a l W i s s e n s c h a f t e n " 1960, Bd. I, s. 144.
lat, z możliwo ścią pon owne go pow ołan ia po upływie tego okresu. P o -n aw ia-ni e pow oła-nia w skład zarządu może być kilkakrot-ne. W k i e r o waniu spółką zarząd jest n a j w a ż n i e j s z y m ośr od k i e m d e c y z y j n y m s p ó ł -ki i nie jest związany wytycznymi rady n a d zorc zej ani wal n e g o zgro-madzenia. Według ustawy o spółkach akc yjny ch w RFN, zarząd ma p r o -wadzić spółkę na własną odpowiedzialność, tak jak wymaga tego do-g bro p r z e d si ębior stwa i jego ucz es t n i k ó w oraz ogólne dobro n a r odow e .
W RFN na pod staw ie ustawy o w s p ó ł d e c y d o w a n i u w prz em y ś l e g ó r -nic zym w skład zarządu spółek akcyjnych w ch odzi ć musi dyr e k t o r ds. pracy jako r ó w n oup rawni ony członek zarządu. Jest on często w y ł a -niany przez p r z e d s t a w i c i e l s t w o załogi i bez jego zgody nie może być powołany ani odwołany.
Rada nad zorc za (board of directors, Auf sich tsrat , conseil ď adm inistration) pow oływ ana jest przez walne z g r o m ad zenie najwyżej na 4 lata, ma za zadanie czuwać nad p r o w a d z e n i e m spółki przez z a -rząd. W tym celu zarząd musi inf ormować ją o sytuacji przedsiębior-stwa co najmniej raz na trzy miesiące. Rada nad zo r c z a powinna liczyć m i n i mal nie 3, a mak sy m a l n i e 21 osób i żaden - z jej c z ł onkó w nie może wchodzi ć jed n o c z e ś n i e w skład zarządu. Według ustawy o p r z e d s i ę b i o r s t w a c h w spó łkac h akc yjny ch RFN 1/3 składu rady n a d -zorczej ma być wyb ie r a n a przez pra cobi orców . W p r z e d s i ę b i o r s t w a c h obj ętyc h ustawą o w s p ó ł d e c y d o w a n i u (gó rnictwo i przemys ł żelaza i stali) rada nad zorcza musi składać się z 11 osób, z czego 5 musi być p r z edst awici elami pracobiorców.
Walne z gr omad zenie nie ma w zasadzie wpływu na bie żące k i e r o w a -nie prz edsi ębior stwem . Nie może też wpływać na z a t w i e r d z e n i e r o c z -nego zam knięcia księgowego, a tym samym o d d z i a ł y w a ć na w ys okoś ć u s t alon ego do p o d ział u zysku, chociaż całe ryzyko ponoszą
akcjo-9 '
nariusz e . Przy dec yz j a c h dot ycz ą c y c h zmian w statuci e k o n i ecz na jest wię kszość 2/3 głosów ucz est n i k ó w wal nego zgromadzenia. Podział zysku nas tępuje z zasady według udz iału kapitałowego, gdyż p o n o -szone ryzyko odp owiada wys okości wkładu kapitałowego.
8
W ü r d i n g e r (op. cit., s. 527) pisze, że dalej zarząd prowadzi p r z e d s i ę b i o r s t w o na własną o d p o w i e d z i a l n o ś ć i przy d a l e -kiej samodzi elnoś ci wobec wal nego zgr o m a d z e n i a i jest z o b owią zany k ie rowa ć się nie tylko int eres em akcjona riusz y, ale i i n t e res em przedsi ębior stwa, jego załogi, a także musi uwz g l ę d n i a interesy ogólne gospodarki.
9 ’ .
-G. W ö h e, E i n f ü h r ü n g i,n die a l l geme ine Betriebswirtschafts-lehre, 14 Aufl., M ü n chen 1981ť, s. 909.
Kapitał spółki akcyjnej jest określony w statucie, jego z w i ę k -szenie lub zmn iej-szenie wymaga więc zmian w tym dokumencie. R o z k a -w ał ko-wanie kapitału podsta -w o -weg o spółki na pojedynoze a k c j e ' 0 stwarza tej formie prawnej prz eds i ębi or stw a n aj kor z y s t n i e j s z e m o -żliwości sam ofinansowania. Przez przyjęc ie dod a tkowo dowolnej, nie-og r aniczonej l ic zb y. akcjonariuszy ( u d z i a ł o w c ó w ) , nawet z rel atywnie małymi udziałami', mogą ^jyć uzy ski w a ne duże kwoty kapitałowe. A k -cjonariusz, z chwilę, gdy wniósł swój pełny wkład, ma juz tylko prawa: do głosowania na wal nym zgromadzeniu, do dywidendy, p i e r w -szeństwa przy zakupie nowo wydanyc h ("młodych") akcji, jeśli spółka postano wiła zwiększyć swój kapitał. Prawo wyd awania "młodych" a k -cji ma tylko ta forma spółki. P rz ysłu guje mu także prawo do otrzy-mywania cor ocznie kopii bilansu i s pr awozdania o stanie interesów.
Pos iadanie akcji jest również korzyst ne dla akcjonariusza. Przede wsz ystkim akcje dobrze p r o s p e r uj ący ch spółek znacznie z w i ę k -szają swą wartość giełdową w stosunku do nominalnej, a odsetki z nich u zy skiwane bywają znacznie wy ższe niż moż liwe do uzy skania przy wkładach osz czędnościowych . Ponadto akcje opiewają zazwyczaj ria posiadacza, więc dzięki temu on sam p oz ostaje ano nimowy i może w każdej chwili sprzedać je i zl i kwidować w ten sposób swój udział. Takich możliwości nie stwarza żadna inna forma. Pot rze b ują c p ł y n -nej gotówki albo obawiaj ąc się ryzyka, akc jona riusz nie musi wyp owiadać swego udziału, tylko s pr zedaje swe akcje. W f u n k c j o n o -waniu spółki nic się nie zmienia, bo na miejsce jed nego a k c j o n a -riusza wkracza z reguły nabywca akcji - nowy, anonimowy a k c j o n a -riusz. Nie ma więc możliwości zmniejszenia kapitał u spółki przez wypowie dzenie swego udziału. Handel akcjami odbywa się na giełdach lub w bankach, ale aby akcje były d o p usz c zone do giełd, spółka m u -si rozporządzać k ap ita ł em ok r eślonej wysokości. Stąd np. w RFN w 1970 r. zaledwie o k . 25% spółek akc yjnych było dop u sz c z o n y c h do g i e ł d .
Spółka akcyjna d ys ponuje także najlepszymi moż liw o ści am i u z y s -kania kap itału obcego. Z jednej strony wpływa na to prawo akcyjne, które zawiera szereg prz e pisów słu żą cy ch ochroni e wie rzycieli, a z drugiej strony sze reg form dł u g o t e r m i n o w e g o fin anso w ani a stoi do
Min imalna wys okość kap itału w RFN wynosi dla spółki a k c y j -nej 100 000 marek, a jed-nej akcji 50 marek.
dyspozy cji prz ede w s z y stk i m spółek akcyjnych. Ochrona wi e rzyc ieli jest zapewni ana w szczególności przez bardzo surowe przepis y d o t y czące sporząd zania bilansu i d o k onyw ania wyceny środków. Te p r z e p i sy mają na celu z ap obie ganie zbyt kor zy s t n e m u p r z e d s t a w i e n i u p o z y -cji wy n i kow ej i m a j ątk o wej spółki. U s t awo w y przymus two r zenia r e -zerw, które mogą być prz e z n a c z o n e tylko na p o k ry ci e strat, a nie na w ypłaty dywidend, ma zap obiec pod z iałowi i w y p ł ace n iu w sz y s t k i c h zysków. Ustawowy o bo wiązek s pe cjalnej kontroli roc znego za m k nię cia b i l ans o wego oraz przymus p u b l iko w ani a tego zamknięcia, a także s p e -cja lne przepis y ochro nn e przy dec y zja c h d o t y c z ą c y c h zmn i ejs ze nia kapitału, w re szc i e wymóg k wa l ifi ko wan e j wię ksz o ści na wo l n y m z g r o -ma d zeni u przy u ch wałach o s zc ze g ó l n y m g os p o d a r c z y m zn a cze n i u (np. pod wy żs zen ie kapitału, fuzja), w sz yst k o to wzm acnia w ia r y g o d n o ś ć kre dytową spółki akcyjnej i ułatwia jej d opływ kap itał u obcego. Mimo og r a nic z one j o d p ow ie dzi al no ści tej formy spółki jej masa m a -jątkowa odp owiada n i e o g r a n i c z e n i e . Często zresztą p r z e d st aw ici e le banku są członkami rady nadzorczej.
Forma prawna spółki akcyjnej w pew ny ch w ar unk a ch daje okr e ślo ne korzyści podatkowe, w u s t a w o d a w s t w i e szeregu k rajów ist nieje bowiem tendencja do stw arz a n ia k o r z y s t n i e j s z y c h w ar u nkó w p o d a t k o w y c h s p ó ł -kom k ap it a ł o w y m (także sp. z o. o.) w sto sunku do spółek osobowych. Jednak forma ta jest z innych wz g lędó w dość kosztowna. Nie z al e ż n i e bo wiem od kosztów umów i wpisu do rej estru h a n d low eg o (co ma m i e j -sce także w prz y padku spółek osobowy ch) dochodz i jeszcze w okr es ie tworzenia koszt druku akcji, p r o sp ek tó w i n f o rma c yjny c h oraz k o n -troli w ar unkó w założenia spółki. Pon ad to w trakcie f u n k cjo no wan i a spółki akcyjnej n ie zbę d ne są nakłady zwią zan e z o b o w i ą z k o w ą c o -roczną kontrolą, fu n k cj o n o w a n i e m rady n a d zor c z ej i wa l n e g o z g r o m a -dzenia oraz p r z y g o t o w a n i e m i p u b l i k o w a n i e m zam kni ę cia r oc zne g o i raportu o stanie interes ów p r z e dsi ę bior s twa . Spółki akcyjne muszą też ponosić o wiele wyż sz e niż inne formy nak ła dy na "public r e l a -tions", gdyż są one zawsze p r z e d m i o t e m zai n ter e s o w a n i a opinii p u b -licznej .
Lic zne spółki a kc yjne znajdują się w r ękach innych s półek ak- cyjnych czy p r z e d s i ę b i o r s t w (również k on cernów). Także p a ń s two we czy k om una l ne p r z e d s i ę b i o r s t w a f u n k cjo n ują c e na zasad ac h z a r o b k o wych mogą, mimo swego p u b l i c z n e g o charakteru, być p r o w a d z o n e na z a -sad ach p r y w a t n o p r a w n y c h jako spółki akcyjne.
Należy jeszcze podkreślić s am odzi elnoś ć spółki akcyjnej - jako prz ed si ębi or st wa "samego w sobie" - wobec swych wła ścicieli. Zarząd spółki może prowadzić często nawet własną politykę bilansową, e m i -syjny» podziału zysku, k sz tałt owani a opinii publicz nej itp., trak-tując akcjona riuszy jako grupę osób fizycznych i prawnych, które dały do dyspozycji swe środki finansowe, ale game nie wtrącają się w prowadzenie interesów. Sprawy te zresztą rzadko są r e g u l o w a -ne spe cjalnymi przepisami, naj c zęściej zależą od układu sił w spół-ce i pozycji zarządu ( m a n a g e m e n t u ), który prowadzi na bieżąco przedsiębiorstwo, najlepiej więc zna warunki działan ia i ist n i e j ą -ce możliwości oraz zewnętrzną koniunkturę. Wpływ właścic ieli ( a k-cjo nariuszy) wyraża się przede w sz yst k im w tym, że sami na walnym zgr omadzeniu albo przez swe p r z e d st awi ci el stw o - radę nadzorczą mogą odwołać zarząd lub jego p o s z c z e góln y ch członkó w z ok r eślonym terminem lub ze skutkie m natychmiasto wym. Wpływ ten wyraża się ró w-nież w prawie kontrolowania, odwo ływ an ia i powo ływ a nia zarządu.
Coraz bar dziej też zwiększa się (zwłaszcza w RFN) wpł yw p r a c o -biorców spółki, którzy obok zarządu i właścic ieli (akcjonarius zy) stają się trzecim ośr o dki em władzy. Od czasu wydania w RFN w 1952 r. ustawy o p r z e d s i ęb ior stw ac h (Betrie bs ver fa ssu n gsg es etz ) jedna trze-cia członków rady nadzorczej wy b i era na jest przez pr z edstawici eli załogi. Wsp ółpraca tych trzech grup: przeds t awi ci eli p r z e d s i ę b i o r -stwa (zarząd), właścic ieli (rada nadzorc za) i p r a c own ik ów wymaga pew nego wy r ównania ich interesów, przy uwz gl ęd nia ni u jednak i n t e -resu o g ó l n o g o s p o d a r c z e g o 11 .
Interes p r z e dsi ęb ior s twa (spółki) rep rez e nto wa ny przez zarząd jest zazwyczaj nas tawiony na d ł u go fa lo we za p ewnienie firmie e g z y s -tencji i rozwoju. Ten interes pow inie n być repreze n towa n y również przez ws z yst k i ch p oz o sta ły ch p a r t ner ów i do pewnych granic godzony z int eresem własnym. Pom yślny rozwój p r z e d si ę bio r st wa spółki a k -cyjnej zależy w d e c ydu j ący m stopniu od tego, jak dalece uda się prz efor so wać interes p r z e dsi ę bio r s twa w stosunku do interes ów p o s zcz e góln y ch grup.
Interes wła ścicieli (akcjonariuszy) nie zawsze jest zgodny i
Temat niniejszy omówiony jest na pod stawie zasad f u n k c j o n o -wania spółek akcyjnych w RFN. W tem atach n as tępnych o mó wi on e z o staną sp e cyficzne problem y funkcj o n owa n ia spółek ak c yjn y c h w w a ż -ni e jszy c h krajach.
wyważony z interesem przed si ębi or st wa. W ys tępują tu pewne s z c z e g ó l -ne interesy, które w pł y waj ą na cele i pos t awę ak c j ona riuszy. D ł u goletni akc jonariusz będzie prz edkł a dał równo mi er ną d yw id e n d ę w k o -lejnych latach, przy r ea lnym z ab e z p i e c z e n i u w ł a sneg o wkł a du k a p i -tałowego. Jego interes na ogół po k ryw a się z in t ere s em spółki jako prz eds i ębi or stw a. N at omiast a k c jon a r ius z "chwilo wy" (przejściowy) Jest zawsze raczej zorient ow any k r ó t k o o k r e s o w o na m oż l i w i e wys oką dy w id e n d ę przy od p owi e d n i o wys oki m k ursie akcji. D ł u g o f a l o w y in t e -res i rozwój pr z e d s i ę b i o r s t w a jest mu obojętny. Poza tym mogą w y -stę pować jeszcze inne, liczne grupy interesów: pr a c own icy, a k c j o -nariusze, którzy są z daną spółką w p o w i ą z a n i a c h dostawczo-odbior- czych, banki itp. Po n iewa ż a k c jon a r ius z e mogą nie w y s t ę p o w a ć sami, a wyłan ia ć swych prz eds t awi ci eli , często są nimi banki. Te znów kierują główne za i nte r e s o w a n i e na sprawy kre d y t ó w oraz emisji a k -cji, co może, ale nie musi po k rywa ć się z i nt er es em p r z e d s i ę b i o r -stwa. Oceniając interesy zarządu spółki, trzeba jednak mieć ś w i a domość, że nie zawsze r e p r ez e n tuje on o b i ekt y wny interes p r z e d s i ę -biorstwa. Zarząd może b o w i e m k i e row a ć się na z a c h owa n ie lub wzmoc-nie wzmoc-nie swej pozycji i w tym celu wiązać się, a nawet u z a leż n i ać od ok r eś l o n y c h grup a kc jonariuszy. Ale nawet wt edy zarząd usi łu je tylko tak dalece u wz gl ę d n i a ć ich interesy, by dłu go f a l o w y rozwój p r z e d s i ę b i o r s t w a nie uci erpiał na tym.
Sz c zegó lne interesy p r a c o b i o r c ó w ko n cen t r u j ą się głó wn ie na pr o b l e m a c h poprawy w ar un kó w pracy i z m n iej s zeni a w p ł y w ó w a k c j o n a -riuszy, jeśli ich i p r z e d s i ę b i o r s t w a interesy nie są zgodne.
Szc z egó l ne zn a czen ie ma tu układ sił na w a l n y m z g r oma d z eni u , a wię c struktura u c z e s t n i k ó w tego zgromadzenia . Pon ieważ drobni a k cjo na r i u s z e nie są w stanie os o biśc ie u c z e s t n i c z y ć w w a l ny ch z g r o -ma d zeni ach, część z nich prz e k a z u j e swe prawa p r z e d s t a w i c i e l o m (bardzo często są nimi banki). W w y j ą t k o w y c h p r z y p a d k a c h powierzają re p rez e n t o w a n i e swych int eresów wybrane mu, s z c z e g ó l n i e z a i n t e r e -sow anemu innemu d r o b nem u ak c jona r i u s z o w i (w St a n ach Z j e d n o c z o n y c h cz ęsto p o w i e rz aj ą tę rolę cz ł o n k o m rady n a d zorc z ej board of d i r e -ctors). Jeśli jednak Jeden a k c j o n a r ius z (osoba fizyczna lub p r a -wna), r oz porządza w i ę k s z o ś c i ą głosów, to w takiej m o n o k r a t y c z n e j s t r u kt u rze dec yd uj ąca jest jego wola. Jeśli w i ę k s z o ś ć akcji jest w ręk ach kilku n i e l i c z n y c h a k c j ona r ius z y (st ruktura o l i g a r c h icz n a), j e d nol i tość p ol ityk i wym aga już o k r e ś l o n y c h k o m p r o m i s ó w mię d zy wie lkimi ak c j ona r ius z a mi, a wtedy p ol i t y k a nie jest s ta bi ln a i
może ulegać zmianom w p o s z cze g óln y c h okresach, co dla p r z e d s i ę b i o r -stwa może być niekorzystne. Przy poii kra ty czn e j struktu rze walnego zgromadzenia, jeśli składa się ono z wielu drobnyc h akcjonariuszy, decyduje każdo ra zow o większo ść głosów i polityka w długich okr esach może być chwiejna. Ponadto ma znaczen ie czy większość drobnych ak cjonariusz y n as tawiona jest na lokatę kapitału, czy na cele s p e -kulacyjne. Dobre działan ie i umi ejętna polityka zarządu może d o -pro wa dz ić do jej stabilizacji. Pon adto banki mogą wtedy osiągnąć wię kszość głosów.
Przy m o n o kra t ycz n y ch st r ukturach w ł a sno ś ciow y ch poz ycja zarządu jest najsłabsza. Nat omiast w s tr ukturze p o l ikr atycznej może być bardzo silna, a nawet może dopr owa d zić do zdominowania wpływów r a -dy nad zorczej i w al nego zgr om ad zen ia przez zarząd. Dużo jednak z a leży od osobowości wa ż nie j szyc h czł onków p o s zc ze gó lny ch grup in t e -resów.
W u s t a w o d aw stw i e wsz ys tk ich krajów, w których istnieją spółki akcyjne, formy org an iz ac yjn e tych spółek (towarzystw) k ap i tał ow ych wykazują w n aj ist o t n i e j s z y c h k we st ia ch wsp ólne cechy i mają s p e ł niać ten sam cel gospodarczy. Umożli w iaj ą one dop row a dzen i e w i ę kszych ka p itał ów w formie udz iałów z p ub li cz ne go rynku k a p i t a ł o -wego drogą wydawan ia akcji. Zak upujący akcje dosta rc zu ią spółce swój kapitał, może ona więc w ten sposób gro madzić wie lkie środki i prz ezn a cza ć je na re a lizowanie celów statutowych. Z wniesieriipm wkładu przez opł a cenie i wyk up ie nie akcji zob owiązania a k c j o n a -riusza są już wyc zer p ane i nie ma prawa zmuszenia go do dopłat w razie pon oszenia przez spółkę strat. Jedynie w spe cj al nym typie spółek akcyjnych (ang. Company limited by guarantee) mogą być tego rodzaju obowiązki nał ożone w o k r e ślo ny ch warunkach. Nat o miast w nor m aln y ch spó łkach ak c y jny ch (ang.: Com pany limited by shares) p o -jęcie dodat ko wy ch obci ąże ń w ogóle nie występuje. Tu akc j ona ri usz e mają już tylko przywileje. W ten sposób akcja staje się j e d n o c z e ś -nie dla spółki środkiem dopływu, a dla a kc jona riusz y środ kie m lo-katy kapitału, s t w a r za j ący m mo ż liw o ści wyboru.
Jak kolwiek pra ktyka wielu kr ajów wyk azuj e silne k o n ce rn ow e po-, wią zania spółek akcyjnych, co w formie kl a sycznej (ale nie j e d y -nej) wyraża się w udziale jednej spółki jako akc j ona ri usz a w innej lub w kilku innych sp ó łkac h (tzw. tow arzystwa "matki" i "córki", spółki uzależnione, Dac hge s ell sc haf t, sub sidiary company itp.), to tylko w niewielu pr z yp a d k a c h u s t a w o d a w s t w o zajmuje się głębiej tą
sprawą. Naj wn ik li wie j u re gu l o w a n e są te z a g adni e nia w u s t a w o d a -w st-wie g o s p o da rc zym RFN.
Tak jak bar dzo różne są formy pow iązań, tak istnieje wielka róż nor o d noś ć z a m i e rz ony ch celów. S z c z egó ln ą rolą spełnia tu " s p ó ł ka j ed noos obowa " (niem.: E i n m a n n g e s e l l s c h a f t ) , która w y s t ę p u j e w t e -dy, jeśli łączny pakiet akcji jest w ręku jednego akc jo n a r i u s z a (np. innej spółki lub państwa). Us t awo d a w s t w a s ze regu k ra jów w t a -kic h p r z ypa d kach (także jeśli liczba u dz ia ł o w c ó w spa dn ie poniżej wy m agan ej dla zał ożenia spółki) c z ę ś ci o w o wpr o wa d z a j ą r o z wiąz a nie spółki, a c zę śc i o w o p r z y mus ow o pr z e o b r a ż a j ą ją w p r z e d s i ę b i o r s t w o jednoos obowe, z pełną osobi st ą od p owi e d z i a l n o ś c i ą . W ustawodawstwie RFN o b o wią z uje w tej kwestii zasada uza l e ż n i e n i a stanu pr a w n e g o spółki jedynie od stanu p ra wn eg o czł onko stwa, a nie od okr eśl o nej liczby udziałowców. Chodzi więc o cel, jakim jest d o p r o w a d z e n i e kapitału, nat omiast udz iały mogą być r o z p ros z one wśr ód p u b l i c z n o ś -ci lub s k o n c e n tro wa ne w jednym ręku. O s t a t e c z n i e pra wo w RFN d op us zc za spółki jednoosobowe, a j ed ynie rozwija s pe cj al ne p r z e p i -sy dla pewnych s z c z e g ó ł o w y c h problemów.
t v
Początki spółek w i ą ż ą c y c h kapitał w ię ksz e j liczby osób datują się w Anglii ze sto s u n k o w o w c z e s n e g o okresu. W c z eśn i e stały się one jednak formą s pe kulacji i wiele n i e s o l i d n y c h za ł oże ń d o p r o w a d z i ł o nawet w 1719 r. do wyd ani a "Bubble Act'.', który zakazał w ogóle z a -k ła dani a tych spółe-k (Joint Stoc-k Com pan i es) , cz ego nie dało się ze w z g lędó w g o s p o d a r c z y c h utrzymać. Tak więc ustawa z 1844 r. oraz wydana w 1855 r. "Limites Lia bi li ty Act" do p u ś c i ł y o gr a n i c z e n i e
12
o d p o w i e d z i a l n o ś c i spółki , jeśli m i n i m a l n a w a r to ść akcji w yn o sił a co n aj mnie j 10 funtów. N as tę pn ie przez "Joint Stock C o m p a n i e s Acts" z 1856 i 1857 r. o gr ani c z o n a o d p o w i e d z i a l n o ś ć z ostała w z a s a dzi e d op uszc zona, z w y j ą t k i e m jed ynie p e w n y c h rodzaj ó w sp ółek (banki i tow arz y stw a u b e z p i e c z e n i o w e ) . Od cza su wyd an ia w 1929 r. " C o m p a -nies (C o nsa lidation) Act" spółki liczące p on ad 20 u d z i a ł o w c ó w 12 h. T u m p l e r , J. W e i s h a r t , Aktiengesellschaft, I. 3, ‘ " Ha ndw ö r t e r b u c h der So^zialwissenschaften 1956, Bd. I, s. 131.
(spółki bankowe powyżej 10 udziałowców) zostały zo b owiązane do wpisu do rejestru i dodawan ia po nazwie firmy słowa: 'Limited .
Spółki akcyjne w Wielkiej Brytanii (noszące nazwę: Company limited by shares) mogą być pry watne lub pub l iczne (choć te p i e r wsze odpowia dają raczej konty ne nta ln ej spółce z o gr aniczoną o d p o -w i e d z i a l n o ś c i ą ) 1 5 . Dla private company za s tosowano pewne o g r a n i -czenia, tak-je jak: ogranic ze nie p rz enoszenia udz iałów przez prawo pi e rwok upu posiada ne przez pozo sta ł ych udziałowców, og r aniczenie liczby udz iałowców do 50 osób (gdyż tę formę, o dp owia dając ą raczej spółce z o. o. , trak tuje się również w Wielkiej Brytanii jako n a j -bardziej właściwą dla mał ych i śre dnich przedsiębior stw), zakez roz-syłania of i cjalnych zaproszeń do subskr y bow an ia akcji czy skryptów dłużnych. Jednocz eśnie jednak tym o g r ani c z eni o m o dp owiadają p e w -ne uła twienia w sprawach zakładania spółki i p ro wadz enia r a c h u n k o -wości. Poza wymienioną formą: Company limited by shares, istnieją jeszcze inne formy spółek, których tu nie ma potrzeby omawiać.
Założenie spółki akcyjnej w Wielkiej Brytanii wymaga co n a j -mniej 7 osób (przy private company wys tarczą 2 osoby). Jeśli p ó ź niej liczba udzi ało wc ów spada pon iżej tego minimum, może być p o s t a -wiony wniosek o roz wiązanie spółki. Nazwa firmy musi być j e d n o -znaczna, a os t atni m słowem nazwy musi być: "Limited". Wszystkie pisma spółki, w których w ys tępuje nazwa firmy muszą, jeśli są r o z -syłane w obrębie Wsp ólnoty Brytyjskiej, zawierać naz wiska w s z y -stkich dyrektorów, przy czym przy osobach nie będących obywatelami Wielkiej Brytanii musi być podane ich obywatelstwo. Akcje (shares) muszą opiewać na kon kretną wartość. Akcje bez podanej wartości n o -minalne j nie są dozwolone.
Bry t yjs k ie u s t aw od aw stw o akcyjne regulujące zasady działalnoś-ci spółek akc yjnych jest bardzo rozb udo wa ne i skompli kowane, nie ma więc tutaj miejsca na jego s zc zegółowe omawianie. Na d mien ić jeszcze tylko można, że jeśli idzie o wła ściwe spółki akcyjne (public c o m -panies), które zamierz ają wyp uści ć nowe akcje, to zobowi ą zan e są one do opu blik owani a i wręczen ia osobom, do których się zwracają, sp e cjalnego prospektu, p od leg a j ą c e g o upr zedn i emu s p r aw dz eni u przez^ sąd r*ejestrowy oraz doda tko we go sp r awdzenia przez władze giełdy
(jeśli akcje te są dopus zc zo ne na giełdę). 13 Ibidem, s. 132.
Dyr ektorzy spółki są zobowiązani prz edk ł a d a ć c o r o c z n i e z g r o m a -dzeniu (general meeting) bilans roczny wraz z r a c hunk iem zysków i strat oraz raport o stanie interesów. Walne zgr o m a d z e n i e uchwala tylko projekt podział u zysku i nie może ustalić wyż s z y c h dywidend, niż to pro ponu je zarząd. Treść bil ansu jest w Wie lkie j Brytanii uregulo wana w sposób tylko ramowy. Bardziej bow iem chodzi o z a s a -d y prawi-dł owej rachunkowości. Spe łnie nie tych zasad w p r z e d k ł a d a -nym bil ansi e i rachunku zysków i strat musi w swym s p r a w oz daniu po t wier dzić specjalny ekspert (auditor). Struktura tego raportu jest ściśle określona prz episami i żaden punkt nie może być pr?ez eksperta pominięty. Auditor musi być c z ł o nki em jednej z u zn anyc h ofi cjal nie organizacji i nie może s p e łnia ć żadnych funkcji w s p ó ł -ce czy w jej t o w arzy stwac h - "córkach".
Uchwały walnego z gr omad zenia są p o d ejmo wane zwykłą w i ę kszo ścią głosów, a jedynie dla s z c z e gó lnych spraw kon ieczna jest wię kszo ść 2/3 głosów. Nie jest kon iecz na obe cnoś ć wię kszo ści akc jon a r i u s z y na w al nym zgromadzeniu.
Jeśli idzie o zarząd spółki akcyjnej to ustawa z 1929 r. u s t a -la d-la public company obo wią z k o w o 2 dyr e k t o r ó w (statut może za- twięrdzić ich więcej), zaś dla pri vate company tego prz y m u s u nie ma, jednak musi być co najmniej jeden dyr ekto r i jeden sek reta rz spółki. Walne z g r o mad zenie może uchwałą zwykłej wię k s z o ś c i a k c j o -nariuszy odwołać dyr ektora natychm iasto wo. Należy mu się jednak wtedy odprawa i pok ryci e szkód. Prócz zarządu i w a l n e g o z g r o m a d z e -nia istnieje także rada nad zorc za (board of dir ectors), która ma p rawo uch walania z w i ększ ania kapitału.
Każda spółka musi pro wadz ić ewi denc ję u dz iałó w i dłu gów oraz ich tow arzystw hol ding owych , a także "córek" i "sióstr", które n a -leżą do dyrektorów, albo w których mają oni wpływ.
Ust awod a w s t w o bry t y j s k i e o be jmuj e także obo wiąz ek uja wnia nia pr z e d s i ę b i o r s t w (spółki) p o d p o r z ą d k o w a n y c h (su bsidiary company),, przez które rozumie się nie tylko spółki będące b e z p o ś r e d n i o p o -wią zane ze spółką nad rzęd ną ("matką"). W z e s t a w i e n i u muszą być więc w yk azan e także spółki p o d p o r z ą d k o w a n e spó łkom b e z p o ś r e d n i o p o d p o -r z ą dkow anym (tzn. "có-rki" "có-rek" danej spółki).
U s t a w o d a w s t w o b r y t yjs kie kła dzie też duży na c i s k na to, aby akcje były imienne, a nie na okaziciela, któ rego naz w i s k o zostaje wpi sane do księgi akcji.
Spółki akcyjne w Stanach Zjednoczonych р^гяя.м.|И'1 -яг. - n»r*ľ-:ąu:T..->;*nL«nu»«iywwi -г.Ддажц— — ■ЯМ—
Spółki akcyjne, zwane w Stanach Zjednoczonych w odróżni eniu nd Wielkiej Brytanii nie "Company", a "Corporation" albo "Stock C o r p o r a t i o n " 1*, funkcjonowały w tym kraju jeszcze przed uzy skan iem niepodległości na pod stawie prawa angielskiego. Po uzy skaniu n i e -podległości najwyższy trybunał postanowił, że wydane przed u z y s -kaniem niepodległości papiery wartośc iowe nie tracą ważności, a dla nowo zakładanych spółek przyjęto zasadę, że przywilej n a d a w a -nia praw spółek (korporacji) przysłu guje p o s zcze gólny m stanom. Ta zasada obowiązuje do tej pory i według niej w u s t a w o d awstw ie USA władze federalne są kompete ntne tylko w zakresie powiąza ń między- stanowych i zagranicznych, tzn. tylko jeśli dzi ałalność danego prz edsi ębior stwa - spółki wykracza poza granicę stanu albo d o k o -nywana jest za pomocą m i ę d zys tanow ych środków transportu ( i n t e r -state commerce). Oalszy rozwój w USA szedł także drogą tworzenia spółek k ap itał owych (Joint Stock Companies), dlatego że mogły być one zakładane na podstawie prywatnej umowy (articles of a s s o c i a -tion) i nie wymagały aktu publicz nego ( i n c o r p o r a t i o n ) . Rozwój szedł w tym kierunku, że władze p o s z c z e gólny ch stainów upr awniły spółki do sam odzi elneg o opracowywania statutów, a następnie do p r z e d k ł a -dania ich odp owie dniem u urzędowi stanowemu, od którego otr zymywały "certificate of incorporation".
W USA nadal nie istnieje federalne prawo akcyjne, natomiast zak ładanie spółek (korporacji) dla celów pry watnych następuje na pod stawie prawa akcyjnego odr ębnego dla danego stanu. Istnieje co p r a w d a "Uniform Stock Transfer Act", który jednak został przyjęty tylko przez niewiele stanów i to ze znacznymi z m i a n a m i 1^ . P o s z c z e -gólne stany dążąc do zakładania spółek na swym ter ytorium usiłowały rozluźniać obowiąz ujące na ich terenie prawo akcyjne. W k o n s e k w e n -cji zaistniał chaos i zaczęło pow staw ać wiele n i e s o li dnych spółek, które naruszały zasadę o d p o w i e dzial ności założycielskiej, wydawały akcje bez wartości nom inalnej lub bez prawa głosu, a nawet w y p ł a c a -ły dywidendy z kapitału.
Pr z e ciw dział anie temu wyszło z dwóch stron. Po pie r w s z e r o z -14 H, G. A b r o m e i t, Ame rik a n i s c h e Bet rieb swirtschaft, Wie sbaden [b. r.], s. 15-18.
winięto kodeks zasad prawidłowej księgowości powodujący, że j a k -kolwiek w USA w zasadzie nie obowiązuje sprawdzenie bilansu, to jednak instytucja kontrolera bilansu rozwinęła się tak dalece, że kontroler ma obowiązek nie zatwierdzić bilansu niezgodnego z tymi zasadami. Orugi ruch wyszedł od rządu federalnego, który w 1933 i 1934 r. wydał dwie ustawy odnoszące się do spółek w obrocie mię- dzystanowym (interstate commerce) lub posługujących się p u b l i c z n y -mi ( m i ę d zy stano wy-mi) środka-mi transportu (common carries).
Opierając się na zasadach i przepisach prawnych, spółka a k c y j -na w Stnach Zjednoczonych może przez inkorporację ( z a r e je strow a-nie) działać tylko w stanie, w którym jest zarejestrowana ( do mestic corporation). Natomiast spółki zagraniczne albo z a r e j e s t r o wane (inkorporowane) w innych stanach (foreign corporations) w y m a -gają Już specjalnej licencji.
Osobliwością amerykańskiego prawa handlowego są udziały bez określenia ich wartości nominalnej (no par shares), które w Europie występują jeszcze tylko w spółkach gwarkowskich w górnictwie, a które m e przedstawiają sobą określonej kwoty, a jedynie określoną część udziału (np. 1/1000).
Zarząd amerykańskiej spółki akcyjnej ma duże uprawnienia i o- pracowuje nie tylko bilans, rachunek zysków i strat oraz raport o działalności, ale także zasady podziału dywidendy. Według n a j c z ę ś -ciej stosowanych w poszczególnych stanach przepisów corocznie musi się odbyć jedno walne zgromadzenie w celu dokonania wyboru d y r e k t o -rów. Walne zgromadzenie jest niezbędne także do podjęcia nadzwyczaj-nych uchwał (np. zmiana statutu). Ponieważ wielu udziałowców nie może osobiście uczestniczyć w walnym zgromadzeniu, do zaproszenia na nie dołącza się pełnomocnictwo (proxy) do podpisu i zwrotnego p r z e s ł a n i a .
Jeśli spółka stara się o wydanie nowych akcji, musi w p r o s p e k cie zaznaczyć m. in.: nazwiska dyrektorów i liczbę akcji p o s i a d a nych przez każdego z nich, nazwiska 10 najwyżej opł aconych u r z ę d -ników, wraz z kwotami przez nich uzyskiwanymi itp. Również prawo głosu nie jest w USA uregulowane ogólnie obowiązującymi przepisami i regulacja tych spraw traktowana jest jako wewnętrzna sprawa spół-ki. Stąd różne przepisy dopuszczają wyłączenie (pełne lub c z ę ś c i o we) określonych grup udziałowców od prawa głosowania albo d o p u s z -czają np. ustalenie w statucie, że każdy udziało wiec ma tylko jeden głos, bez względu na wysokość udziału.
Jerzy_Ko£tan
Również przy wyborze dyrektorów każdy udziałowiec z prawem głosu może oddać swój głos na jednego tylko kandydata. W w i ę k s z o ś -ci stanów Jako quorum wymagana jest zwykła większość wszystkich u- prawnionych do głosowania. Nie jest wymagana większość kapitału zakładowego. Do podejmowania zwykłych uchwał wystarcza zwykła wię-kszość oddanych głosów.
Niezależnie od obowiązujących w danym stanie przepisów ist nie-je zwyczaj, że wszystkim udziałowcom wpisanym do księgi akcyjnej spółka przesyła corocznie obok bilansu oraz rachunku zysków i strat (statement of income and surplus) także roczne sprawozdanie. Bilans musi zawierać zatwierdzenie audytora. Natomiast zazwyczaj nie s t o -suje się publikacji bilansów i nie ma obowiązujących w tej sprawie przepisów i norm,jeśli idzie o ich treść. Stosuje się jedynie z a -sady rzetelnej rachunkowości.
Spółki akcyjne we Fran_c
Spółki akcyjne (société anonyme lub sociéte par actions, w skrócie S. A.) mogą być zakładane całościowo - jednocześnie lub tez sukcesywnie. Ta ostatnia forma jest zresztą rozwinięta na szer-szą skalę. Polega ona na tym, że przy zgłaszaniu przez z ał ożyc ie-li statutu do rejestru określa się w nim wysokość kapitału zakła-dowego spółki i wpłaca najpierw określoną część (najczęściej 1/4). Jeśli wnoszony wkład ma częściowo charakter rzeczowy, a nie p i e -niężny, musi być sporządzony w tej kwestii na podstawie analizy i kontroli raport specjalnych kontrolerów (commisaires aux rapports) i on jest podstawą zatwierdzenia przez wszystkich założycieli wkła-dów rzeczowych.
Wniosek o utworzenie spółki akcyjnej we Francji musi być p od pi-sany minimum przez 7 założycieli. Jeśli w trakcie działalności liczba udziałowców stanie się niższa, to po roku każdy ze w s p ó l n i -ków ma prawo zażądać sądowego rozwiązania spółki. Jednoosobowa spół-ka akcyjna nie jest przez francuskie prawo przewidziana, nawet gdy dochodzi do niej w czasie funkcjonowania spółki. Wykluczone są rów-nież akcje uprawniające do większej liczby głosów. Statut spółki akcyjnej może dopuszczać a k c jonari'usza do udziału w walnym zgr oma-dzeniu, jeśli posiada on pewną liczbę akcji (z reguły nie można
wymagać więcej niż 20 akcji), ale kilku akc jona riusz y może się p o -łączyć i upoważnić jednego z nich do rep rezentowania. Istnieją też moż liwości postawi enia górnej granicy dla liczby gło sów jednego a k c j o n a r i u s z a .
Nieco inaczej p rz edst awia się we Francji sprawa org anów spółki akcyjnej. Podstawową rolę spełnia rada adminis tracy jna, która skła-da się z co najmniej 3, a najwyżej z 12 akc jon a r i u s z y i wyb ierana jest na 3 lub 6 l a t 1 6 . Prezydent tej rady jest j e d n o cz eśnie g e n e -ralnym dyr ekto rem p r o w a d z ą c y m zarząd. Rada może mu prz yd z i e l i ć jednego zastępcę. Rada musi cor oczn ie prz eds t a w i ć bilans, rachunek
*
strat i zysków oraz raport o stanie int eres ów p r z edsi ębior stwa. We francuskich spółkac h akc yjnych wybiera się na trzy lata "commis aires aux comptes" (censeurs) dla nad z o r o w a n i a p r o w a d z e n i a r ac hunk owośc i oraz takich zagadnień, jak: wycena bilansowa, p o r -tfel zamówień, pra w i d ł o w o ś ć inwentarza, bilansu oraz rachunku zys-ków i strat, a także dan ych zaw artych w raporcie z d zi ałal ności przedsi ębior stwa. Są oni zwykle powoływani z urz ędowej listy i' mogą w każdej chwili podjąć kontrolę, a w szc ze g ó l n i e waż n y c h s y -tuacjach zwołać gen er a l n e zebranie.
Walne z g r o m a d z e n i e , n az ywan e dorocznym, f u n kcjo nuje na ogół na takich samych zasadach, jak w innych krajach. Uchwały pod ejmu je się większo ścią głosów obe cnyc h lub r e p r e z e n t o w a n y c h akcjonariuszy. Co prawda statut może stanowić, że w i ę k szo ść o bl icza ć się będzie w ed ług wartości a k c j i . Ola uchwał d o t y c z ą c y c h zmiany formy lub p r z edmi otu dzi ałal ności spółki w ym agan a jest o be cnoś ć p r z e d s t a w i -cieli 3/4 kap itał u zakładowego. Zmiana prz y n a l e ż n o ś c i n a r o dow ej spółki wymaga zgody w s z y s t k i c h udziałowców. To samo dotyczy decyzji z wi ązanych z roz sze r z e n i e m od p o w i e d z i a l n o ś c i akc jonariuszy.
Jeśli spółka stracił a 3/4 swego kapitału, a rada a d m i n i s t r a -cyjna zan iedb uje zwołanie g e n e r a l n e g o zgromadzenia, każdy z a i n t e -resowany może zażądać r o z wiąz ania towarzystwa.
Jerzy Kortan
JOINT STOCK C O M P ANI ES ANO P O S ITIO N Н Е Ю 8Y THEIR MAN AGEM ENT BOARDS
The article deals with pro blem s of the f u n c tio ning of joint stock com pani es in m a r k e t - o r i e n t e d e c o n o m i e s and more s p e cifi cally wit h pro blem s of their m a n agem ent organs, which are not too well known in Poland. The main att ention has been foc usse d by the author on r el atio nship s bet ween their m a n a g e m e n t boards on the one hand and sup ervi sory boards and general m e e t i n g s on the other hand.
The problems c o n c ern ing these rel a t i o n s h i p s give rise to many m i s u n d e r s t a n d i n g s in Poland, while their pig ni f i c a n c e tends to grow in the sit uation when est a b l i s h m e n t of sup e r v i s o r y boards is po s t u l a t e d in socialist enterprises. The aut hor pla ces the main e mp hasi s on a spe cific cha ract er of this legal form, typical for a large enterprise, which ens ures far -r e a c h i n g aut onomy for the e n t e rpr ise in relation to its owners.
The main subject of the article is di s c u s s e d against the b a c k -ground of the f u n c tio ning of joint stock c o m p ani es in the Federal Rep ublic of Germany. This is s u p p l e m e n t e d by p r e s e n t a t i o n of p r o -blems c o n c ern ing joint stock c o m p ani es in such c o u n tri es as Great Britain, the United States, and Frnnce.
