A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA SOCIOLOGICA 9 , 1984
W ło d zim ierz A. R o s to c k ! *
TRUDNOŚĆ PYTAŃ W WYWIADZIE KWESTIONARIUSZOWYM JE J LICZBOWA OCENA, KONSEKWENCJE I UWARUNKOWANIA
I . W prow adzenie
O sie m n a śc ie l a t tem u R u s s e l L. A c k o ff s t w i e r d z i ł w o d n i e s i e n i u do b ad ań s o c jo l ó g ic z n y c h , ż e " ja k d o ty c h c z a s p r o j e k t u j ą c y b a d a n ia m usi p o le g a ć p rz e d e w szy stk im na nieusy stem aty zo w an y m z a z n a jo -m ie n iu s i ę z rozw ażaną p o p u l a c j ą , na zdrowym ro z s ą d k u i t e s t a c h w stę p n y c h " 1 . Od te g o ^ c z a s u p o ja w iło s i ę s z e r e g p u b l i k a c j i k s i ą ż -kowych i a rty k u łó w p o d e jm u ją c y c h m o to d o lo g ic z n e z a g a d n i e n ia s o c j o - l o g i i , a l e n i e w ydaje s i ę , aby i c h z a w a rto ś ć s k ł a n i a ł a do u zn a-n i a k o a-n s t a t a c j i A c k o ffa za n i e a k t u a l n ą . L i t e r a t u r a m e to d o lo g ic z -na bowiem w o s t a t n i c h l a t a c h stosunkow o rz ad k o z a w ie r a ła r e f l e k s j e nad m etodam i b adań survey o w y ch . W yraźnie obserw ow any z a s t ó j w ro -zw oju nowych u j ę ć badaw czych w s o c j o l o g i i w y n ik a , j a k s i ę z d a j e , n i e ty l k o z s i l n i e z a k o rz e n io n e g o w śród so c jo lo g ó w p r z e ś w ia d c z e n ia o w y s t a r c z a j ą c e j w a r t o ś c i d o ty c h c z a s p o w sz e c h n ie sto so w a n y c h t e c h -n i k , t a k i c h j a k wywiad k w e s tio n a riu s z o w y czy a n k i e t a . Na t r w a ło ś ć te g o p r z e ś w ia d c z e n ia w p ły w a ją , być m oże, n i e d o s t a t k i w ro z w o ju ty c h d y s c y p l i n , k tó r y c h r e z u l t a t y , p r z e n i e s i o n e tw ó rc z o do so -c j o l o g i i , p o z w o liły b y w sp o só b i s t o t n y z m ie n ić j e d n o s t r o n n e wi-d z e n ie z a l e t i wawi-d sta n wi-d a rwi-d o w y c h n a r z ę d z i s o c j o lo g ic z n y c h (wy-w ia d , a n k i e t a ) , a p rz e d e w sz y stk im spowodować o d r z u c e n ie p o g lą -d u , k tó r y t r a k t u j e i c h s to s o w a n ie ja k o stosunkow o p r o s t e i b e z -problem ow e. D y sc y p lin a m i ty rai s ą s o c j o - i p s y c h o lin g w ia ty k a .
* M gr, s t . a s y s t e n t w I n s t y t u c i e S o c j o l o g i i UŁ.
R. L. A c k o f f , D e c y z je o p ty m aln e w b a a a n ia c h łtonow a-n y c h , Warszawa 1 9 6 9 , s . 2 6 5 .
L ąc ?ą one p r z e c i e ż rozbudow aną, choć czasam i z b y t fo rm a ln ą r e -f l e k s j ę nad t e o r i ą ję z y k a z a n a l i z ą je g o u ż y c ia w n a t u r a ln y c h kon-t a k kon-t a c h k o m u n ik acy jn y ch l u d z i . D otychczasow e te o r e t y c z n e i ecipir ry c z n e o s i ą g n i ę c i a wspom nianych nauk r a c z e j z n i e c h ę c a j ą do p ró b i c h z a s to s o w a n ia w p r a k ty c e bad aw czej s o c j o l o g i i . D ie p o p a r c ia te g o s ta n o w is k a w y s ta rc z y ty lk o p r z y to c z y ć l a p i d a r n e s t w i e r d z e n i e P . N. J o h n s o n - L a ir d z a p ie s z c E ó n e w przeglądow ym a r t y k u l e " E x p e rim e n ta l P s y c h o l i n g u i s t i c s "{ "Podstawowy p ro b le m w p s y c h o lin g w is ty c e można sfo rm u ło w ać b a rd z o p r o s t o ; j a k t o s i ę d z i e j e , ż e c z ło w ie k rozum ie z d a n ie " . P rz e n o s z ą c t e n p ro b lem na g r u n t s o c j o l o g i i p o w ie d z ie ć m ożna, ż e j e s z c z e d łu g o k ło p o ty z i n t e r p r e t a c j ą r e z u lt a t ó w w ie lu s o c jo l o g i c z n y c h b a d a ń aurveyow ych w ynikać b ęd ą z t e g o , ż e i s o c j o -lo g n i e w ie , co d e c y d u je o tym , ż e r e s p o n d e n t np, n i e ro zu m ie py-t a n i a . Z u p e łn ie innym j u ż z a g a d n ie n ie m j e s t t o , i ż n a j c z ę ś c i e j n i e c h c e naw et to g o w ie d z ie ć , p o p r z e s t a j ą c na a n a l i z i e o d p o w ied z i u trw a lo n y c h w k w e s ti o n a r iu s z u , n i e s i ę g a j ą c po p r a c o c h ło n n e spo-soby oceny w ia r y g o d n o ś c i z e b ra n e g o m a t e r i a ł u . Z n a c z e n ie wspomnia-nych w yżej z a g a d n ie ń d l a rozw oju s o c j o l o g i i ja k o n a u k i e m p iry c z n e j 3 t a j e s i ę b a r d z i e j w y r a z i s t e , k ie d y u w z g lę d n i s i ę dodatkow o n ie -k t ó r e d ia g n o z y d o ty c z ą c e s ta n u tzw . j ę z y -k a te o r e ty c z n e g o s o c j o l o -g i i . P r z y j ę t a w s o c j o l o g i i ró ż n o ro d n o ś ć schem atów p o ję c io w y c h , i c h n ie s p ó jn o ś ć i h e te r o g e n ic z n o s ć w raz z c ią g ły m p rz e n ik a n ie m do j e j ję z y k a term inów i i n t u i c j i języ k o w y ch z o b s z a ru ję z y k a po-to c z n e g o , z n a t u r y sw ej n i e o s t r e g o , s p ra w ia ż e ró w n ież na p o z io -m ie k w e s t io n a r iu s z a wywiadu p o ja w ia ją s i ę t a k i e języ k o w e w i z je s p o ł e c z n e j r z e c z y w i s t o ś c i , z k tó ry m i tr u d n o s i ę z g o d z ić s o c j o l o -g o w i, a cóż d o p ie r o re s p o n d e n to w i* . T erm in o lo g iczn em u ro z c h w ia n iu ję a y k a s u c j o l o g i i s p r z y j a j ą c i ą g l e a k t u a l n e w n i e j t e n d e n c j e , na k t ó r e z w r ó c i ł uwagę p rz e d k i l k u n a s t u l a t y m iędzy innym i S . Ossow-s k i ; " [ . . . 1 p r z e d s t a w i c i e l s o c j o l o g i i naw et i d z i ś c z u je s i ę
rów-_
D. Ы. J o h n s o n L a i r d , E x p e rim e n ta l P s y c h o lin g u i-s t i c i-s , "Annual R ev iev o f P s y c h o lo g y " 1 9 7 4 , v o l . 25.
^ K la sy c z n a i w i e l o k r o t n i e cytow ana w tym z a k r e s i e problemowym
j e s t p r a c a C. W. M i 1 1 s a , The S o c i o l o g i c a l I m a g in a tio n , New Y ork 1 9 5 9 , s z c z e g ó l n i e r o z d z i a ł y : 2 . Grand T h eo ry i 3 . A b s tr a c te d E m p iric is m , s , 2 5 -7 6 , A n a liz y K i l l s a , mimo i ż p o ch o d zą s p rz e d d w u d z ie stu l a t , c i ą g l e za ch o w a ły swą a k t u a l n o ś ć , W t e j k w e s t i i p o i . ró w n ie ż I’. J , S m e 1 s e r , S t a t u s p o j ę c i o w y - s o c j o l o g i i (w:)
S z t o ;u p к
a,
"M e to d o lo g ic z n e podstaw y s o c j o l o g i i " , s . 28- - 3 , i l n - k ć./ 1975.n i e d o b rz e u p ra w n io n y do z a j ę c i a I n n e j p o staw y wobec swych po-p rz e d n ik ó w , za ch o w u jąc s i ę t a k , j a k gdyby w ied za z a c z y n a ła s i ę od n ie g o ; b u d u je s o b i e w ła s n ą a p a r a t u r ę p o ję c io w ą , s ta w ia od po-c z ą tk u dawne z a g a d n i e n i a , n i e j e d n o k r o tn i e r o b i o d k r y c ia , k tó r y c h ju ż p rz e d te m i n n i d o k o n a li a lb o naw et k t ó r e w e sz ły j u t w s f e r ę w ied zy p o to c z n e j i n a d a je im’ p o z ó r now ości fo r m u łu ją c j e w nowym ję z y k u " '" , 3 i o r ą c pod uwagę t o w s z y s tk o , co p o w ie d z ia n o w y ż e j, tr u d n o s i ę d z iw ić tem u , ż e b a r d z i e j k r y t y c z n i s o c jo lo g o w ie s i ę g a -j ą w o c e n ie s o c -j o l o g i i po ró w n ie o s t r e sfo rm u ło w a n ia -j a k L. G ro s s , k t ó r y s t w i e r d z a ; n L . . ] u c z e n i w n au k ach s p o łe c z n y c h p r a c u -j ą w ram ach sa m o w y sta rc z a ln y c h układów s y m b o li, k t ó r e s ą t y l k o c z ę śc io w o p o w iązan e z r z e c z y w i s t o ś c i ą
T e, może n ie c o z b y t sz k ic o w e , u w agi w stę p n e b y ły n ie z b ę d n e , aby uśw iadom ić s o b i e , ż e w ła ś n ie w s o c jo lo g i c z n y c h b a d a n ia c h em-p ir y c z n y c h z a b i e g i badew cze ( s z c z e g ó ln i e em-p r z y s to s o w a n iu m etod eu rv e y o w y c h ) o p a r t e t y lk o na w ie r z e w zdrow i' r o z s ą d e k b a d a c z a , j e -go Językow ą i n t u i c j i 1 i p ow ierzchow ną a n a l i z ę c e c h b a d a n e j
popu-l a c j i mogą z a w ie ś ć w sp o só b n i e r a z d ra m a ty c z n y . P ro p o z y c je m eto-d y cz n e z a w a rte w n in ie js z y m a r t y k u l e pozw olą być może n i e k t ó r e z p o ru sz o n y c h p r z e d c h w ilą z a g a d n ie ń dodatkow o i cz ęścio w o n a ś w ie t-l i ć , c h o c ia ż n i e na o b s z a r a c h t e o r i i s o c j o l o g i c z n e j , a na p o z io -m ie k o n k re tn e g o n a r z ę d z ia b adaw czego, w tym p rz y p a d k u k w e s tio -n a r iu s z a w yw iadu, t e c h n i k i n a j c z ę ś o i e j p r z e c i e ż s to s o w a n e j w ba-d a n ia c h s o c jo l o g i c z n y c h .
J a k w ynika z t y t u ł u , p rz ed m io te m z a in t e r e s o w a n ia w n in ie js z y m a r t y k u l e J e 3 t t a w ła sn o ść p y t a n i a k w e s t i o n a r iu s z a , k t ó r ą zw ykło 3 ię nazywać j e g o t r u d n o ś c i ą . Na w s tę p ie stw ie rd ź m y , ż e w praw dzie c z ę ś ć b a d a c z y u z n a je tr u d n o ś ć obok d r a ż l i w o ś c i za podstaw ow e ź ró d -ł a b-łędów w o d p o w ie d z ia c h respondentów ^1, a l e w s o c j o l o g i i i w t e j w ażnej k w e s t i i b ra k je3t t e o r e t y c z n e j i e m p iry c z n e j r e f l e k s j i nad spo so b am i u n i k n i ę c i a s to s o w a n ia p y t a ń z b y t tr u d n y c h d l a pewnych 4 S. O s s o w s k i , D z i e ł a , t . IV 0 n a u c e , Warszawa 19 6 7 , s , 2 2 3. " 5 L. G г o s s , An E p i s t è m o l o g i c a l View o f S o c i o l o g i c a l Theo-r y , "The A m eTheo-rican J o u Theo-r n a l o f S o c i o l o g y " 19 6 0 , v o l . LXV, s . 442 ( c y t . za J , N i ż n i k , P r z e d m i o t p o z n a n ia w w a ru n k a c h s p o ł e c z -n y c h , Warszawa 1 9 7 9 , s . 136) . S. 3 . S u d m a n , N. H. В r a d b u r n , R esponse E f f e c t s i n S u r v e y s , C hicago 1974.
g ru p b ad a n y ch . O c z y w iśc ie k ażdy p r a k ty c z n i e p o d rę c z n ik m etodyki p r z e s t r z e g a p rz e d sto so w an iem n p , w p y ta n iu ż a rg o n u s o c j o l o g i c z -nego i z a le c a ja k o podstaw ow ą d y re k ty w ę k o n ie c z n o ś ć dostosow yw ania ję z y k a p y t a n i a do p o to c z n e g o j ę z y k a , którym p o s łu g u ją s i ę b a d a n i w c o d z ie n n y c h sw o ich k o n ta k ta c h 7 . Ze w zględu je d n a k na t o , ż e wspom niane w yżej d y s c y p l in y , c z y l i p s y c h o lin g w is ty k a o r a z s o c j o - łi n g w i s ty k a n i e r o z s tr z y g n ę ł y j e s z c z e fu n d a m e n ta ln y c h d l a i c h p rz e d m io tu k w e s t i i , t a k i c h j a k c z y n n ik i w pły w ające na ro z u m ie n ie z d a n ia ję z y k a n a tu r a ln e g o ( p s y c h o lin g w is ty k a ) o r a z t e o r i a ję z y k a n a tu r a l n e g o ( s o c j o l l n g w i s t y k a ) , t o n a j b a r d z i e j naw et r z e t e l n y bad a c z zm uszony j e s t w bad alszy m c ią g u bado w y k o rz y sty w a n ia w ła sn y c h i n -t u i c j i językow ych ja k o pods-taw ow ego k r y -te r iu m sto so w an e g o p r z y k o n s t r u k c j i p y t a n i a , bowiem ż a d e n z p o d rę c z n ik ó w n i e p o d a je w j a -k i sp o só b d o s to s o w a n ie t o ma być za p ew n io n e. A dodać w tym m ie js c u n a l e ż y , ż e t e c h n ik a p i l o t a ż u p o g łę b io n e g o wypracowana w Z a k ła d z ie M e to d o lo g ii Badań S o c jo lo g ic z n y c h IF iS PAN w Ł o d z i c i ą g l e n a le ż y , mimo w ie lo k ro tn e g o p u b lik o w a n ia z a s a d J e j s to s o w a n ia , do s o c j o l o -g i c z n e j "w iedzy ta je m n e j N ie t r z e b a chyba n ik o g o p rz ek o n y w ać , ż e p ro b le m b ra k u i n f o r - a a c j i i i n f o r m a c j i b łę d n y c h wywołanych t r u d n o ś c i ą p y t a n i a n i e j e s t z a g a d n ie n ie m marginesowym d l a w s p ó łc z e s n e j s o c j o l o g i i e m p iry c z n e j, gdyż z szacunków F . T e r r i s a w y n ik a, i ż n p . w S ta n a c h Z jed n o c zo
-n y c h , g d z ie s o c j o lo g i c z n y s u rv e y j e s t b a rd z o c z ę s t o sto so w a n ą t e c h n i k ą , ponad 90% p y ta ń j e s t z b y t tru d n y c h d l a 12?ś b a d a n e j
po-p u l a c j i . Równie p e s y m is ty c z n e dane z a w i e r a ją r a p o r t y z p i l o t a ż y p o g łę b io n y c h p rz ep ro w a d zo n y ch na ró ż n y c h k w e s tio n a r iu s z a c h w IF iS w Ł o d z i, Z n a c z e n ie p o d ję te g o t u pro b lem u p o tw ie r d z a j ą ró w n ież wy-n i k i b adań w e ry f ik a c y jwy-n y c h p rz e p ro w a d z o wy-n y c h we W łocławku w roku 1973. П ' P o r. n p . F. С. С a n n e 1 , R. L. К a h n , The C o l l e c t i o n o f D ate by I n t e r v ie w i n g , [w:] R e s e a rc h M ethods i n t h e B e h a v io ra l S c i e n c e s , e d . L. F e s t i n g e r and D. К a t z , London 1954, s . 3 4 2 -3 4 3 . ’ Q Р о г . К. L u t y ń s k a , P i l o t a ż p o g łę b io n y . K o n c e p c ja , r e a l i z a c j a i a n a l i z a m a te r ia łó w p ilo ta ż o w y c h [w;] A n a liz a i p ró b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i , t . 5 , Wrocław 1975.
' F . T e r r i s , Are P o l l Q u e s tio n s Too D i f f i c u l t , " P u b lic O p in io n Q u a r t e r l y " 19 4 3 , v o l . 1 3 , 3. 314 -3 1 9 .
I I . U s t a l e n i a d e f i n i c y j n e
P rz e z tr u d n o ś ć p y t a n i a ro z u m ie s i ę t u t a j praw dopodobieństw o w y s tą p ie n ia z a k łó c e ń w p r o c e s a c h p s y c h ic z n y c h r e s p o n d e n ta z a ło ż o -nych p r z e z b a d a c z a w norm atyw np-opisow ym m odelu p rz e b ie g u ty c h p ro c esó w p ro w adzących do uform ow ania p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i na da-n e p y t a da-n i e . O dw ołanie s i ę do p o j ę c i a p ra w d o p o d o b ień stw a p rz y def in io w a n iu t r u d n o ś c i p y t a n i a o z n a c z a w yraźne n a w ią z a n ie do d e def i n i -c j i t r u d n o ś -c i ite m u t e e t u , p r z y j ę t e j w p s y c h o lo g ii» " F a k t, że znikom y p r o c e n t osobników w d a n e j p o p u l a c j i p o t r a f i wykonać z a d a -n i e z a d o w a ltiją o o , bywa n ie k ie d y uznaw any z a o b ie k ty w n ą m ia rę t r u d n o ś c i . Trudnym p ro b lèm e « j e s t w ięc t a k i p ro b le m , k tó r e g o r o z -w ią z a n ie d l a p o je d y n c z e g o o s o b n ik a j e s t stosunkow o mało praw do-p o d o b n e"1 0 .
Z d e f i n i c j ą t r u d n o ś c i z a d a n ia te s to w e g o ł ą c z y t ę t e r m i n o l o g i - ozną p ro p o z y c ję ró w n ie ż i t o , ż e p o d o b n ie j a k w t e ś c i e p s y c h o lo -g ic z n y m , w b a d a n ia c h w e ry f ik a c y jn y c h dysponowano wyraźnym k ry -t e r i u m , p o zw alający m o d r ó ż n ić p ra w id ło w ą odpow iedź na p y t a n i e od o d p o w ie d z i n ie p r a w id ło w e j. K ry te riu m tym b y ły i n f o r m a c je u z y sk a n e w w yw iadzie o w y w ia d z ie , przeprow adzonym w o p a r c iu o model p r z e -b ie g u form ow ania p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i na d an e p y t a n i e . Zgodność p r z e b ie g u pro cesó w p a y u h ic z n y c h z a c h o d z ą c y c h u re s p o n d e n ta z p r o -ce sa m i z a ło ż o n y m i w zbudowanym w c z e ś n ie j p r z e z b a d a c z a modelu py-t a n i a p ro w a d z iła do u z n a n ia o d p o w ie d z i za p r a u id ło w ą . w p rz y p ad k u ja k ic h k o l w ie k n ie z g o d n o ś c i u ja w n io n y c n w w yw iadzie o w yw iad zie z ty m i elem e n ta m i m o d elu , k t ó r e u znano z a w a ru n k i k o n ie i r .e u d z ie -l e n i a o d p o w ie d z i p ra w id ło w e j, k w a l i f i k a c j a b a d a c z a b y l~ negatyw -na .
Proponow ana d e f i n i c j a , j a k w id a ć , z n a c z n ie o d b ie g a zarów no od ty c h i n t u i c y j n y c h s k o j a r z e ń języ k o w y ch , J a k i e wiążemy w co-dziennym ż y c iu z t r u d n o ś c i ą c z e g o ś n p , z a d a n ia m atem aty czn eg o ,
Q e , r ^ У n e , S t r u k t u r a i k ie r u n e k m y ś le n ia , War-szaw a 1 9 6 9 , s . 349.
2 g r u b s z a b i o r ą c , podstąwov;yfflj_ öleifiGntßmi b ra n y .u i pod uwa— gę w o c e n ie p ra w id ło w o ś c i p r z e z koderćw b y ło ro z u m ie n ie z a d a n ia z a w a rte g o w p y t a n i u p r z e z r e s p o n d e n ta , a w iec u m ie ję tn o ś ć doko-nyw ania o p e r a c j i wymaganych p r z e z p y t a n i e , np. w ybór je u n e od-p o w ie d z i z k i l k u , s z e re g o w a n ie a l t e r n a t y w o r a z r o z u m ie n ie '. . l i -nów u ż y ty c h w p y t a n i u .
k s i ą ż k i c z y f i l m u , j a k i od o k r e ś l e ń t r u d n o ś c i p y t a n i a s p o ty k a -nych naw et w s o c j o l o g i i . Zwykle p r z e c i e ż tru d n y m i nazywamy t e s y t u a c j e , problem y lu b p y t a n i a , k t ó r e wymagają od n a s zn aczn e g o w y siłk u i n t e l e k t u a l n e g o lu b s p e c j a l i s t y c z n e j w iedzy i n a j c z ę ś c i e j tr u d n o ś ć t ę wiążemy z j e j subiektyw nym o d cz u ciem . P rz y p r z y j ę c i u • t a k i e j d e f i n i c j i t r u d n o ś c i p y t a n i a b ad a c z a n i e i n t e r e s u j e , czy re s p o n d e n c i o d c z u w a li s u b ie k ty w n ie je g o t r u d n o ś ć , gdy na n i e odpo-w i a d a l i . Może s i ę z d a rz y ć naw et ta k a s y t u a c j a , ż e ż a d e n z r e -spondentów n i e uzna p y t a n i a za s u b ie k ty w n ie t r u d n e , a p r o c e n t u ja w n io n y c h z a k łó c e ń w p r o c e s a c h form ow ania o d p o w ied z i s k ł o n i ba-d a c z a ba-do s t w i e r ba-d z e n i a , i ż dane p y t a n i e w d a n e j p o p u l a c j i J e s t py-ta n ie m z b y t trudnym .
I tu p rz ech o d z im y do j e s z c z e j e d n e j k w e s t i i w ią ż ą c e j s i ę ze sto so w an iem w spom nianej d e f i n i c j i tr u d n o ś c i p y t a n i a . Tak rozum iana t r u d n o ś ć p y t a n i a j e s t p o ję c ie m , k t ó r e J e s t z re la ty w iz o w a n e do pewnego z b i o r u re sp o n d e n tó w , bowiem p raw dopodobieństw o w y s tą p ie
-n i a z a k łó c e ń w p r z e b ie g u p ro cesó w p ro w ad zący ch do p ra w id ło w e j od-p o w ie d z i j e s t w yznaczane zaw sze w konkretnym z b i o r z e re sp o n d e n -tów . . Mówiąc o tr u d n o ś c i ja k o c e s z e r e la ty w n e j p y t a n i a ma s i ę zatem na m y ś li p r z y p a d k i, k ie d y z a s to s o w a n ie te g o samego p y t a n i a na dwóch z b io r a c h re sp o n d en tó w w ykaże, ż e w jednym z b i o r z e p r o -c e n t w y k ry ty -c h z a k łó -c e ń (wg m o d e lu ) j e s t w y so k i, a w ięc p y t a n i e j e s t t r u d n e , w drugim i l o ś ć u ja w n io n y c h z a k łó c e ń (wg m o d elu ) j e s t n i s k a , zatem i p y t a n i e ła t w e .
R ozw ażania pow yższe m ia ły w skazać na pewne i s t o t n e o g r a n ic z e -n ia p ropo-now a-nej d e f i -n i c j i t r u d -n o ś c i , z k tó r y c h n a j w a ż n ie j s z e t o , pow tórzm y r a z j e s z c z e , n ie z b ę d n o ś ć p o s łu g iw a n ia s i ę norm styw no- -opisow ym modelem pro cesó w p sy c h ic z n y c h p ro w ad zący ch do u d z i e l e n i a p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i, j a k i p rz e p ro w a d z a n ia , w o p a r c iu o t e n mod e l ' wywiamodu o w y w ia mod zie, t e c h n i k i w e r y f ik a c y jn e j w e w n ę trz n e j, k ł o -p o t l i w e j w sto s o w a n iu w sta n d a rd o w y c h b a d a n ia c h s o c j o lo g ic z n y c h .
N ie w ą tp liw ą z a l e t ą w prow adzonej w n in ie js z y m a r t y k u l e d e f i -n i c j i t r u d -n o ś c i j e s t -n a to m ia s t t o , i ż w ynika z n i e j m ia ra s t o p n i a t r u d n o ś c i p y t a ń , m ożliw a do w y k o rz y s ta n ia w b a d a n ia c h , w k tó r y c h j e s t stosowany, wywiad o w yw iadzie j a k o p ro c e d u ra w e r y f i k a c j i . Mia-r ą t ą b ę d z i e p Mia-r o c e Mia-r . t u ja w n io n y c h z a k łó c e ń w p Mia-r z e b ie g u p rocesów
12 "
P o r . A. P. W e j ] a n d , A n a l i z a l o g i c z n a i n t e r r o g a c j i i j e j z a s t o s o w a n i e w b a d a n ia c h s p o ł e c z n y c h , Wrocław 1977, s . 9 1 .
p s y c h ic z n y c h prow ad zący ch do u d z i e l e n i a o d p o w ie d z i. W y k o rz y stu ją c t ę m ia r ę , n a le ż y zatem d la o k r e ś l e n i a t r u d n o ś c i p y t a n i 3 w d a n e j p o p u l a c j i re sp o n d en tó w o b l ic z y ć o d s e te k o s ó b , u k tó r y c h owe z a -k ł ó c e n ia s tw ie rd z o n o .
I I I . K onsekw encje i uw arunkow ania t r u d n o ś c i p y ta ń k w e s ti o n a r iu s z a wywiadu" "
W y k o rzy stu jt,c zaproponow aną w yżej em p iry c zn ą m ia rę t r u d n o ś c i p y t a n i a , b a rd z o ła tw o można uporządkow ać a n a liz o w a n e p y t a n i a kwes t i o n a r i u kwes z a wywiadu od n a j t r u d n i e j kwes z e g o do n a j ł a t w i e j kwes z e g o . O trz y -mane w y n ik i p r z e d s ta w ia t a b . 1 .
T a b e 1 a 1 P y ta n ia k w e s ti o n a r iu s z a w ywiadu, uporządkow ane wg
e m p iiy c z n e j m ia ry t r u d n o ś c i K r p y t a n i a % re sp o n d e n tó w , u k tó r y c h ' s tw ie rd z o n o z a k łó c e n i a 1 Ranga 4 67 1 49 3 7 ,4 2 15 37 3 19 3 6 ,8 4 48 3 4 ,9 5 17 3 1 , 3 6 12 30,0 7 23 29 8 24 25 9 25 2 1 , 6 10 7 17,1 11 42 1 3 ,9 12 1 1 1 ,7 13 2 1 0 ,7 14. Do p e ł n e j i n t e r p r e t a c j i t a b . 1 n i e z b ę d n e j ę s t w prow adzenie k i l k u dodatkow ych i n f o r m a c j i .
P y t a n i a , k t ó r e poddano p r ó b i e w e r y f i k a c y j n e j , n a 3 e . t do. py-t a ń s py-ta n d a r d o w y c h k w e s py-t i o n a r i u s z y wywiadów s o c j o l o g i c z n y c h , można za te m p r z y j ą ć , ż e t a k i e l u b podobne p y t a n i a b y ł y w i e l o k r o t n i e
sto so w a n e w typow ych b a d a n ia c h s o c j o lo g ic z n y c h . A j a k wiadom o, n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s ty c z n ą c e c h ą t a k i c h b a d a ń j e s t z u p e łn y b ra k o ce n w ia ry g o d n o ś c i i n f o r m a c j i u zy sk a n y c h za pomocą k w e s tio n a r iu s z a w ywiadu. U w z g lę d n ia ją c t o , o trz y m a n e w y n ik i p rz e d s ta w io n e w t a b . 1 muszą n ie p o k o ić . W b a rd z o ro z p o w sz e c h n io n y c h b a d a n ia c h s o c jo -lo g ic z n y c h p y t a n i a c h o z a r o b k i ś r e d n i e z roku ( p y t . 4 8 ) i z o s t a t n i e g o m ie s ią c a ( p y t . 4 9 ) p r o c e n t u ja w n io n y c h z a k łó c e ń w ynosi o d p o w ied n io 36,8 i 3 7 ,4 . Dodać n a l e ż y , ż e • in f o r m a c je o trzy m a n e z a pomocą t a k i c h lu b n ie w ie le s i ę od n i c h ró ż n ią c y c h p y ta ń , s ta n o -w ią p o d sta -w ę do budo-w ania tz-w . zm iennych n i e z a l e ż n y c h , k t ó r e c z ę -s t o -s ą -sto -so w a n e w ro z m a ity c h krzyżów kach k o r e la c y jn y c h ja k o zm ienne o b j a ś n i a j ą c e . N ie tru d n o p r z e w i d z ie ć , j a k i e z n a c z e n ie d la w a r t o ś c i k o r e l a c j i ma s to s o w a n ie zm iennych o b j a ś n i a j ą c y c h o b c ią -żo n y ch t a k znacznym błędem .
Podobne obawy o w a rto ś ć wniosków t e o r e ty c z n y c h form ułow anych na p o d s ta w ie wyników u z y sk a n y c h w sta n d a rd o w y c h b a d a n ia c h k w e s tio -n a riu s z o w y c h p o ja w i a ją s i ę p r z y a -n a l i z i e p y ta ń c z ę s t o w y k o rz y s ty - ny ch do b a d a n ia s t r u k t u r y s p o łe c z n e j ( 1 5 , 17, 19, 23, 2 4 , 2 5 ) , N a jm n ie js z y u ja w n io n y p r o c e n t z a k łó c e ń w t e j g r u p i e p y ta ń w ynosi 2 1 ,6 ., a n a jw ię k s z y 37 i d o ty c z y p y t a n i a o sam oocenę p o z y c j i sp o -ł e c z n e j .
J e ż e l i na z a k o ń c z e n ie t e j k r ó t k i e j i n t e r p r e t a c j i zauważymy, ż e w p y t a n i a c h zd aw ało b y s i ę i n t u i c y j n i e ła tw y c h - o poziom w y k s z ta ł-c e n ia ( p y t . 4 2 ) , o z a d o w o le n ie z p r a c y w danym z a k ł a d z i e ( p y t . 2 ) , o s t a ż p r a c y w danym z a k ł a d z i e ( p y t . 1) - w y k ry te z a k łó c e -n i a o s i ą g a j ą w a r to ś ć pow yżej 10%, t o w y n ik i t e d o b rz e doku m en tu ją p ro b lem zaw o d n o ści o ce n t r u d n o ś c i p y t a n i a o p a r ty c h j e d y n i e na i n t u i c j a c h języ k o w y ch b a d a c z a i je g o d o ś w ia d c z e n iu badawczym.
Tak z n a c z n e p r o c e n ty s tw ie rd z o n y c h z a k łó c e ń ( n ie z g o d n o ś c i z p r z y ję ty m i p r z e z b ad a c z a m odelam i p y t a ń ) m u s ia ły m ieć o k r e ś lo n e k o n sek w e n cje d l a l i c z b y p ra w id ło w y ch o d p o w ie d z i, u zy sk iw a n y ch na t e p y t a n i a . D obrze i l u s t r u j e t o t a b . 2 z a w ie r a ją c a u p o rz ą d k o w a n ie a n a liz o w a n y c h p y ta ń u s t a l o n e w edług r o s n ą c e j l i c z b y p ra w id ło w y ch o d p o w ie d z i.
J e ś l i p rz y jm ie m y , ż e p ra w id ło w o ść o d p o w ie d z i, c z y l i zgod n o ść p ro c esó w p s y c h ic z n y c h r e s p o n d e n ta p ro w ad zący ch do J e j uform ow ania z w arunkam i n ało żo n y m i na t e p r o c e s y p r z y ję t y m i p r z e z b a d a c z a w modelu pytania stanowi c z ą stk o w e k r y te r iu m e f e k ty w n o ś c i, to możemy stwierdzić, iż znaczna część p y ta ń sto so w an e g o k w e s tio n a r iu s z a
wywiadu o k a z a ła s i ę mało e fe k ty w n a j w tym p r a k t y c z n i e w s z y s tk ie t e p y t a n i a , k t ó r e d o ty c z y ły problem ów s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j . Wyko-r z y s ty w a n ie zatem w b a d a n ia c h s o c jo lo g ic z n y c h t a k i c h p y ta ń s ta w ia pod znakiem z a p y ta n ia i c h p r z y d a tn o ś ć ja k o n a r z ę d z i badaw czych ^ .
W ydaje s i ę bowiem, ż e jednym z podstaw ow ych k r y te r ió w sto so w an y c h w o c e n ie ja k ie g o k o lw ie k n a r z ę d ż ia badaw czego w j a k i e j k o l w i e k d z i e -d z i n i e e m p iry c z n e j j e s t je g o e fe k ty w n o ś ć , t j . p ra w d o p o d o b ie ń stw o , z ja k im n a r z ę d z ie to d o s t a r c z a bad aczo w i p o szu k iw a n y ch p r z e z n ie g o i n f o r m a c j i o o k r e ś lo n e j w a r t o ś c i .
T a b e l a 2
P y ta n ia k w e s ti o n a r iu s z a wywiadu, upoi-ządkowane w edług r o s n ą c e j l i c z b y o d p o w ied z i p ra w id ło w y ch Nr p y t a n i a L ic z b a o s ó b , k tó r y c h o d p o w ie d z i uznano z a # n ie p ra w id ło w e 9*1 odpow iedzią u zn a n y ch za p ra w id ło w e Ranga 4 62 3 1 ,5 1 49 84 46,1 2 48 97 . 5 1 ,3 3 15 105 5 2 ,5 4 23 105 5 4 ,4 5 12 110 5 5 ,0 6. 17 115 50,1 7 ,5 19 115 5 8 ,1 7 ,5 7 133 6 7 ,1 9 24 134 6 9 ,4 10 25 136 7 0 ,1 11 42 153 7 8 ,8 12 2 167 8 4 , a 13 1 171 6 7 ,2 14
P o ró w n an ie dan y ch z a w a rty c h w obydwu wyżej p re z e n to w a n y c h t a -b e la c h p o zw ala o d n a le ź ć pewne p r z e s u n i ę c i a (w g ó r ę lu b w d ó ł ) n i e k t ó r y c h p y ta ń w t a b . 2 w s to s u n k u do t a b . 1. P r z e s u n ię c i a t e wywołane z o s t a ł y ró ż n ic a m i w sk u te c z n o ś -c i wyv.iadu o \/y w ia d z ie w
^ P rzypom nijm y, ż e b a d a n ia r e a liz o w a n e p r z e z z e s p ó ł o p i e r a ły s i ę na k o n c e p c ja c h te o r e t y c z n y c h J . L u t y ń s k i e g o , o p i -s a n y c h ш. i n . w a r t y k u l e : P y ta n ie ja k o n a r z y i z i e w ł u i . . . . b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h , " S tu d ia S o c jo lo g ic z n e " 1973, 1. ’
u s t a l a n i u pro cesó w p s y c h ic z n y c h p ro w ad zący ch do uform ow ania odpo-w ie d z i, a w e f e k c i e do u ja w n ie n ia z a k łó c e ń . P r o c e n t przypadków o n i e r o z s t r z y g n i ę t e j p ra w id ło w o ś c i n i e b y ł s t a ł y w o d n i e s i e n i u do w s z y s tk ic h p y ta ń i w y n o s ił od 1 ,5 # ( p y t . 1) do 1 6 ,5 # ( p y t . 49). Re-z u l t a t e m t a k Re-z n a c Re-z n y c h r ó ż n ic w s k u te c z n o ś c i wywiadu o w yw iadzie b y ło t o , ż e w sp ó łc z y n n ik k o r e l a c j i ra n g o b lic z o n y d l a dwóch s z e -regów rangow ych (wg p r o c e n tu s tw ie rd z o n y c h z a k łó c e ń i p ro o e n tu p ra w id ło w y c h o d p o w ie d z i) n i e o s i ą g n ą ł 1 , l e c z w y n o s ił 0 ,9 1 7 . J e s t t o w ynik i s t o t n y na p o z io m ie p < 0 , 0 1 . O trzym any w ynik m n ie js z y od j e d n o ś c i w sk a z u je na k o l e j n e , obok z n a c z n e j J e j p ra c o c h ło n n o -ś c i , o g r a n i c z e n i e sto s o w a n e j w b a d a n ia c h p ro c e d u ry w e r y f ik a c y j-n e j . O g ra n ic z e n ie m tym j e s t n ie je d n a k o w a w o d n i e s i e n i u do w sz y st-k ic h p y ta ń s k u te c z n o ś ć wywiadu o w yw iadzie w u z y sk iw a n iu i n f o r -m a c ji n ie z b ę d n y c h do u s t a l e n i a p raw id ło w y ch o d p o w ie d z i1**. *
W prawdzie o trz y m a n ie w b a d a n ia c h ró ż n y c h zak reso w a "obszarów n i e r o z s t r z y g n i ę c i a " p ra w id ło w o ś c i p y ta ń o s ł a b i a w pewnym s to p n i u p e s y m is ty c z n ą o ce n ę ic h e f e k ty w n o ś c i, l e c z s ą d z im y , ż e n a s z e d a l
-s z e a n a l i z y po zw o lą t ę o c e n ę g e n e r a l n i e p o d trz y m a ć .
P rze jd ź m y zatem do b a r d z i e j w n ik liw eg o u s t a l e n i a p rz y c z y n t r u d n o ś c i p y ta ń .
P o s z u k u ją c w y ja ś n ie ń ź r ó d e ł t r u d n o ś c i p y t a n i a p r z y j ę t o , ż e wy-w o łu ją j e p rz y c z y n y dwy-wóch ro d z a jó wy-w , k t ó r e zaw sze w y s tę p u ją ł ą c z -n i e i o d d z i e l -n i e i c h tr a k t o w a n i e ma s e n s j e d y n i e Ja k o z a b ie g c z y s to a n a l i t y c z n y . A w ięc z j e d n e j s t r o n y można w y ró ż n ić g ru p ę p r z y c z y n , k t ó r e w y n ik a ją z c e c h o só b o d p o w ia d a ją c y c h na t o p y t a -n i e , a z d r o g i e j t a k i e u w a runkow ania, k t ó r e z w ią z a n e s ą z c e c h a -mi samego p y t a n i a . Podobne s ta n o w is k o , dodajm y znowu, z a jm u ją p sy c h o lo g o w ie w k w e s t i i t r u d n o ś c i z a d a ń te s to w y c h . J a k p i s z e Z. Zimny: " O g ó ln ie b i o r ą c tr u d n o ś ć z a d a n ia D J e s t f u n k c ją je g o z ł o -ż o n o ś c i К i o d p o w ie d n ie j p r z e c i ę t n e j s p ra w n o śc i f u n k c jo n a ln e j S osoby r o z w ią z u ją c e j to z a d a n ie lu b p o p u l a c j i o só b ro z w ią z u ją c y c h t o z a d a n i e ''1 5 .
14
S zczegołow o cechy sto so w a n y c h t e c h n i k w e r y f ik a c y jn y c h oma-w ia J . K o n l a r e k w n in ie js z y m z e s z y c ie (P o ró w n a n ie ró ż -nych sposobow w e r y f i k a c j i ) . 15 r , Z; , Z 1 m n y > P om iary d y n am ik i f u n k c j i i n t e l e k t u a l n y c h , Lw;J P roblem y p s y c h o l o g i i m a te m a ty c z n e j, r e d . J . K o z i e l e c-k i , Warszawa 19 7 3 , s . 242.
P ro p o z y c ję o k r e ś l e n i a c e c h p y t a n i a , k t ó r e d e c y d u ją o je g o t r u d n o ś c i , z a w ie ra ć b ę d z ie n a s tę p n a c z ę ś ć n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u , w tym m ie js c u zatem o g ra n ic zm y s i ę do r o z p a t r z e n i a c e ć h o so b n ik a ( l u b p o p u l a c j i o so b n ik ó w ), k t ó r e o k r e ś l a j ą w a rto ś ć je g o spraw no-ś c i f u n k c j o n a l n e j , u ży w ając te rm in u 2 . Zim nego.
U s t a l e n i e w m ia rę p e łn e g o z e s p o łu c e c h i n t e l e k t u a l n y c h lu b s z e r z e j - p s y c h ic z n y c h , k t ó r e mogą wpływać na pow odzenie je d n o -s t k i w w y w iadzie k w e -stio n a riu -sz o w y m , t j . na j e j u m ie ję tn o ś ć u d z i e l e n i a p ra w d ziw ej p o sz u k iw a n e j i n f o r m a c j i na p y t a n i e , n a s t r ę -c z a n le p r z e z w y -c ię ż a ln e k ł o p o t y . Kożna p r z y p u s z c z a ć , ż e o powodze-n iu tym d e c y d u je i d o b ra p a m ię ć , i u m ie ję tn o ś ć k o n c e n t r a c j i , i duży z a s ó b słó w w a ru n k u jący z r o z u m ie n ie , i m otyw acja do u d z i e l e -n i a o d p o w ied z i z g o d -n e j z p rz e k o -n a -n ia m i. To t a k z g ru b s z a i i o r ą c . A p r z e c i e ż na k o n ie c z n o ś ć u w z g lę d n ie n ia p r z e z b a d a c z a p rz y kon-s t r u k c j i p y t a n i a znaw kon-stw a r e kon-s p o n d e n t a , c z y l i z a k r e s u p o s ia d a n e j p r z e z n ie g o w iedzy i p rz e m y ś le ń na te m a t p o ru s z a n y w p y t a n i u zw ra-ca uwagę p r a k t y c z n i e każdy a u t o r p o d rę czn ik ó w m eto d y k i bad ań so -c j o lo g i-c z n y -c h 1 6 . J e ś l i wspomnimy j e s z c z e o ta k w ażnej c e s z e , J a k ą j e s t m n ie js z a l u b w ię k sz a s k ło n n o ś ć r e s p o n d e n ta do u z n c tiia w y r a f inowanych n i e r a z k o n s t r u k c j i fo rm a ln o z a d a n io w y c h p y t a n i a k w e s tio -n a r iu s z a wywiadu s o c jo lo g ic z n e g o ( n p . sz e re g o w a n ie a l t e r n a t y w , w ybór j e d n e j l u b k i l k u z w ię k s z e j i l o ś c i i t p . ) z a coś b l i s k i e g o je g o codziennym d o św iadczeniom kom unikacyjnym , t o i t a k w d alszym c ią g u n a sz k ic o w a liśm y j e d y n i e s k a l ę p ro b le m u , p r z e d którym s t o i b ad a cz p r ó b u ją c y o k r e ś l i ć cech y r e s p o n d e n ta , s p r z y j a j ą c e u d z i e l e -n iu p ra w id ło w y c h o d p o w ie d z i -na typow e p y t a -n i a s o c j o l o g i c z n e . P rzy jm ijm y z a te m , ż e w ła ś c iw ie k ażd a p ro p o z y c ja w y k o rz y s tu ją c a w a n a l i z i e t y l k o n i e k t ó r e z w yżej w ym ienionych c e c h b ę d z ie u p ro -sz c z e n ie m . S tw ierdźm y je d n a k i t o , ż e j e s t t o u p r o s z c z e n ie n i e -z b ę d n e , gdyż w c h w il i o b e c n e j ż a d n a z nauk n ie p ro p o n u je na t y l e s y s te m a ty c z n e g o p o d e j ś c i a do wspom nianego z a g a d n i e n i a , k t ó r e by w sp o só b w y s ta r c z a ją c y w y j a ś n ia ła i n t e r e s u j ą c e n a s z ja w is k a o d b io -ru i i n t e r p r e t o w a n i a p y t a n i a z e w zględu na cech y r e s p o n d e n ta . N ie j e s t te g o ró w n ie ż w s t a n i e u c z y n ić p s y c h o lin g v .'is ty k a , n a j b a r d z i e j by s i ę wydawało do t a k i c h z a d a ń , naw et z nazw y, p re d e s ty n o w a n a .
"16
P o r . C. F. C a n n e 1 , R. F. К a h n , Budowa ),v,o^ 14■ : — r i u s z a ,
[wsi
Metody b adań s o c j o l o g i c z n y c h , r e d . 3 . nowak, UaruMw 1 % 5 , s . 104.J a k bowiem k r y t y c z n i e 's t w i e r d z a W. P i s a r e k w r e c e n z j i z k s i ą ż k i " P s y c h o l i n g u i s t i c s . A S u rv ey T h eo ry and R e s e a rc h P ro b le m s" : "Do-ty c h c z a so w e b a d a n ia p s y c h o lin g w is "Do-ty c z n e d o "Do-ty c z y ły p rz e d e w szy stk im t r z e c h n a j p r o s t s z y c h s ta d ió w p r o c e s u kom unikow ania języ k o w eg o . Du-żo wiemy d z i s i a j o tym , j a k l u d z i e s ł y s z ą i w y r ó ż n ia ją p o s z c z e -g ó ln e e le m e n ty w w ypow ied ziach . Z ja w isk o a k c e p to w a n ia g ra m a ty c z - n o ś c i w ypow iedzi i i n t e r p r e t a c j i s e m a n ty c z n e j s t a j e s i ę d z i ś cen-tra ln y m p rzed m io tem badaw czego z a in te r e s o w a n ia w ie lu am erykań-s k i c h Językoznaw ców i p erykań-sy ch o lo g ó w . S ta d i a ro z u m ie n ia w ypow iedzi i u zn aw an ia j e j za praw dziw ą bez w ą tp ie n ia z n a c z n ie o p o r n ie j p o d d a ją s i ę ek sp ery m en taln y m badaniom n iż p o p r z e d n ie c z t e r y i n i e s t e t y n i e d o c z e k a ły s i ę w p e ł n i z a d o w a la ją c e g o ( z p u n k tu w id z e n ia p o s tu -la tó w p s y c h o l i n g w i s t y k i) o p ra c o w a n ia [ . . . 1 . J a k p r z e b ie g a p r o c e s ro z u m ie n ia w ypow iedzi? J a k i e c z y n n ik i i w ja k im s t o p n i u mu s p r z y j a j ą , a j a k i e go ham ują? Od J a k i c h p r e -d y s p o z y c ji p s y c h ic z n y c h c z ło w ie k a z a le ż y spraw n o ść ro z u m ie n ia p rz e k a z u ? J a k i e ce ch y p rz e k a z u u ł a t w i a j ą l u b u t r u d n i a j ą je g o ro -z u m ie n ie ? J a k i e r e l a c j e m iędzy t r e ś c i ą p rz e k a z u i stan em w iedzy o d b io r c y a rz e c z y w isty m stan em r z e c z y m uszą z a c h o d z ić , by p rz e k a z z o s t a ł u znany na w iarogodny? T a k ie i tym podobne p y t a n i a z a d a łb y c h ę t n i e p ra so z n a w c a p s y c h o lin g w is ty c e . Na r a z i e n i e p o t r a f i ona n a n i e d a ć o d p o w ie d z i" 1^ . U w z g lę d n ia ją c t o w sz y stk o co p o w ie d z ia n o * w y ż e j, d l a p o t r z e b d a l s z e j a n a l i z y p rz y c z y n t r u d n o ś c i p y ta ń k w e s t io n a r iu s z a wywiadu s o c jo lo g ic z n e g o d la ró ż n y ch re sp o n d e n tó w p r z y j ę t o , ż e j e d n ą z waż-nych c e c h re s p o n d e n ta d e c y d u ją c y c h o p ra w d o p o d o b ie ń stw ie u d z i e l e -n i a p r z e z -n ie g o p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i s ta -n o w i u m ie ję t-n o ś ć ro z u -m ie n ia słów u s t a l o n a za pomocą o d p o w ied n ieg o t e s t u 1®.
P ró b a wyj a ś n i e n i a p o w iąz ań m iędzy ty m i dwiema cecham i p o p rz e -dzona b y ła n a s tę p u ją c y m rozumowaniem. J e 4 1 i dane p y t a n i e k w e s tio -n a r iu s z a wywiadu j e s t tym t r u d n i e j s z e d l a r e s p o n d e n ta , im m n iej
17
w* P i s a r e k , " Z e s z y ty P ra so z n a w c z e " 1967, n r 2 . T e s t sto so w an y w b a d a n ia c h s t a n o w i ł a d a p ta c j ę t e s t u ro z u -m ie n ia słó w M, C hoynow skiego. T e s t t e n b y ł j u ż sto so w an y w b ad a-n ia c h w e r y f ik a c y ja-n y c h we W łocław ku. P o r. B. D u d e k , R. К 1 e - t M ii а к i , Z a sto so w a n ie te s tó w p s y c h o lo g ic z n y c h do o ce n y o só b o d p o w ia d a ją c y c h na p y t a n i a w w y w iad zie k w e stio n a riu sz o w y m , lw:J A n a liz y i p ró b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i , t . 5 , W rocław 1975».
b o g a ty J e 3 t je g o z a s ó b słó w , t o r e s p o n d e n c i d y s p o n u ją c y małym z a -sobem słów p o w in n i r z a d z i e j u d z i e l a ć o d p o w ie d z i na t o p y t a n i e .
D la sp ra w d z e n ia z a s a d n o ś c i t a k i e g o rozum ow ania i o p a r t e j na nim h i p o t e z y , osoby b ad a n e p o d z ie lo n o na t a k i e , k t ó r e u z y s k a ły wynik b a rd z o n i s k i Т., ( О - в ) , n i s k i T2 ( 9 - 1 3 ) , w y so k i T , ( 1 4 - 2 2 ) i b a rd z o w ysoki T4 ( 2 3 - 2 8 ) . P u n k ty p o d z i a łu o k r e ś lo n e b y ły na po-z io m ie p ie r w s po-z e g o , d r o g ie g o i t r po-z e c i e g o k w a r ty la . D la każdego z t a k w y ró ż n io n y ch p o d zb io ró w re sp o n d en tó w o b lic z o n o ś r e d n i e ary tm e-ty c z n e p ra w id ło w y ch o d p o w ie d z i na 14 p y ta ń k w e s t i o n a r iu s z a . W yniki p r z e d s ta w ia t a b . 3. T a b e l a 3 1 Ś r e d n ia p ra w id ło w y ch o d p o w ied z i na p y ta -n i a k w e s ti o -n a r iu s z a wywiadu a wynik w t e ś c i e
Wynik w t e ś c i e Ś re d n ia p raw id ło w y ch o d p o w ied z i T-, ( 0 - 8 ) 5 ,7 6 т2 ( 9 - 1 3 ) 7 ,2 6 T3 (1 4 - 2 2 ) 9 ,2 4 T4 ( 2 3 - 2 8 ) 1 1 ,1 4 R ó żn ice m iędzy w s z y s tk im i ś r e d n im i s ą i s t o t n e s t a t y s t y c z n i e na p o z io m ie p < 0 , 0 1 . D odatkow o, d la s p ra w d z e n ia t e j sam ej h i p o t e z y , re sp o n d en tó w p o d z ie lo n o na dw ie g ru p y s t y c h , k t ó r z y u z y s k a l i wynik n i s k i ( 0 - 1 3 ) i w yeoki ( 1 4 - 2 8 ) . P o d z ia łu dokonano w p u n k c ie m ediany. Osoby o wyniku wysokim w t e ś c i e ro z u m ie n ia u z y s k a ły 6 ,4 5 0 odpo-w ie d z i p ra odpo-w id ło odpo-w y ch na 14 o c e n ia n y c h p y ta ń k odpo-w e s ti o n a r iu s z a wywia-d u , a osoby z w ynikiem wysokim 1 0 ,1 5 6 . Równica m iędzy ś r e d n im i j e s t I s t o t n a s t a t y s t y c z n i e na p o z io m ie p «£ 0 ,0 0 1 ,
N a stę p n a a n a l i z a p o z o s t a j e w tym samym n u r c i e problemowym i o p a r ta j e s t na podobnym rozum ow aniu. J e ś l i r z a d z i e j , j a k w yk azały w c z e ś n i e js z e r e z u l t a t y , u d z i e l a ł y o d p o v ;ied zi p ra w id ło w y ch o soby o m n iej zasobnym b iern y m s ło w n ik u , t o pow inna w y s tą p ić pozytyw na z a le ż n o ś ć m iędzy sto p n ie m t r u d n o ś c i p y t a n i a d la c a ł e j g ru p y ( t a b . 1 ) , a p rz e c ię tn y m w ynikiem w t e ś c i e ro z u m ie n ia słó w u o s ó b , k t ó r e o d p o w ie d z ia ły p raw id ło w o na t o p y t a n i e . Innym i sło w y , im t r u d -n i e j s z e p y t a -n i e ( t a b . 1 ) , tym większym p r z e c i ę t n i e zasobem słów
p o w in ie n dysponować r e s p o n d e n t, aby móc u d z i e l i ć na n i e p ra w id ło -wej o d p o w ie d z i.
W c e lu s p ra w d z e n ia t e j h ip o te z y o b lic z o n o ś r e d n i e a r y tm e ty c z -ne wyników w t e ś c i e słownikowym ty c h o e ó b , k t ó r e o d p o w ie d z ia ły praw idłow o na d ane p y t a n i e k w e s t i o n a r iu s z a . Dane t e z a w ie ra t a -b e l a k . T a b e l a 4 * » U porządkow anie p y ta ń wg ś r e d n i e j a r y tm e ty c z n e j o s i ą g n i ę ć w t e ś c i e słownikowym o s ó b , k t ó r e u d z i e l i ł y o d p o w ie d z i p ra w id ło w e j N r p y t a n i a Ś r e d n i wynik w t e ś c i e * ł Ranga 4 2 0 ,3 7 1 15 1 8 ,3 0 2 23 1 8 ,2 8 3 12 1 8 ,2 6 4 19 1 8 ,0 9 6 5 24 1 7 ,8 0 4 6 48 1 7 ,2 6 8 7 17 1 6 ,9 6 8 7 . 1 6 ,9 3 9 1 6 ,1 9 7 10 . 25 16,161 11 2 1 5 ,9 3 12 49 1 5 ,6 3 13 1 15,61 14
O trzym ane u p o rz ąd k o w an ie p y ta ń poddano a n a l i z i e w c e l u u s t a l e -n i a s t o p -n i a z b i e ż -n o ś c i z h i e r a r c h i ą p y ta ń u s t a l o -n ą w o p a r c iu o tz w . em p iry c z n e k r y te r iu m t r u d n o ś c i ( p o r . t a b . 1 ) . W a rto ść w spół-c z y n n ik a k o r e l a spół-c j i ra n g Spearm ana d l a obu uporządkow ań w y n o s iła 0 , 5 8 , co p r z y n - 14 p o z y c ja c h rangow ych J e s t i s t o t n e na p o z io m ie p < 0 , 0 5 . Taka w a rto ś ć w s p ó łc z y n n ik a k o r e l a c j i ra n g p o tw ie r d z a ła -by w c z e ś n ie j p r z y j ę t ą h i p o t e z ę , gdyby n i e p ew ie n n ie p o k ó j p o ja -w ia ją c y s i ę po u-ważnym o g l ą d z i e t a b e l i . Z a s t r z e ż e n i e , być może s ł u s z n e , może b u d z ić w ie lk o ś ć p r z e d z i a ł u r ó ż n ic w ś r e d n i c h p r z y -j ę t y c h w k o n s t r u k c -j i t a b e l i i z w ią z a n a z tym pewna a r b i t r a l n o ś ć k r y te r iu m , z a pomocą k tó re g o dokonano u p o rz ą d k o w a n ia . W p r e z e n to -w anej t a b . 4 w y ra ź n ie w id a ć , ż e r ó ż n ic e w ś r e d n i c h a r y tm e ty c z
-nych o s i ą g n i ę ć w t e ś c i e ro z u m ie n ia słó w w ynoszą m iędzy p y ta n ia m i 1 5 , 23, 12 t y l k o 0 ,0 2 p u n k te . P o dobnej w i e l k o ś c i p r z e d z i a ł wy-s t ę p u j e ró w n ie ż m iędzy p y ta n ia m i 17 i 7 o r a z p y ta n ia m i 49 i 1 . Tak n i e w i e l k i e r ó ż n ic e w ś r e d n ic h s k ł a n i a j ą do o s t r o ż n e j i n t e r p r e -t a c j i o -trzy m a n y ch wyników, c h o c ia ż n i e ma chyba w y raźnych p o d staw do c a łk o w ite g o o d r z u c e n ia wyników proponow anej w yżej a n a l i z y . N ie-w y k lu cz o n e, ż e b a r d z i e j ce lo w e b y ło b y a b s tr a h o w a n ie od t a k m ałych d y sta n só w punktow ych i p r z y p i s a n i e omawianym grupom p y ta ń w sp ó l-n y ch ra l-n g . Z a b ie g t e n o b n iż y łb y n ie z n a c z n ie w ysokość k o r e l a c j i .
Mimo z a s t r z e ż e ń , j a k i e n a su w a ją s i ę p r z y i n t e r p r e t a c j i t a b . 4 i o s i ą g n i ę t y c h z a j e j pomocą r e z u l t a t ó w , można p o w ie d z ie ć , ż e - J a k d o ty c h c z a s - a n a l i z a m a t e r i a ł u w y k a z a ła , i ż wynik w t e ś c i e ro z u m ie n ia słó w o k a z a ł 3 i ę w i e l k o ś c i ą w znacznym s t o p n i u p r e d y k - tyw ną d l a o k r e ś l e n i a p o w odzenia re sp o n d en tó w w w y w ia d zie k w e s tio -n ariuszow ym , m ierzo n eg o i l o ś c i ą u d z ie lo n y c h p r z e z n i c h o d p o w ie d z i p ra w id ło w y c h .
K o le jn a a n a l i z a , w k t ó r e j zajm iem y 3 i ę k o n k re tn y m i, sp raw -dzonym i p r z e z n a s p y ta n ia m i , w y ra ź n ie p o tw ie rd z a ry g n a liz o w a n ą w yżej z a le ż n o ś ć . P re z e n to w a n a t a b . 5 z a w ie ra d a n e , k t ó r e dowodzą w y stęp o w an ia z n a c z n y c h r ó ż n ic w p r o c e n c ie u d z ie lo n y c h o d p o w ie d z i p ra w id ło w y ch na p y t a n i e k w e s ti o n a r iu s z a m iędzy g ru p a m i re sp o n d e n -tów w y ró ż n io n y ch w o p a r c iu o k r y t e r iu m , ja k im j e s t w ynik u z y sk a n y w t e ś c i e ro z u m ie n ia słó w . Z a w a rta w t e j t a b e l i d an e p ro c e n to w e o z n a c z a ją zatem s to s u n e k o só b z o k r e ś lo n e j g ru p y , w y d z ie lo n e j w o p a r c iu o w y n ik i w t e ś c i e ., k t ó r e o d p o w ie d z ia ły p ra w id ło w o na py-t a n i e k w e s py-tio n a r iu s z a do w s z y s py-tk ic h re sp o n d en py-tó w z py-t e j g ru p y ,
P o b ie ż n a naw et l u s t r a c j a t a b . 5 p o zw ala s t w i e r d z i ć , ż e im g ru p a ma w yższy w ynik w t e ś c i e ro z u m ie n ia s łó w , tym w ię c e j w n i e j o só b u d z i e l a o d p o w ie d z i p ra w id ło w y c h . T e n d e n c ja t a j e s t z n a c z n ie b a r d z i e j w yraźna d la p y ta ń t r u d n i e j s z y c h .
O trzym ane w y n ik i ś w ia d c z ą o tym , ż e l i c z b a p ra w id ło w y c h odpo-w ie d z i na p y t a n i a k odpo-w e s t io n a r iu s z a odpo-wyodpo-wiadu s o c jo lo g ic z n e g o z a l e ż y odpo-w dużym s to p n iu od n a t ę ż e n i a c e c h y , k t ó r ą j e s t d y sp o n o w an ie w ięk -szym lu b m niejszym zasobem słó w . Osoby o Większym z a s o b ie s łó w , r o z u m ie ją c e w ię c e j term in ó w m ia ły z n a c z n ie w ię k s z e s z a n s e u d z i e l e -n i a p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i -n iż oso b y o b a rd z o o g ra -n ic z o -n y m z a s o b ie słó w . R e la ty w n ie d uża sp ra w n o ść w e rb a ln a o b e jc u j ą c a b i e r n y , a można s ą d z i ć , ż e i czynny s ło w n ik d a n e j j e d n o s t k i o r a z u m ie ję tu o - ś ć k o r z y s ta n i a z n ie g o w o k r e ś l o n e j s y t u a c j i k o m u n ik a c y jn e j s p r e
-T a b e l a i) P raw id ło w o ść o d p o w ied z i a wynik w t e ś c i e
Nr p y t a n i a
o só b z d a n e j g ru p y , k t ó r e o d p o w ie d z ia ły praw idłow o b , n i s k i 3 -8 ' 9 -1 3n i s k i w ysoki 1 4-22 ' b . w ysoki 2 3 -2 e 1 7 7 ,7 0 8 0 ,4 0 8 3 ,0 0 9 6 ,0 0 2 7 0 ,3 0 8 0 ,4 0 8 4 ,9 0 9 3 ,8 0 4 12 ,9 6 1 0 ,8 6 3 2 ,0 7 6 7 ,3 0 7 4 0 ,7 0 6 5 ,2 1 7 5 ,4 7 8 3 ,6 0 12 2 9 ,6 2 3 9 ,1 3 66,03 8 3 ,6 0 15 2 7 ,7 0 4 3 ,4 7 5 2 ,8 3 8 3 ,6 0 17 4 2 ,5 9 4 7 ,8 2 6 2 ,2 6 7 3 ,4 0 19 2 5 ,9 2 4 7 ,8 2 7 3 ,7 8 7 9 ,6 0 23 2 5 ,9 2 3 9 ,1 3 6 2 ,2 6 8 1 ,6 0 24 2 9 ,6 2 6 3 ,0 4 8 3 ,0 0 8 9 ,7 0 25 5 5 ,5 0 6 3 ,0 4 7 3 ,5 8 7 7 ,5 0 42 6 6 ,6 0 6 5 ,2 1 7 9 ,2 4 8 7 ,7 0 48 3 1 ,4 8 3 9 ,1 3 54,71 6 7 ,3 0 49 3 7 ,0 3 4 1 ,3 0 3 9 ,6 2 4 8 ,8 0
w i a ły , ż e praw d o p o d o b ień stw o s p r o s t a n i a wymaganiom, j a k i e s ta w ia wywiad k w e s tio n a r iu s z o w y , i b a rd z o s p e c y f ic z n y sp o só b j e g o w ery-f i k a c j i (w yw iad o w y w ia d z ie ) d l a t e j g ru p y re sp o n d en tó w b y ło d u ż e . N a jm n iej m o ż liw o śc i na s p e ł n i e n i a warunków n a k ła d a n y c h p r z e z b ad a-c z a na odp o w ied ź m i e l i r e s p o n d e n a-c i o b a rd z o n is k im i n is k im w yniku w t e ś c i e , a p r z e c i e ż s t a n o w i l i o n i 50 p r o c e n t c a ł e j p r ó b k i i oko-ł o 60 p r o c e n t b a d a n e j p o p u l a c j i ro b o tn ik ó w 1^ . Po ra z k o le j n y zw ra-ca t o uwagę na z a s a d n ic z y p ro b le m se n so w n o śc i s to s o w a n ia p y t a ń o t a k i c h c e c h a c h w t e j w ła ś n ie g r a p i e re sp o n d e n tó w . A przypom nijm y j e s z c z e , ż e z n a c z n a c z ę ś ć w ery fik o w an y ch p y ta ń d o ty c z y ła pos t r z e g a n i a p r z e z re posp o n d en tó w ró ż n o ro d n y c h a posp e k tó w pos t r u k t u r y posp o
-19
W arunki t e d o ty c z y ły p r z e d e w szy stk im ro z u m ie n ia p y t a n i a . P liiz e o ty r . w n in ie js z y m z e s z y c i e J . К o n i a r e k , P oró w n an ie ró ż r.y c h sposobów w e r y f i k a c j i i n f o r m a c j i u z y sk a n y c h w b a d a n ia c h z w y k o rz y sta n ie m k w e s t io n a r iu s z a .
ł e c z n e j i b y ły t o p y t a n i a w i e l o k r o t n i e i b e z k r y t y c z n i e w y k o rz y sty -wane w carowych" b a d a n ia c h s o c j o l o g i c z n y c h .
. v* O perow anie w iększym l u b m niejszym zasobem słów n i e j e s t o c z y -w i ś c i e c e c h ą -w rodzoną danego re s p o n d e n ta i -w ią ż e s i ę z K o le i z c a -łym s z e re g ie m c z y n n ik ó w , z k tó r y c h w ię k sz o ść p o z o s t a j e d l a пил j f t s z c s e n i e z n a n a . U śró d t y c h , k t ó r e s ą d o b rz e z n a n e , w a rto nie-w ą tp l inie-w ie z nie-w ró c ić unie-wagę na poziom nie-w y k s z t a łc e n i a . C iekaw e w ydało s i ę s p ra w d z e n ie czy p o s z u k u ją c c e c h , k t ó r e w decyd u jący m s t o p n iu o k r e ś l a j ą i l o ś ć o d p o w ie d z i p ra w id ło w y c h u d z ie lo n y c h p r z e z re s p o n -d e n ta w w y w ia -d z ie , t r z e b a zaw sze s ię g a ć po t a k ł . o c y f ic z n ^ t e c h -n i k ę , j a k ą j e s t t e s t ro z u m ie n ia słó w . Innym i s ło w y , p o j a w i ł s i 4 p ro b le m , cz y n i e w a rto w t a k i c h o c e n a c h p o s łu ż y ć s i ę poziomem wy-k s z t a ł c e n i a Ja wy-k o c e c h ą ró w n ie J a wy-k p o p rz e d n ia w ażną, a k t ó r e j w ar-t o ś ć z n a c z n ie p r o ś c i e j j e s ar-t u s ar-t a l i ć .
W b a d a n e j z b io ro w o ś c i w yróżniono d l a p o t r z e b o p ra c o w a n ia ma-t e r i a ł u c z ma-t e r y g ru p y w y k s z ma-t a łc e n i a , k t ó r e t r o c h ę umownie nazwiemy podstawowym, z a sa d n ic z y m zawodowym, śre d n im i wyższym**1 . D la k a ż d e j z w y ró ż n io n y ch g ru p re sp o n d e n tó w o b lic z o n o ś r e d n i e a ry tm e -ty c z n e o d p o w ied z i p ra w id ło w y c h . O trzym ane w a r t o ś c i ś r e d n i c h b y ły n a s t ę p u j ą c e : 6 ,0 4 d l a 03ób z w y k s z ta łc e n ie m podstawowym , ?,G 3 z z a sa d n ic z y m zawodowym, 0 ,1 4 - z n i e ukończonym i ukończonym śre d n im o ra z 1 1 , 1 3 - z wyższym n iż ś r e d n i e ( p r a k t y c z n i e b y ło t o w y k s z ta łc e n i e w y ż s z e ). R ó żn ice w ś r e d n i c h m iędzy g r..;v :\!i ' ; s-y i s t o t n e s t a t y s t y c z n i e na p o z io m ie p < 0 , 0 1 , co ś w ia d c z y o w y stę p o -w aniu -w y ra ź n e j z a l e ż n o ś c i m iedzy poziomem w y k s z ta łc e n ia a i l o ś c i ą p ra w id ło w y c h o d p o w ie d z i u d z i e l a n y c h p r z e z re sp o n d e n tó w . O trzym any w ynik su g e ro w a łb y dodatkow o m o żliw ość r e z y g n a c j i z e s to s o w a n ia s p e c ja l n y c h sposobów o cen y r e s p o n d e n ta , t a k i c h J a k t o s t ro z u m ie-n i a s łó w , w s y t u a c j i , gdy c e c h ą ró w n ie ż p re d y k ty w n ą d l a o s z a c o w a n ia j e g o p o w odzenia w w y w ia d zie k w e stio n a riu sz o w y m j e s t p o s i a -d any poziom w y k s z t a łc e n i a . P o s łu g iw a n ie s i ę w b a d a n ia c h w e r y f i
-20 E fe k ty w n o ść p y t a ń o s t r u k t u r ę s p o łe c z n ą a n a l i z u j e Z . P r z y b y ł o w s k a , Ocena p y t a ń - k w e s t io n a r i u s z a wywiadu пи te m a t s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j , "A cta U n iv e r s i t a t i s L o d z i e n s i s " 19;.2, F o li a s o c i o l o g i e s 6 . 21
Zmienna w y k s z ta łc e n ia s tra n s fo rra o w a n a z o s t a ł a w c z t e r e c h g ru p a c h : 1 - n i e u k o ń czo n e i u k o ń czo n e p odstaw ow e, 2 - u k o ńczone z a s a d n ic z e zawodowe, 3 - n i e u k o ń czo n e i u k o ń cz o n e ś r e d n i o , 4 - w y ższe n i ż u k o ń cz o n e ś r e d n i e .
k a c y jn y c h t y l k o t ą c e c h ą w iąż e s i ę w sze lak o z Jednym za sa d n ic z y m k ło p o te m . J e s t nim k o n ie c z n o ś ć o p i e r a n i a s i ę na d e k l a r a c j a c h r e s p o n d e n ta w yrażonych w w y w ia d zie, co n i e zaw sze J e s t zg o d n e z p ra w d ą. Z k o l e i w e r y f ik a c ja i n f o r m a c j i o p o z io m ie w y k s z ta łc e n ia p rz e p ro w a d z a n a w o p a r c i u o dokum enty z ło ż o n e w m ie js c u p ra c y zmu-s z a b a d a c z y do o z a zmu-so c h ło n n y c h za b ie g ó w , n i e zaw sze z r e s z t ą sk u -te c z n y c h . Wspomniana w yżej n ie d o g o d n o ść s k ł a n i a do s t w i e r d z e n i a , ż e w t y c h p rz y p a d k a c h , k ie d y t y l k o J u s t t o m o żliw e, n a le ż y s t o -sować ró w n ie ż t e s t ro z u m ie n ia s łó w , bowiem J e g o wynik J e s t dobiym p re d y k to re m sp o so b u re a g o w a n ia re s p o n d e n ta (p ra w id ło w e g o lu b n i e -p ra w id ło w e g o ) na -p y t a n i e w w yw iad zie k w e stio n a riu sz o w y m .
Z a s y g n a liz o w a liś m y w y ż e j, ż e obydw ie i n t e r e s u j ą c e n a s cech y n i e s ą , J a k s i ę z d a j e , n i e z a l e ż n e i s ą w J a k i ś sp o só b p o w ią z a n e . 0 o c z y w i s to ś c i t a k i e g o zw iązku w y d ają s i ę św ia d c z y ć o trzy m a n e do-t y c h c z a s w y n ik i. D la sp ra w d z e n ia t e j r y s u j ą c e j s i ę z a l e ż n o ś c i o b lic z o n o w sp ó łc z y n n ik h G oodm ana-K ruskala. W artość te g o w sp ó ł-c z y n n ik a w y n o s iła 0 , 5 5 , co p o tw ie r d z a d o sy ć mocno w spom nianą h i -
22
p o te z ę .
O trzym ane w t e j c z ę ś c i a n a l i z y r e z u l t a t y p o z w a la ją s t w i e r d z i ć , ż e b ez w z g lęd u na t o , czy o k re śla m y p o w ią z a n ie t r u d n o ś c i p y t a n i a z J e d n ą cz y z dwiema i n t e r e s u j ą c y m i n a s cecham i ( t e s t , w y k s z ta łc e -n i e ) w y -n ik i s ą ró w -n ie p e s y m is ty c z -n e . Wynika z n ic h w y ra ź n ie , ż e p r z e c i ę t n y r e s p o n d e n t, p o t e n c j a ln y e le m e n t r e p r e z e n ta ty w n e j p ró b -k i w ylo so w an ej do masowych b ad ań s o c j o lo g i c z n y c h , b ę d z ie m ia ł
tym m n ie js z e s z a n s e u d z i e l e n i a p ra w id ło w e j o d p o w ie d z i na typow e p y t a n i a typow ego k w e s t io n a r iu s z a w yw iadu, im ma n i ż s z e w y k s z ta ł-c e n ie ( s z ł-c z e g ó l n i e p o n i ż e j ś r e d n ie g o ) i im n iż s z y wynik u z y s k a ł w t e ś c i e ro z u m ie n ia słó w . J e ś l i przypomnim y w tym m ie js c u , ż e z i n f o r m a c j i d o ty c z ą c y c h s t r u k t u r y ro b o tn ik ó w p o l s k i c h w edług w y k s z ta łc e n ia w y n ik a , ż e ro -b o t n i c y z w y k s z ta łc e n ie m n iższy m od ś r e d n ie g o s t a n o w i l i w ro k u 1973 96,6>х t e j gr upy2 t o d o p ie r o w p e ł n i uświadomimy s o b i e , w 22 A, S i с i ń s к i , W sp ó łc z y n n ik i z a l e ż n o ś c i zm iennych n ie m ie r z a ln y c h , [w;] Metody s t a t y s t y c z n e w s o c j o l o g i i , r e d . K. S z a n ia w s k i, Warszawa 1 9 6 8 , e . 2<i3-248. S. 3 o g u s z , W zro st poziom u w y k s z ta łc e n ia i k w a li f i k a -c j i zawodowy-ch k la s y r o b o t n i -c z e j , (w:} M a t e r ia ł y z k o n f e r e n c j i ; K la sa r o b o t n i c z a w p r o c e s i e budowy r o z w in ię te g o s p o łe c z e ń s tw a so-c j a l i s t y so-c z n e g o w P o ls so-c e , Warszawa 1 9 7 7 ,
ja k im z a u łk u m eto d o lo g iczn y m z n a jd u j e s i ę t a g ru p a so c jo lo g ó w , k t ó r a z b y tn io u w ie r z y ła we w ła s n e k o n s t r u k c j e i n t e l e k t u a l n e z r o -dzone w w y o b ra ź n i i sta n d a rd o w e sp o so b y sp ra w d z a n ia i c h p ra w d z i-w o ś c i.
D la u n i k n i ę c i a n ie p o ż ą d a n y c h n ie p o ro z u m ie ń wprowadźmy d o d a tk o -wo k i l k a z d a ń w y ja ś n ie n ia . Tak w ięc uważamy, ż e n p , s z e ro k o ro -zum iana p ro b le m a ty k a z ró ż n ic o w a n ia s p o łe c z n e g o z t r u d n o ś c i ą podda-j e s i ę d y slcu rsy w n e podda-j, wymaganej p i - z e z so c jo lo g ó w a n a l i z i e i na-ty c h m ia s to w e j, wymuszonej p r z e z s y t u a c j ę w yw iadu, . a r t y k u l a c j i . Zaznaczmy od r a z u w y ra ź n ie , ż e n i e o z n a c z a t o b y n a jm n ie j, i ż w ie-d za p o to c z n a l u ie-d z i o z ja w is k a c h s p o łe c z n y c h n i e o b e jm u je te g o o b s z a ru r z e c z y w i s to ś c i s p o ł e c z n e j . W ydaje nam s i ę je d n a k , ż e z a -ch o d zą z a s a d n ic z e r ó ż n ic e m iędzy k r y t e r i a m i i spo so b am i s t r u k t u - r e l i z a o j i t e j w iedzy dokonyw anej p r z e z l u d z i w i c h codziennym p ra k ty c zn y m d z i a ł a n i u a s t r u k t u r a l i z a c j ą s p o łe c z n e g o d o ś w ia d c z e n ia dokonywaną p r z e z b a d a c z y , k t ó r a j e s t na o g ó ł k o n sek w e n cją b a rd z o o g ó ln y c h 1 c i ą g l e rozbudowywanych k o n c e p c ji t e o r e t y c z n y c h . S o c jo -lo g p o w in ie n d ąż y ć do t e g o , aby r ó ż n ic e t e uchw ycić i o p i s a ć , a n i e z a c i e r a ć j e , n a j c z ę ś c i e j z r e s z t ą n ie ś w ia d o m ie , p o p rz e z s t o -so w a n ie t e c h n i k o g r a n ic z a ją c y c h m o ż li ;ość u j ę c i a i s t o t y lu d z k ie g o m y ś le n ia o 3poł2czńym ś w i e c le , 7У. Metody ocen y ą t o p n l a t r u d n o ś c i p y ta ń W s o c jo lo g ic z n y m p r o c e s i e badawczym p ro b le m p rz ew id y w an ia s t o p n i a t r u d n o ś c i p y ta ń d l a o k r e ś l o n e j g ru p y re sp o n d e n tó w ma b a r w dzo d u że z n a c z e n ie . P rze p ro w ad z o n a p rz e d w łaściw ym i b ad an iam i u m ie ję tn a i w m ia rę niezaw o d n a o cen a s t o p n i a t r u d n c ś c i p y ta ń po-z w a la ła b y w p r po-z e w a ż a ją c e j m ie rpo-z e u n ik n ą ć p ó ź n ie j zarów no odpo-w ie d z i n i e i s t o t n y c h , J a k i n ie p ra w id ło w y c h , a w ięc b ra k u i n f o r -m a c ji i I n f o r -m a c ji b łę d n y c h . B adaczow i powinno p r z e t o z a le ż e ć na tym , aby ocen y t e j dokonać j a k n a j w c z e ś n i e j , j a k n a j d o k ł a d n i e j i o c z y w iś c ie j a k n a j p r o ś c i e j .
A. L ic z b a o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h na p y t a n i e Ja k o <г.1агз Je g o s t o p n i a t r u d n o ś c i C z y sto w p i l o t a ż a c h s o c jo l o g i c z n y c h , j a k i w masowych b ad a-n i a c h w y k o r z y s tu je s i ę j a k o p r o s t ą ra ia rę t r u d a-n o ś c i p y t a ń l i c z b ę o d p o w ied z i n i e i s t o t n y c h , n p . o d p o w ie d z i " n ie wieas", " n i e r o z u -■>4
nie::," i t p , . M iarę t ę z a sto so w a n o rów n ież w omawianych b ad a-n i a c h . W ya-niki p r z e d s t a w ia t a b , 6 .
T a b e l a 6 H i e r a r c h ia p y ta ń w edług c z ę s t o ś c i o d p o w ie d z i
n i e i s t o t n y c h
N r p y t a n i a t O dpow iedzi n i e i s t o t n el i c z b a Ranga
/0 23 156 7 8 ,8 0 1 4 45 2 2 ,9 6 2 25 35 1 7 ,5 9 3 7 31 1 5 ,5 6 4 19 20 1 0 ,1 0 5 48 15 7 ,5 8 6 49 13 6 ,6 3 7 12 11 5 ,5 3 8 2 10 5 ,1 3 9 17 10 5 ,0 3 10 42 9 4 ,5 9 11 15 9 4 ,5 2 12 1 8 4 ,1 9 13 24 6 3 ,0 2 14
W spółczy n n ik k o r e l a c j i ra n g Spearm ana o b lic z o n y d l a h i e r a r c h i i p y t a ń w edług l i c z b y o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h i h i e r a r c h i i w edług e m p ir y c z n e j t r u d n o ś c i p y t a ń C p ° r. t a b . 1) w y n ió s ł 0 , 2 8 , co n i e j e s t i a t o t r . e na p o z io m ie p < 0 , 0 5 . U zyskana w a rto ś ć w sp ó łc z y n n ik a k o r e l a c j i ra n g d o w o d z i, ż e p ro g n o z o w a n ie s t o p n i a t r u d n o ś c i p y ta ń Jedyr.ic- p o d s t e w i e l i c z e b n o ś c i o d p o w ie d z i n i e i s t o t n y c h j e s t 2/i Vr:. o na j ą o t y a W. J . G .o o d e i P . K. H a t t w swoim p o d r ę c z n i k u I ’.e th o d s i n S o c i a l R e s e a r c h , . New York 1 9 5 2 , s . - СГ
o b a rc z o n e w o d n i e s i e n i u do w ię k s z o ś c i p y ta ń b a rd z o dużym błędem 2 5 .
B. W ielowymiarowa a n a l i z a t r u d n o ś c i p y ta ń k w e s tio n a r iu s z a wywlądu s o c jo lo g ic z n e g o
Jednym z celó w p o d j ę ty c h b a d a ń w e r y f ik a c y jn y c h b y ło k o l e j n e s p ra w d z e n ie i u d o s k o n a le n ie s to s o w a n e j w c z e ś n ie j m etody ilo ś c i o w e j o cen y t r u d n o ś c i p y ta ń k w e s tio n a r iu s z a wywiadu2 6 . Założonym celem prow adzonych p o szu k iw a ń b y ło o p ra c o w a n ie t a k i e g o sposobu oceny t m d n o ś c i p y ta ń k w e s t i o n a r iu s z a , k tó r y b y łb y p r o s t y i w miarę p re d y k ty w n y . Wydaje s i ę , ż e proponow ana n i ż e j m etoda spełnia t e w a ru n k i.
K o le jn e z a ło ż e n i a i z a s a d y pro w ad zo n ej w j e j ram ach a n a l i z y s ą n a s t ę p u j ą c e :
1 . T ru d n o ść p y t a n i a t r a k t u j e się ja k o c e c h ę wielowymiarową, c z y l i p rz y jm u je 3ię, ż e o t r u d n o ś c i p y t a n i a d e c y d u je k i l k a czy n -ników d z i a ł a j ą c y c h ' w spólnie*"^.
2 , Wymiary t r u d n o ś c i o zn a c z o n e c y f ra m i rzym skim i u s t a l o n o w o p a r c iu o n o ra a ty ^ n o -o p is o w y model p r z e b ie g u r e a k c j i w e w n ętrzn e j re s p o n d e n ta na p y t a n i e k w e s t i o n a r iu s z a . Wymiary t e s ą n a s tę p u -j ą c e : a ) o d b i ó r siu ch o w o -p am ięcio w y p y t a n i a р г г е з r e s p o n d e n ta ; b ) ro z u m ie n ie p y t a n i a w z a k r e s i e sta w ia n e g o p r z e z n i e z a d a n ia cz y -25 Szczegołow o spraw y n i e i s t o t n o ś c i o d p o w ie d z i a n a l i z u j e A. K u b i a k w a r t . n i n i e j s z e g o z e s z y tu p t . B ra k i i n f o r m a c j i w ba-d a n ia c h z za sto so w an iem wywiaba-du k w e stio n a riu s z o w e g o - i c h r o d z a j e i p rz y c z y n y .
26
P o r. W. A. ft o s t о с к 1 , M ożliw o ści 1 sp o so b y o ceny s t o p n i a t r u d n o ś c i p y ta ń k w e s t i o n a r i u s z a , [w:) A n a liz y i p ró b y t e c h n i k badaw czych w s o c j o l o g i i* 1 t . 5 , W rocław , 1975.
2*7
Z ro z u m ia ło ść s t y l u p r z e j a w i a j ą c a s i ę w d an y ch t e k s t a c h z a -l e ż y od je g o j a s n o ś c i , p o p ra w n o śc i u ż y ty c h środków językow ych o ra z od s t o p n i a t r u d n o ś c i s k ł a d n i ( o k r e ś l a s i ę go m, i n , d łu g o -ś c i ą z d a n ia m ie rz o n ą w s y la b a c h , s to p n ie m u p o d r z ę d n ie n ia zd ań z ło ż o n y c h , n a t u r a l n o ś c i ą szy k u i t p . ) i s t o p n i a t r u d n o ś c i s ło w n i-c tw a ( o k r e ś l a go m. I n . u d z i a ł w t e k ś i-c i e wyrazów a b s tr a k c y jn y c h , za p o ż y cz o n y ch i te r m in o l o g i c z n y c h ) . Za głów ne p o za ję zy k o w e c z y n -n i k i z r o z u m ia ło ś c i t e k s t u uważa s i ę je g o t r e ś ć , t z -n . z ro z u m ie n ie t e k s t u z a le ż y od s t o p n i a w iedzy o d b io rc y na dany te m a t , " s p o s ć a u j ę c i a t e j t r e ś c i o ra z j e j a t r a k c y j n o ś ć d l a o d b io r c y " (E n c y k lo -p e d ia w iedzy o Ję z y k u p o ls k im , Wrocław 197B, s . ^ 0 6 ) .
