A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S
FO L IA H1STO RICA 57, 1996
Jolanta A. Daszyńska
OD „JUNTO” DO UNIWERSYTETU - STARANIA
BENJAMINA FRANKLINA O ROZWÓJ INTELEKTUALNY
SPOŁECZEŃSTWA PENSYLWANII (1727-1754)
Benjamin Franklin (1706-1790) był i jest powszechnie uznaw any jako m ąż stanu, polityk i dyplom ata, uczony i wynalazca. Urodził się w ubogiej rodzinie mieszkającej w Bostonie. M ając 17 lat przeniósł się do Filadelfii będącej stolicą Pensylwanii.
W swym artykule pragnę ukazać wcześniejszą działalność B. F ranklina dotyczącą m iasta, z którym związał swe losy. Rozpoczynam od 1727 r., tj. od pow rotu z L ondynu (1724-1726), podczas którego m łody adept sztuki drukarskiej doskonalił swe umiejętności w tym zakresie. Rozw ażania kończę na roku 1754, kiedy to staraniem F ranklina powstał Uniwersytet Filadelfijski, a jego pom ysłodawca został delegatem na K ongres w Albany. Od tego m om entu B. Franklin rozpoczął nowy etap w swym życiu związany z polityką i dyplomacją.
Zacznijmy od ukazania Pensylwanii, w której rozpoczął swą karierę B. Franklin. K olonia ta została założona w 1681 r. przez kw akra W illiama Penna1. W edług jego koncepcji, potwierdzonych w założycielskiej karcie praw , kolonia ta m iała stać się azylem dla prześladowanych narodów i wyznań religijnych. Przybywali tam i osiedlali się Anglicy, głównie kw akrzy, a także H olendrzy, Niemcy, Szwajcarzy, Walijczycy i Irlandczycy. Farm y wokół Filadelfii upraw iane były przez kwakrów. U rodzajny pas ziemi rozciągający się od Lehigh Valley łukiem aż po linię M ason-D ixon był przeważnie zamieszkany przez Niemców i Szwajcarów. C ała południow o- -zachodnia Pensylwania była natom iast zdom inow ana przez Szkoto-Irland- czyków i Anglików wyznania protestanckiego. Filadelfia, do której nieustannie
1 The C harter o f Pennsylvania, 1682, [w:] English H istorical D ocum ents, t. 9, L ond on 1955,
s. 93-102: S. L u c a s , C hapters o f the O ld English Colonies in Am erica With an Introductory
ściągało wielu nowo przybyłych z różnych stron Europy, pozostaw ała pod kulturalną i polityczną kontrolą kw akrów 2.
Rosła liczba ludności Pensylwanii. Było to powodowane trw ającą imigracją oraz wysokim przyrostem naturalnym . Najwięcej przybywało Niemców, co wywoływało naw et niepokojące wizje, jakoby kolonia ta m iała zostać wkrótce przez nich zdom inowana. W 1754 r. wielebny William Smith twierdził, że aż ponad połowę ludności kolonii stanow ią Niemcy, a zaledwie jed n ą piątą prezbiterianie i tyleż samo kw akrzy3. Z naną postacią była długowieczna H annah M ilner (zm arła w 1769 r. m ając 100 lat i 10 miesięcy), k tó ra pozostawiła po sobie 14 dzieci, 82 wnuków i 110 praw nuków .
D ane liczbowe dotyczące przyrostu naturalnego wskazują, że liczba urodzeń ponad dw ukrotnie (2,15) przewyższała liczbę zgonów4. R ozrastała się też Filadelfia. Uważa się, że w drugiej połowie XVIII w. była największym i najzamożniejszym m iastem Ameryki Północnej. Zamieszkiwało ją ponad 20 tys. m ieszkańców5.
Swe bogactwo Filadelfia zawdzięczała handlowi. Eksportow ała ziarno, mięso, futra i tytoń. Szlaki handlowe łączyły ją z innymi koloniam i oraz Anglią i Indiam i Zachodnim i. Ponadto to kupieckie m iasto było punktem przystankowym dla fali europejskiej emigracji kierującej się ku Zachodow i, w góry i dorzecze Ohio czy też do Wirginii i obu K arolin. T o w nim zaopatryw ano się na dalszą podróż. M ożna było nabyć różnorodne produkty, gdyż bogata Pensylwania dostarczała pszenicę i kukurydzę, len i konopie, bydło i trzodę chlewną, drewno i żelazo. Rozwijał się prężnie przemysł tekstylny i budowy okrętów 6.
W zrost zamożności mieszkańców podniósł poziom ich życia. Ubiory stawały się barwniejsze i bogatsze, budowano okazałe dom y. Styl życia był coraz bardziej konsumpcyjny. W 1752 r. w mieście było ponad 120 taw ern i tylko 12 kościołów.
W m iarę wzrostu tych tendencji kwakrzy dążąc do utrzym ania swej wyznaniowo-obyczajow cj odrębności opracow ali i wprowadzili w życic surowe zasady postępow ania7. Przypominały one o prostocie i cnocie, miłości
2 T . J. W e r t e n b a k e r , The Golden A ge o f Colonial Culture, Cornell U niversity Press 1965, s. 65.
’ E. W r i g h t , Franklin o f Philadelphia, Harvard 1986, s. 31.
4 Obliczenia na podstaw ie danych kongregacji luterańskiej w Filadelfii w latach 1724-1787 podaję za: E. W r i g h t , op. cit., s. 31.
5 W edług spisu ludności z 1749 r. Filadelfia miała 13 tys. m ieszkańców , w r. 1776 było ich ju ż 23 tys. - zob. S. B. W a r n e r , A P rivate C ity: Philadelphia in Three P eriods o f Its
G rowth, Philadelphia 1968, s. 410; J. F. M a r i o n , Bicentennial C ity. W alking o f H istoric Philadelphia, Princeton 1975, s. 2.
6 E. W r i g h t , op. cit., s. 32-33, 76-77. 7 J. T. W e r t e n b a k e r , op. cit., s. 61-63.
Boga i bliźniego. Regulowały nawet wygląd zewnętrzny i styl życia: „Kw akier, który nosił perukę, drogi strój nowoczesnego kroju ze złotymi guzikami, obszerne koszule i płaszcze z długimi, szerokimi rękawami, lub trw onił swe pieniądze nabywając drogie meble lub srebrne czajniczki do herbaty i łyżki” otrzymywał upomnienie od Zgrom adzenia kw akrów 8. Wielu kw akrów d o -stosow ało się, lecz inni przechodzili na pozycje nonkonform istyczne. To oni wraz z Anglikami, Szkotami i Niemcami nadali Filadelfii swoisty m odel życia kulturalnego. „Połączenie bogactwa, filantropii i um iarkow ania - piszą Ch. i M. Beardowie o stolicy Pensylwanii - sprzyjało działalności o charakterze hum anistycznym i realistycznym ”9.
W arunki te powodowały, że wysuwane przez młodego F ranklina propozy-cje, związane z podniesieniem poziomu wiedzy obywateli, padały na podatny grunt, znajdowały zrozumienie i były realizowane.
Zainteresowanie B. F ranklina sprawami publicznymi zrodziło się jeszcze w Bostonie. Jego początek m ożna znaleźć w młodzieńczych artykułach Benjamina pisanych w cyklu Silence Dogood z 1722 r .10 Doświadczenia przywiezione z Londynu niewątpliwie musiały też wpłynąć na jego sposób patrzenia na otaczającą rzeczywistość".
W 1727 r. B. Franklin, będąc szanowanym w mieście drukarzem , założył klub dyskusyjny „ Ju n to ” . M iał do niego bardzo osobisty stosunek. Świadczy o tym m. in. fakt, że aż sześć razy pow raca do niego w autobiografii12. W edług słów założyciela „ Ju n to ” było „klubem wzajemnego doskonalenia się, [...] szkołą m oralności, polityki i filozofii” 13. W istocie był to klub dyskusyjny, w którym rozprawiano o moralności, polityce i filozofii naturalnej. Uważany jest nawet za pierwszą organizację życia naukowego w A m eryce14. Dyskusje w nim prow adzone stały się doskonałą okazją do ćwiczeń w sztuce przekonyw ania i argumentacji.
Członkami klubu byli głównie ludzie z warstwy rzemieślniczej. W 1727 r. znajdowali się w nim m. in. dwaj zecerzy, stolarz, mierniczy, kopista, czeladnik kupiecki13. Dlatego nieraz spotyka się określenie „Junto” w znaczeniu: klub skórzanych fartuchów.
* Ibidem, s. 65.
9 Ch. i M . B e a r d , R ozw ój cyw ilizacji am erykańskiej, t. 1, W arszawa 1961, s. 140. Z ob. szerzej: B. I. O r a n g e r , Benjamin Franklin. An Am erican M an o f L etters, Ithaca 1964, s. 15-22.
11 Z ob. J. D a s z y ń s k a , Benjamina Franklina pierw sza podróż do A nglii (w św ietle
A u tobiografii), „A cta U niversitatis L odziensis” 1989, F olia historica 33, s. 59-72.
12 R. B. M o r r i s (ed.), The Autobiography o f Benjamin Franklin, N ew Y ork 1955, s. 57,
74, 113-118 (dalej Autobiography). 13 Ibidem, s. 74.
14 W. С M i l l e r , Benjamin F ranklin’s Philadelphia Printing 1728-1766, Philadelphia 1974, s. 54.
Założeniem klubu było rozwijanie zdolności i zainteresowań jego członków. D ziałalność ta została zaaprobow ana. W ynikało to po pierwsze z atrakcyjnej form y edukacji przez dyskusję. Po drugie, istniało społeczne zapotrzebow anie n a tak ą form ę instytucji kulturalnej i społecznej. O popularności idei klubu świadczy fakt, że w lalach 30. powstało kilka jego filii, jak „W innica” , „ U n ia ” , „Zw iązek” . B. Franklin tak oceniał ich działalność: „O kazały się pożyteczne zarów no dla siebie, jak i dla nas [członków „ Ju n to ” - J. D.], dostarczały różnych cennych wiadomości i zabawy, były dla nas pouczające i oddziaływały n a opinię publiczną” 16.
Po reorganizacji w 1743 r. „Ju n to ” zaczął działać jak o A m erykańskie Tow arzystw o Filozoficzne. Jego pierwszym przewodniczącym został B. F ra n -klin. Celem Tow arzystw a było popieranie nauki i praktycznych umiejętności, przeprowadzanie eksperymentów z fizyki, chemii, elektryczności, m atem atyki. W zorow any był na brytyjskim The Royal Society. Swe zainteresowanie kładł na badanie zasobów naturalnych Ameryki, udoskonalanie wiedzy rolniczej i ogrodniczej. Bardzo ważne było to, iż Towarzystwo popierało badania nad przedm iotam i użytecznymi. W ynalazki i przeprowadzane doświadczenia szeroko rozpowszechniano. Przynależność do Towarzystwa nic była ograniczona jedynie do Pensylwanii. Mogli do niego należeć także mieszkańcy innych
kolonii17.
W raz ze wzrostem poziom u naukowego Tow arzystw a jego członkami stawali się wybitni uczeni europejscy XVIII w., jak G. Buffon, K . Linncusz, J. ln g enhousz, G. Beccaria, T. D a lib a rd , J. C o n dorcet, W. R aynal, A. Lavoisier. Nawiązywali z nim współpracę, wymieniali poglądy i wyniki doświadczeń. Wielu spośród amerykańskich członków Tow arzystw a zdobyło m iędzynarodow ą sławę i uznanie. Byli wśród nich Benjamin Rush - d o k to r m edycyny, badający także istotę snu, David R ittcnhousc — m atem atyk i astronom , który udoskonalił term om etr i kilka przyrządów m atematycznych, John Bertram - biolog, założyciel ogrodu botanicznego w Filadelfii, nazywany przez K . Linneusza największym botanikiem w świecie18. Należał tam także Jo h n M organ, który zdobył m iano ojca edukacji medycznej w Ameryce. Członkam i byli sławni ornitolodzy, jak John J. A udubon i Alexander W ilson oraz fizycy - William Shippen i Thom as B ond19.
B. Franklinow i przypisuje się także założenie publicznej biblioteki, 'le n pomysł został przez niego podpatrzony w Anglii. Usiłował realizować go w „ Ju n to ” , jednakże posiadanie wspólnych książek i wzajemne z nich korzystanie nie sprawdziło się20. Problem pozostał nadal aktualny, gdyż
16 Ibidem, s. 129.
17 E. W r i g h t , op. cii., s. 70-71.
11 Z ob. Ch. i M . B e a r d , op. cit., s. 151.
19 Z ob. szerzej: T . J. W e r t e n b a k e r , op. cit., s. 69.
w Ameryce nie znano jeszcze instytucji publicznej biblioteki21. Książki na prywatne zamówienia sprowadzano z Europy. Brak było dobrze zaopatrzonych księgarń. „W Nowym Jorku i Filadelfii drukarze trzymali właściwie tylko m ateriały piśmienne - wspominał B. Franklin - sprzedawali papier i podobne rzeczy, oraz kalendarze, ballady i trochę podręczników szkolnych”22.
W iosną 1731 r. B. Franklin ponowił swe starania o założenie biblioteki. M iała to być biblioteka za prenum eratą, której regulamin opracow ał tw órca jej koncepcji. K ażdy prenum erator miał płacić roczną składkę w wysokości 10 szylingów oraz 40 szylingów na zakup książek. Przy wypożyczaniu należało wpłacić podw ójną wartość książki jak o gwarancję jej zw rotu23. Zgłosiło się 50 chętnych. T ak powstała pierwsza w Ameryce kolonialnej publiczna biblioteka, tzw. Library C om pany24.
W arto zaznaczyć, że książki, jakie były w posiadaniu biblioteki, miały inny charakter niż większość dotychczas sprowadzanych. Nie dom inow ała w nich tem atyka religijna. Dzięki odpowiedzialnem u za zakup przyjacielowi B. F ran k lin a - Peterowi Collinsonow i, do biblioteki trafiały przekłady
Żyw otów Plutarcha, pisma Tacyta, prace z dziedziny geografii, gram atyki,
chemii, zielarstwa, m atem atyki, rolnictwa, architektury, a także słowniki i poradniki25.
Biblioteka była symbolem nowych wartości w am erykańskim życiu. Jak podkreśla Vernon L. W right, była postępem niezależnej i wybiegającej myślami w przyszłość klasy średniej, która w samokształceniu widziała sposób na awans zarów no społeczny, jak i ekonomiczny26.
Biblioteka zdobyła swoich czytelników. Jej księgozbiór rozrastał się m. in. przez darowizny. W śród ofiarodawców znaleźli się właściciele kolonii - Pen- nowie, którzy przekazali wiele swych prywatnych książek. Inni zasilali fundusz biblioteki datkam i. Około 1770 r. biblioteka znalazła swą siedzibę w ratuszu. Ulokowanie jej w tak prestiżowym i centralnym budynku stolicy świadczy o społecznej akceptacji dla roli, jak ą spełniała.
Za przykładem Filadelfii poszły inne m iasta, m. in. Boston (1748), Nowy Jo rk (1754), gdzie również założono biblioteki. W latach 1745-1763 założono ok. 17 bibliotek, z tego 1/3 znajdowała się w Pensylwanii27.
Jak wspom inał B. Franklin: „Biblioteki podniosły ogólny poziom Ame-rykanów , uczyniły zwykłych rzemieślników i rolników tak inteligentnymi,
л L. B. W r i g h t , The Cultural Life o f the American Colonies 1607-1763, N ew York 1962, s. 126-153.
22 A utobiography, s. 87.
21 Zob. A . K. G r a y , The First American Library, Philadelphia 1936, s. 8. 24 Autobiography, s. 87.
15 Z ob. A. K. G r a y , op. cit., s. 11-12. “ L. B. W r i g h t , op. cit., s. 148.
jak większość szlachetnie urodzonych panów w innych krajach [...]” 28. Oddziaływanie bibliotek na rozwój intelektualny średnich warstw społeczeństwa nie ulega wątpliwości. Istota słów B. Franklina polega przede wszystkim na tym, że odrzucił on kryteria klasowe. Uważał, że urodzenie nie jest m iarą w artości człowieka, lecz wiedza i jej praktyczne w ykorzystanie. Pozycja społeczna powinna być zaś m ierzona własnymi zasługami.
W 1729 r. został wydawcą „The Pennsylvania G azette” 29. Zaw ierała ona lokalne wiadomości dotyczące Pensylwanii. Inform ow ała również o w yda-rzeniach w innych koloniach i w E uropie. Jak uważa W. S. Ila n n a , „w przeciwieństwie do skierowanych do wewnątrz polityków pensylwańskich, F ranklin swe zainteresowania kierował także na zew nątrz”30.
Sąd ten wydaje się być nieco na wyrost, gdyż owo skierowanie „na zew nątrz” zaznaczyło się u B. Franklina dopiero w latach 70. XV III w. Praw dą jest natom iast, że gazeta stała się modelem dla am erykańskiej prasy31. Od 1748 r. kierownictwo gazetą przejął bliski przyjaciel B. F ranklina - David Hall.
„T he Pennsylvania G ezette” wbrew intencjom jej założyciela stała się pismem, w którym zamieszczane były informacje dotyczące wewnętrznych sporów w prowincji. Stanowiła trybunę dla stron zaangażowanych w konflikt Zgrom adzenia Pensylwanii z kolejnymi gubernatoram i oraz właścicielami kolonii. Podobne spory toczyły się także w innych koloniach, o czym inform ow ała gazeta B. Franklina. W swej autobiografii wspom ina on, że „powszechną uwagę zwróciły dowcipnie napisane przeze m nie rozw ażania o sporze, jaki toczył się między gubernatorem Burnetem a Zgrom adzeniem M assachusetts”32.
Założone w 1741 r. efemeryczne pismo B. F ranklina „G eneral M agazine and Historical Chronicle F o r All The British Plantations in A m erica” zajm owało się wyłącznie problem atyką kulturalną i inform acyjną33. N a jego łam ach nic zamieszczano artykułów związanych z kwestiami politycznymi, prawnymi i ustrojowymi. Wszelkie informacje pochodziły wyłącznie z gazet kolonialnych. Prasa brytyjska nie była wykorzystywana.
Pismo to nie wytrzymało konkurencji z prasą, która nie stroniła od informacji dotyczących bieżących spraw nurtujących umysły m ieszkańców
2* A utobiography, s. 88.
29 Pierwotny tytuł brzmiał „Uniw ersał Instructor in all Arts and Sciences: and Pennsylvania G azette” , B. I. G r a n g e r , op. cit., s. 45.
30 W. S. H a n n a , Benjamin Franklin an d Pennsylvania P olitics, Stanford U niversity Press, California 1964, s. 31.
31 Z ob. T. J. W e r t e n b a k e r , op. cit., s. 72. 32 A utobiography, s. 78.
33 F. L y r a , Benjamin Franklin ja k o pisarz, [w:] A m eryka Północna. Studia, t. 2, W arszawa 1978, s. 2 4 -2 5 .
kolonii. W m iarę narastania konfliktu am erykańskich kolonii z m etropolią te kwestie poczęły wypełniać szpalty kolonialnej prasy.
Także i B. Franklin w „The Pennsylvania G azette” pisał wówczas artykuły, w których z wielkim osobistym zaangażow aniem krytykow ał decyzje płynące z Anglii. A rtykuły te były szkołą pióra dla jego późniejszych wypowiedzi zamieszczanych w angielskiej prasie. Większości swych artykułów nie podpisywał, posługując się, podobnie jak i inni autorzy, różnymi, często zmienianymi pseudonim ami lub inicjałami.
W artykule z 9 V 1751 r. podpisanym jako „A m ericanus” ostro wystąpił przeciw wysyłaniu angielskich skazańców jak o osadników do Ameryki. Uważał także, że i inne ustawy angielskiego Parlam entu wymierzone są w kolonistów. Pisał m. in.: „Tego rodzaju ustawy są przeciwko dobru publicznemu, gdyż zmierzają do zatrzymania rozwoju i zmniejszania zaludnienia kolonii” 3,1. Z właściwą sobie ironią proponow ał, by w rewanżu wysłać do Anglii grzechotniki i umieścić je w ogrodach premiera, lordów z Urzędu do Spraw H andlu i Plantacji (Board of Trade and Plantations) i członków Parlam entu.
Kolejnym przedsięwzięciem wydawniczym В. F rankiina były corocznie wydawane kalendarze The Poor Richard's Almanac (Kalendarze Poczciwego Ryszarda). Ich edycję zapoczątkow ał w 1732, a zakończył w 1757 r. na pokładzie statku, na którym wyruszył w swą misję do Anglii. N apisał wówczas wstęp do kalendarza na 1758 r. znany jak o The Way to Wealth lub jak o The Father Abraham Speech (D roga do bogactwa, M owa Ojca Abraham a). Rozgłos kalendarzy był tak duży, że doczekały się one specjalnych edycji w Europie. Znane były również w XVIIl-wiecznej Polsce35. Kalendarz
amerykański Benjamina Franklina na rok 1794 przystosowany wydany w W
ar-szawie w tym samym roku jest pierwszym polskim przekładem Kalendarzy
Poczciwego Ryszarda.
W ydaje się, że pomysł wydawania kalendarzy B. Franklin zapożyczył z londyńskiego kalendarza Poor Robin's. Również niektóre m aksym y wy-pow iadane przez Poczciwego Ryszarda czy Ojca A braham a m ają źródło w wypowiedziach innych myślicieli i pisarzy, jak M. M ontaigne, J. A ddison, R. Steele36. Jednakże mimo to charakter franklinowskich kalendarzy jest tworem jego myśli osadzonej w amerykańskiej rzeczywistości.
Pierwszy kalendarz B. Franklina, podpisany jako Richard Saunders, czyli ów Poczciwy Ryszard, ukazał się 19 grudnia 1732 r. Zdobył duży sukces
34 T. F l e m i n g (ed.), Benjamin Franklin. A Biography in H is Own W ords, N ew Y ork 1972, s. 130.
15 Z ob. szerzej: Z. L i b i s z o w s k a , Franklin w J 'otsce X V III wieku, „Z eszyty N aukow e U Ł ” 1962, S. 1, z. 27.
“ Z ob. A. K o p c e w i c z , A. S i e n i c k a , H istoria literatury S tan ów 'Zjednoczonych IV zarysie. Wiek XVIII, W arszawa 1983, s. 67-70.
i od tej pory zawsze w okresie Świąt Bożego N arodzenia w 10 tys. nakładzie pojawiały się następne kalendarze. Stały się swego rodzaju księgarni moralności, użytecznych rad i wiadomości. Pisane prostym , zrozum iałym językiem szybko znalazły szerokie kręgi odbiorców. Rady głoszone przez Poczciwego Ryszarda wprowadzały na grunt amerykański zasady sumiennej pracy, praw dy, uczciwości, oszczędności i czerpania z tego korzyści37. Propagow ały utylitaryzm i pragmatyzm, przez co zyskiwały coraz większe uznanie kolonialnej społeczności. Przypuszcza się, że współczesny B. F ranklinow i odbiorca
Kalendarzy w postaci Saundersa znajdował usprawiedliwienie i potwierdzenie
własnych poglądów oraz urealnienie swych m arzeń38.
Tw orząc tę postać i czyniąc ją tak realistyczną udało się B. Franklinow i przekazywać rady, nakreślać wzorzec osobowy człowieka, opracow ać m odel jego stylu życia, pracy i odpoczynku, nie stając się przy tym m oralizatorcm w złym znaczeniu tego słowa. Pod koniec życia podobną próbę stw orzenia wzorca osobowego A m erykanina podjął w autobiografii. Tam też wspominał, iż uświadomiwszy sobie, że kalendarze są ku tem u w spaniałą okazją, podaw ał wiele przypowieści, „które tak dobierałem , aby wpoić w czytelnika przekonanie, że oszczędność i pracow itość są najlepszym środkiem do zdobycia m ajątku i zapewnienia sobie cnotliwości, albowiem człowiekowi w potrzebie najtrudniej jest postępow ać zawsze uczciwie” 39. Jego wpływ na czytelnika był istotny, lecz czyniony niezmiernie subtelnie. Dlatego też wielu późniejszych krytyków zarzucało mu, że prezentow ana tam filozofia jest powierzchowna i naiwnie optymistyczna.
Przedsięwzięciem o zupełnie innej randze było utworzenie w 1751 r. Akadem ii Pensylwanii. Pierwszą myśl o potrzebie założenia wyższej uczelni B. Franklin przedstawił w 1743 r. w publikacji Proposal fo r Promoting Useful
Knowledge'40. Opisał źle funkcjonujący system kształcenia w Pensylwanii,
brak szkoły wyższej, w której miejscowa młodzież m ogłaby zdobywać wiedzę bez udaw ania się na kosztowne studia do Europy. Am erykański historyk Louis T. A m bler uważał, że broszura prowadziła wprost do założenia Am erykańskiego Towarzystwa Filozoficznego powstałego w tym samym roku41. Jest to opinia „na wyrost” . W rzeczywistości Proposal było początkiem długiej kam panii B. F ranklina o utworzenie akademii w Pensylwanii. K olonia
37 Z ob. szerzej: Autobiography, s. 72; M . C u r t i, The Growth o j Am erican Thought, New York 1964, s. 110; M. O s s o w s k a , M oralność m ieszczańska, W rocław 1985, s. 7 8 -8 8 .
3* Z ob. A . K o p c e w i c z , A. S i e n i c k a , op. cit., s. 67. 39 A utobiography, s. 111-118.
40 B. F r a n k l i n , P roposal f o r Prom oting Useful Knowledge, Philadelphia 1743, [w:] L. W. L a b a r e e (ed.), The Papers o f Benjamin Franklin, t. 3, N ew Haven 1961, s. 142 (dalej
Papers).
41 Z ob. L. T. A m b l e r , Benjamin Franklin. A Perspective, Harvard University Press 1975, s. 143.
ta nie posiadała szkoły wyższej, gdyż kwakrzy m ający decydujący głos w spraw ach prowincji, uznawali tylko edukację stopnia podstaw ow ego i średniego. W ich m niem aniu nabyta tam wiedza wystarczała do uczciwego życia.
Również w 1743 r. B. Franklin przedstawił następną propozycję Proposal
fo r Establishing an Academy*2. Pozostała jednak bez echa. N a rektora uczelni
zaproponow ał wielebnego Richarda Petersa. Ten jednak odmówił.
Po 6 latach idea założenia akadem ii znowu odżyła. Inspiracją stała się książka D avida F o rdyce’a pt. Dialogi o edukacji w ydana w Londynie w 1748 r. Po przeczytaniu jej B. Franklin napisał list do wpływowego polityka reprezentującego Proprietary Party (Partia Właścicieli) z prośbą o pom oc w utworzeniu akadem ii43. Społeczeństwu przedstawił swe racjc w artykule On the Need fo r an Academy44.
Uważał, że w raz z rozwojem państw a powinien iść rozwój edukacji. U zasadniał, że wykształceni ludzie są zawsze użyteczni w każdym kraju. Przypom inał, że gdy tw orzono państw a, najpilniejszym ich celem było zapewnienie bezpieczeństwa życia mieszkańców. Równocześnie rozwijano rolnictwo i dziedziny użytkowe (mechanic arts). K u ltura umysłowa i rozwój nauki były odkładane na czasy późniejsze, gdy społeczeństwo ustabilizuje się i wzbogaci. Benjamin Franklin uważał, że Pensylwania jest ustabilizowaną, bogatą i rozwijającą się kolonią. D latego też myśl o założeniu w niej szkoły wyższej była dla niej całkowicie uzasadniona45.
W październiku 1749 r. napisał pam fiet Proposals Relating to the
Education o f Youth in Pennsylvania**'. Rozdał go wpływowym m ieszkańcom
Filadelfii47. Pamfiet został zainspirowany listem od Jamesa Logana z 7 września 1749 r.4S Jest w nim wykaz książek biblioteki Logana i inform acje o m oż-liwościach wykorzystania wiadomości w nich zawartych.
W pierwszej części pam fictu Advertisement to the reader В. Franklin pisał, że przedstawione niżej propozycje m ają na celu założenie akadem ii.
W drugiej części przeszedł do meritum. W yjaśniał potrzebę zdobywania wiedzy. Pisał m. in.: „Należyta edukacja młodzieży była od wieków ustanawiana przez m ądrych ludzi jako najpewniejsza podstaw a szczęścia zarów no osób pryw atnych, jak i społeczeństwa49. Uważał, że Pensylw ania m usi dbać
42 N ie zachow ały się.
43 B. Franklin to J. Logan, Philadelphia, N o v . 29.1748, Papers, t. 3, s. 329.
44 B. Franklin, On the Need for an Academ y, Philadelphia 1748, [w:] Papers, t. 3, s. 385-388. 45 B. Franklin to J. Logan, Philadelphia, N ov. 29.1748, [w:] Papers, t. 3, s. 329. 4e B. F r a n k l i n , Proposals Relating to the Education o f Youth in Pennsylvania, 1749, [w:] English H istorical Documents, s. 564-567.
47 A utobiography, s. 145.
4* J. Logan to B. Franklin, Philadelphia, Sept. 7.1749, [w:] Papers, t. 3, s. 390. 49 B. F r a n k l i n , P roposals R elating..., s. 564-565.
0 zapewnienie własnej wykształconej kadry. Jego zdaniem, studia powinny nauczyć tego wszystkiego, co jest użyteczne. Oprócz pragm atyzm u i utylitaryz- m u dostrzegał inne cele nauki. Twierdził, że zapewni ona dobre m aniery, sw obodne wysławianie się i wypowiadanie na piśmie.
W projekcie B. Franklina język angielski został postawiony na równi z łaciną. Duży nacisk położono na historię rodzimej kolonii. Wiele czasu m iano poświęcić nauce ekonomii i handlu. K ażdy m usiał nauczyć się szybko pisać i liczyć. Uczniowie poznaliby także historię n atu raln ą, geografię 1 politykę. Przy wyszczególnianiu tych przedm iotów B. F ran k lin kładł ogromny nacisk na ich użyteczność. W mądrym i wykształconym społeczeństwie w idział przyszłość Pensylwanii. Religii odm aw iał użytecznej roli. Jego zdaniem szkoła powinna być wolna od religijnej kontroli. M iała być zatem świecka50.
W Proposals znalazły się także słowa o lokalizacji i planie architektonicznym uczelni. Jej siedziba powinna znajdować się w suchym i wysoko położonym miejscu, o ile możliwe niezbyt daleko od rzeki. Otaczać ją miał ogród, a w dali znajdow ałaby się łąka, sad oraz jedno lud dwa pola. C entralną część zab u d o -wań stanowiłaby biblioteka. Jej wyposażenie, z tego co proponował B. Franklin, to nie tylko książki, m apy, atlasy i globusy, ale także przedm ioty stanowiące wyposażenie sal laboratoryjnych. Znajdować się tam miały przyrządy i bogata aparatura do przeprowadzania doświadczeń z „filozofii naturalnej” i mechaniki.
M łodzież m ieszkałaby na terenie akadem ii. W spólne posiłki byłyby czynnikiem integrującym. D użą wagę poświęcono zapewnieniu dobrej kondyq'i fizycznej. Stąd zapewne propozycja upraw iania ćwiczeń fizycznych, biegania, pływania. Wiele z tych haseł było przyjęciem idei Oświecenia.
13 XI 1749 r. B. Franklin przedstawił konstytucję akadem ii51. Dzień później odbyła się zbiórka pieniędzy na fundusz uczelni. Wzięło w niej udział 25 osób, w tym gubernator Pensylwanii - James H am ilton52. Z ade-klarow ane sumy m iano spłacać przez 5 lub 10 lat.
K onstytucja była rozszerzeniem Proposals. W ymieniała przedm ioty, jakie m iano nauczać. A zatem w program ie znalazła się łacina, greka i język angielski (z dużym naciskiem na gram atykę), oraz jak o równic użyteczne - języki: francuski, niemiecki i hiszpański. Oprócz języków m iano nauczać historii, geografii, arytm etyki, a także nowych przedm iotów, jak np. szkice z perspektywy, oraz „wszystkich innych użytecznych dziedzin nauki i wiedzy”53.
50 Ibidem, s. 567.
51 D. F r a n k l i n , C onstitution o f the Publick A cadem y in the C ity o f Philadelphia,
Philadelphia 1749, [w:] Papers, t. 3, s. 4 22-428.
52 Listę o só b i w ysok ość zadeklarow anych sum zob. W . R . S h e p a r d , H isto ry o f
P ro p rieta ry G overnm ent in Pennsylvania, N ew Y ork 1896, s. 112-125; S. G . F i s h e r , Pennsylvania. H istory and Com monwealth, Philadelphia 1897, s. 56-90.
Program wydaje się być przeładowany. Istniała jednak możliwość wyboru przedm iotów. Łacinę, grekę i pewne przedm ioty o profilu scholastycznym mieli poznaw ać ci, którzy pragnęli zostać praw nikam i, lekarzam i lub duchownymi. N atom iast dla pozostałych o zmyśle praktycznym przeznaczono przedm ioty praktyczne, jak m atem atyka, chemia. Ci, którzy zamierzali uzupełnić wykształcenie, mieli poznać geografię i języki obce nowożytne.
K onstytucja podaw ała imienny skład 24-osobowego zarządu. W ymieniała rów nież jego upraw nienia. M ógł on zawierać umowy i zobow iązania. Decydował o obsadzie dydaktycznej. Raz na 5 lat wybierał rektora i tzw. English M aster (opieka i nadzór nad 40 studentam i), a corocznie skarbnika. U stalał kw artalną opłatę za naukę uzależnioną od wybranych przedm iotów nauczania.
Najważniejszym problem em było znalezienie siedziby dla akadem ii. W grudniu 1749 r. B. F ranklin zwrócił się z prośbą do czytelników „The Pennsylvania G azette’ o nadsyłanie propozycji54. James Logan wskazał na dom y przy Sixth Street. Benjamin F ranklin zaproponow ał 10-letni, lecz w idealnym stanie dom wielebnego G eorge’a W hitefielda. 26 grudnia K om itet, w skład którego wszedł także B. Franklin, kupił ów dom . 1 II
1750 r. nastąpiło oficjalne przejęcie budynku.
Pragnę zwrócić uwagę na fakt, że hall akademii m iano przeznaczyć na salę, w której odbywałaby się bezpłatna nauka dla biednych dzieci. W tej tzw. C haritable School przez 3 lata uczyłoby się 60 chłopców i 30 dziewcząt. Przez 40 lat szkoła ta zapewniła bezpłatną edukację ok. 200 dzieciom 55.
B. Franklin, jak o jeden z pierwszych, postulował, aby naukę pobierały także dziewczęta. M iano nauczać je przedm iotów praktycznych przydatnych w życiu. W ten sposób pragnął, aby np. w przypadku owdowienia, kobieta m ogła sam a, bez niczyjej pom ocy przeżyć trudne chwile. Proponow ał naukę przedm iotów związanych z handlem.
Po podpisaniu odpowiednich aktów, spłaceniu długów, budynek przekazano zarządow i, który zajął się adaptacją pokoi na sale wykładowe. Prace organizow ane były w bardzo szybkim tempie, gdyż już 7 stycznia 1751 r. rozpoczęto zajęcia.
Zarząd Akademii otrzym ał urzędowy statut w 1754 r. od gubernatora. Wówczas zmieniono nazwę z Akademii na Uniwersytet Filadelfijski. Dzięki subsydiom i nadaniom ziemskim od właścicieli Pensylwanii - Pennów, oraz Z grom adzenia szybko powiększyły się fundusze tej uczelni.
Pierwszym rektorem Uniwersytetu został szkocki duchowny William Smith, a pierwszym nauczycielem, który przyjechał z Anglii był niejaki pan
54 B. F r a n k l i n , P roposals f o r Preparing the A cadem y Building, Philadelphia 1749, [w:]
P apers, t. 3, s. 4 3 5 -4 4 2 .
Dove, m ający 17-letnią praktykę zawodową. Naczelnymi zasadam i U niw er-sytetu był racjonalizm , utylitaryzm, pragm atyzm i liberalizm.
N ow atorstw em B. F ran k lin a było odejście od uczelni wyznaniowej, finansowanej i kontrolow anej przez różne sekty religijne. Now ością było również wprowadzenie i pozostawienie na równi z pozostałymi nowej grupy przedm iotów dotychczas nie nauczanych, jak np. historia naturalna, polityka, w nowym ujęciu ekonom ia. Tam założono pierwszą w Ameryce katedrę botaniki i historii naturalnej. W Pensylwanii zapoczątkow ano pierwsze systematyczne ćwiczenia z medycyny. Przez zniesienie obowiązku nauczania religii A kadem ia, a następnie Uniwersytet umożliwił wszystkim, bez względu na przynależność wyznaniową, głoszenie swoich opinii i poglądów. W ten sposób realizowano zasadę wolności przekonań.
Należy stwierdzić, że dzięki staraniom Benjamina F ranklina w Ameryce pow stała pierwsza świecka, nie teologiczna, instytucja wyższego nauczania. Założona została w Filadelfii, k tó ra wymieniana była na pierwszym miejs-cu wśród kilku kwitnących m iast Ameryki. Pod względem bogactw a i za-ludnienia dorów nyw ała tak bogatym m iastom Europy, jak Liverpool czy Bristol56.
Przyznać należy, że Benjamin Franklin wykazał wiele starań o zapewnienie mieszkańcom Pensylwanii szerokich możliwości zdobywania wiedzy. Poczynając od pierwszych nieśmiałych prób, jakimi były dyskusje w klubie „ Ju n to ” , stopniow o przez wydaw anie gazety, a później znakom itych kalendarzy doszedł do zrealizowania swego największego celu, jakim było otworzenie bram A kadem ii. Sukces B. F ran k lin a polegał na wnikliwej obserwacji rzeczywistości i wychodzeniu naprzeciw dążeniom i potrzebom społeczeństwa. Akceptacja kolejnych wysuwanych przez niego propozycji świadczy o zapo-trzebow aniu na różne formy i rodzaje wiedzy.
Niewątpliwie niebagatelny wpływ na realizację planów B. F ranklina miały coraz silniej docierające do Ameryki hasła Oświecenia europejskiego. Elementem wpływającym na urzeczywistnienie Franklinow skich zamysłów była również rosnąca pozycja społeczna, jak ą z roku na rok zdobywał w swojej kolonii. Gdy zakładał „Ju n to ” , gazetę, czy rozpoczynał pisanie kalendarzy, był tylko skrom nym drukarzem . Gdy starał się o utworzenie Akadem ii, pełnił funkcję pocztm istrza Filadelfii. D opiero w 1751 r. został członkiem Zgrom adzenia Pensylwanii.
A zatem starania B. F ranklina są tym ważniejsze, że czynił je jak o zwykły obywatel. Będąc samoukiem i self-made manem pragnął, aby dostęp do wiedzy był dla każdego, kto tego pragnie. Stąd jego propozycja bezpłatnych szkół dla biednych, stąd pom ysł nauki dla każdego, bez względu na
56 J. W o j t o w i c z , M iasta europejskie >v epoce Oświecenia i Rewolucji Francuskiej, W arszawa 1972.
wyznanie. W ażne jest również i to, że starania B. F ranklina padały na podatny grunt. Po latach przyniosły efekt. Społeczność am erykańska wcieliła w życie wzorce osobowe tworzone przez jednego z największych Ojców Założycieli Stanów Zjednoczonych - Benjamina Franklina.
Instytut H istorii U Ł
Jolanta D aszyńska
D E „ J U N T O ” A L’U N IV E R SIT É - L E S D É M A R C H E S
D E B E N JA M IN FRANKLIN PO U R LE D É V E L O P P E M E N T IN T E L L E C T U E L D E LA SO C IÉ T É EN P E N SY L V A N IE (1727-1754)
Benjamin fran k lin (1706-1790) est connu com m e hom m e politique, diplom ate, scientifique et chercheur. A partir de l’age de 17 ans sa vie était liée à la Pensylvanie. D éjà en tant qu imprimeur débutant il s’avérait particulièrement soucieux du niveau intellectuel des habitants de cette colonie prospère des Quakers. Il com m ença par la création du club de discussion „Junto (1727) lequel prit après le nom de la Société Philosophique Am éricaine (1743) regrouppanl égalem ent d ’ém inents scientifiques européens. Franklin fonda en 1731 la première bibliothèque publique en Am érique coloniale. En m êm e temps il était éditeur et rédacteur des journeaux. Il devint particulièrement célébré dans le monde entier grace aux calendriers The
P oor R ich ard Alm anac (1732-1757). T out de même son plus grand succès (il était déjà chef
postier de Philadelphie et membre de l’Asscm bléc de la Pensylvanie) c ’était la création de l ’A cadém ie de la Pensylvanie (1751) qui prit le nom de l’Université de Philadelphie en 1754. Cela s’avéra particulièrement im portant car jusqu’à ce temps la colonie ne disposait d ’aucune grande école. L ’U niversité de Franklin était m oderne. C ’était une école laïque laquelle introduisait les matières nouvelles telles que la philosophie naturelle ou la politique. Les dém arches de !• ranklin lurent acceptées par la société qui m il en oeuvre les m odèles de personnalité incarnés par Franklin.
