Streszczenie
Aktywno innowacyjna przedsibiorstw przetwarzajcych ywno w Wielko-polsce była w okresie 2008–2010 wykazana tylko przez 80 podmiotów, z grona 701 które złoyły sprawozdania PNT-02. Przedsibiorstwa stosowały innowacje produk-towe, procesowe, organizacyjne i marketingowe. Innowacje produktowe w umiarko-wanym stopniu wpływaj na jako produktów. Take innowacje organizacyjne i marketingowe tylko w rednim stopniu wpływaj na wyniki przedsibiorstw. Nadal wystpuje brak współpracy i przepływu informacji midzy przedsibiorstwami w ho-ryzontalnych i wertykalnych łacuchach wartoci i z sektorem nauki. Hamuje to dy-fuzj innowacji. W pracy przedstawiono take inne ograniczenia dla wzrostu inno-wacyjnoci przedsibiorstw.
Słowa kluczowe: innowacyjnoĞü, przetwórstwo ĪywnoĞci, Ĩródła innowacji 1. Wstp
Znaczenie działu 101 „produkcja artykułów spoĪywczych” w Wielkopolsce jest relatywnie ni-skie w opinii ekspertów (Zidentyfikowanie, 2008) co oznacza, Īe rozwijanie tej działalnoĞci jako obszaru kluczowego wymagałoby róĪnego rodzaju inwestycji i wzrostu aktywnoĞci innowacyjnej. Relatywnie nisko oceniono takĪe jego potencjał rozwojowy i innowacyjny w perspektywie czaso-wej do 2020 roku. WĞród barier utrudniających podniesienie działu „produkcja artykułów spo-Īywczych” do rangi kluczowej wymienia siĊ najpierw bariery ekonomiczne i ekologiczne, a dopie-ro w dalszej kolejnoĞci bariery prawne i kompetencyjne. Przetwórstwo jest dopie-rozddopie-robnione. Działa tutaj wiele małych zakładów, a niektóre z nich są przejmowane wraz z rynkiem dostawców przez duĪe firmy z Wielkopolski lub innych regionów.
Aktualny potencjał przetwórstwa ĪywnoĞci w Wielkopolsce jest kształtowany przez silny po-tencjał ludzki i techniczny oraz wysoką kulturĊ rolną (Zalewski 2008). Nasuwa siĊ pytanie czy w okresie kryzysu ekonomicznego ostatnich lat, jest ten potencjał wykorzystywany do generowa-nia innowacji i czy jest wspomagany przez jednostki B+R działające w Poznaniu i Wielkopolsce.
Celem artykułu jest przedstawienie innowacyjnoĞci przedsiĊbiorstw działu 10 w sekcji C – produkcja artykułów spoĪywczych w Wielkopolsce w latach 2008–2010, jaka wynika z kwestio-nariusza PNT-02 GUS – „Sprawozdanie o innowacjach w przemyĞle na lata 2008–2010”. W szczególnoĞci wskazano najbardziej aktywne innowacyjnie grupy tego przetwórstwa, znaczenie róĪnych Ĩródeł informacji dla podejmowania innowacji oraz cele i efekty tej działalnoĞci. Wresz-1
Wg. klasyfikacji PKD z roku 2007 „Produkcja artykułów spoywczych” to dział 10 w sekcji C „Przetwórstwo przemy-słowe”. Dział 10 dzieli si na 9 grup.
cie analizie poddano czynniki utrudniające działalnoĞü innowacyjną i stan ochrony własnoĞci intelektualnej przedsiĊbiorstw.
2. Charakterystyka analizowanych przedsibiorstw i ich działalnoci innowacyjnej
Kwestionariusz PNT-02: Sprawozdanie o innowacjach w przemyĞle za lata 2008–2010 w Wielkopolsce złoĪyło 701 przedsiĊbiorstw produkujących artykułów ĪywnoĞciowe (tabela 1). W badanej populacji dominują podmioty o wielkoĞci zatrudnienia do 49 pracowników, których było 489. Dotyczy to zwłaszcza przetwórstwa miĊsa (10.1), produkcji wyrobów piekarskich (10.7), produkcji pasz (10.9), przemiału zbóĪ (10.6), przetwórstwa owoców i warzyw (10.3) i pozostałych (10.8). WĞród przedsiĊbiorstw, które złoĪyły sprawozdanie 75 to podmioty innowa-cyjne (rysunek 1).
Tabela 1. Liczba podmiotów które złoyły sprawozdanie PNT-02 ogółem i zatrudniajcych powyej 50 pracowników
Rodzaj działalnoĞci Dział / grupa Ogółem ¾ 50
Produkcja artykułów spoĪywczych 10 701 212
Przetwarzanie i konserwowanie miĊsa oraz pro-dukcja wyrobów z miĊsa
10.1 212 71
Przetwarzanie i konserwowanie ryb, skorupiaków i miĊczaków
10.2 14 8
Przetwarzanie i konserwowanie owoców i warzyw 10.3 56 23
Produkcja olejów i tłuszczów pochodzenia roĞlin-nego i zwierzĊcego
10.4 7 2
Wytwarzanie wyrobów mleczarskich 10.5 33 26
Wytwarzanie produktów przemiału zbóĪ, skrobi i wyrobów skrobiowych
10.6 19 8
Produkcja wyrobów piekarskich i mącznych 10.7 278 37
Produkcja pozostałych artykułów spoĪywczych 10.8 50 26
Produkcja gotowych paszy i karmy dla zwierząt 10.9 33 10
ħródło: Obliczenia własne na podstawie sprawozdania PNT-02 GUS Warszawa 2011.
Liczba przedsiĊbiorstw ogółem w poszczególnych rodzajach przetwórstwa nie jest proporcjo-nalna do liczby przedsiĊbiorstw innowacyjnych. NajwiĊcej innowacyjnych podmiotów działa w sekcjach 8, 1, 7 i 5.
Rysunek 1. Zaleno liczby innowacyjnych przedsibiorstw od ich liczby w poszczególnych grupach
Informacje o liczbie firm innowacyjnych, które wprowadziły nowe wyroby, procesy, innowa-cje marketingowe lub organizacyjne przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Liczba przedsibiorstw i rodzaje innowacji*
Rodzaj działalnoĞci A B C D E F G H I J
Produkcja artykułów spoĪywczych 10 701 80 75 52 63 18 9 2 10,8
Przetwarzanie i konserwowanie miĊsa oraz produkcja wyrobów z miĊsa
10. 1
212 14 14 10 12 2 1 - 6,6
Przetwarzanie i konserwowanie ryb, skorupiaków i miĊczaków 10. 2 14 1 1 1 1 - - - 7,1 Przetwarzanie i konserwowanie owoców i warzyw 10. 3 56 9 9 6 7 4 1 - 16,1
Produkcja olejów i tłuszczów po-chodzenia roĞlinnego i zwierzĊcego
10. 4
7 3 3 2 3 - - - 42,9
Wytwarzanie wyrobów mleczarskich 10. 5
33 12 11 9 9 1 2 - 33,3
Wytwarzanie produktów przemiału zbóĪ, skrobi i wyrobów skrobiowych
10. 6
19 6 6 4 5 1 2 2 31,6
Produkcja wyrobów piekarskich i mącznych
10. 7
278 15 14 10 11 3 - - 5
Produkcja pozostałych artykułów spoĪywczych
10. 8
50 15 15 9 13 2 1 - 30
Produkcja gotowych paszy i karmy dla zwierząt
10. 9
• A – dział/ sekcja; liczba podmiotów, które: B - wypełniły arkusz PNT 02, C – były ak-tywne innowacyjnie, D – były innowacyjne (wprowadziły innowacje): E – produkty, F – procesy, G – realizowały w latach 2008–2010 projekty innowacyjne przerwane, zanie-chane lub nieukoĔczone, H – wprowadziły innowacje pierwsze na Ğwiecie, I – wprowa-dziły innowacje pierwsze w kraju, J – iloraz D/B
ħródło: Jak w tabeli 1.
Ogółem liczba przedsiĊbiorstw innowacyjnych w dziale 10 które wypełniły kwestionariusz PNT-02 w porównaniu do lat 2004–2006 siĊ nie zmieniła (Zalewski, Góralski, 2011), a iloĞü innowacji produktowych i procesowych nie wzrosła. Zarejestrowano obecnie wprowadzenie wiĊk-szej iloĞci innowacji organizacyjnych i marketingowych niĪ w latach poprzednich. Przetwórstwo ĪywnoĞci naleĪy do przemysłów o Ğredniej aktywnoĞci innowacyjnej (17,7% innowacyjnych przedsiĊbiorstw) w dziale 10 – przetwórstwo przemysłowe (Kowalski 2011).
Ostatnia kolumna w tabeli 2 przedstawia odsetek przedsiĊbiorstw, które są innowacyjne w po-szczególnych rodzajach działalnoĞci oraz ogółem. ĝrednio dla całego przetwórstwa ĪywnoĞci wynosi on 10,8%. Do najbardziej aktywnych naleĪą sekcje 10.4, 10.5, 10,6 i 10,8, w których co najmniej 30% przedsiĊbiorstw wdraĪa innowacje. Najgorszymi wynikami cechują siĊ sekcje 10.7 (5%), 10.9 (6,1%) i 10.1 (6,6%), w których panuje stagnacja. DziewiĊü przedsiĊbiorstw twierdzi, Īe wprowadziło pewne innowacje jako pierwsze na skalĊ Ğwiata, a dwa, Īe są innowatorami w swojej sekcji na skalĊ krajową. Te wyniki są potwierdzeniem opinii (Raport 2009), Īe MSP moĪna podzieliü na nieliczne firmy innowacyjne, firmy imitujące i przewaĪające liczebnie firmy tradycyjne, czyli nie innowacyjne.
3. ródła informacji dla innowacji i ich znaczenie
W typologii innowacji zaproponowanej przez W. ĝwitalskiego (2005) opisano szereg Ĩródeł informacji dla przedsiĊbiorców i innowatorów oraz scharakteryzowano ich znaczenie. Do Ĩródeł zaliczono:
– prace B&R (wynalazki, patenty, aplikacje), – badania rynku i sygnały od grup konsumentów, – doskonalenie procesu / produktu,
– reakcja na nieoczekiwane zdarzenia w firmie lub otoczeniu (upadek konkurenta, odkrycie nowej przewagi, poraĪka wewnątrz firmy, kryzys ekonomiczny),
– imitowanie znanych rozwiązaĔ (dyfuzja, adaptacja, naĞladownictwo, transfer technologii). W kwestionariuszu PNT-02 Ĩródła informacji dla innowacji, z których korzystają przedsiĊ-biorstwa, są podzielone w inny sposób na cztery kategorie: wewnĊtrzne, rynkowe, instytucjonalne oraz inne. Ich znaczenie przedsiĊbiorstwa oceniały na czterostopniowej skali (wysokie, Ğrednie, niskie, bez znaczenia). Oceny dla 80 innowacyjnych przedsiĊbiorstw z działu przetwórstwa Īyw-noĞci na lata 2008–2010 przedstawiono w tabeli 3.
Tabela 3. Znaczenie ródeł informacji dla innowacji wród przedsibiorstw przetwarzajcych ywno w latach 2008–2010
ħródła Rodzaje Ĩródła Produkcja art. spoĪywczych
1* 2 3 4
WewnĊtrzne wewnątrz przedsiĊbiorstw inne przedsiĊbiorstwa 31 2 23 2 9 17 17 7 Rynkowe dostawcy klienci
konkurenci i inni z tej dziedziny firmy konsultingowe 14 16 8 4 37 18 12 6 15 18 29 17 14 28 21 53 Instytucjonalne placówki PAN
jednostki B&R
zagraniczne instytuty badawcze szkoły wyĪsze 1 2 1 1 2 4 4 6 9 7 6 10 67 67 70 63
Inne targi, konferencje, wystawy
czasopisma naukowe
towarzystwa naukowo- techniczne
12 5 1 22 20 8 24 34 16 21 21 55
*stopieĔ znaczenia efektu: 1– wysoki, 2–Ğredni, 3–niski, 4– bez znaczenia/ grade of effect: 1– high, 2–medium, 3–low, 4–not important
ħródło: Jak w tabeli 1.
Przedstawiciele firm uwaĪają, Īe Ĩródłem informacji dla tworzenia innowacji o wysokim i Ğrednim znaczeniu jest samo przedsiĊbiorstwo. Taką odpowiedĨ udzieliło 47 z nich czyli ponad 50% ankietowanych. Natomiast Īadne z przedsiĊbiorstw nie uwaĪa, Īe inne przedsiĊbiorstwa mają wpływu dla kształtowania siĊ innowacji. Oznacza to, Īe przedsiĊbiorstwa przetwarzające ĪywnoĞü zamykają siĊ na wpływy zewnĊtrzne. Taka postawa jest niepokojąca, gdyĪ ignoruje nowoczesne trendy konkurencyjnoĞci, takie jak kooperencja, inicjatywy klastrowe (SkawiĔska, Zalewski 2009) lub innowacje otwarte (Zalewski 2010, Chesbrough 2003). Na przykład A. Kowalski podaje (2011), Īe tylko 1 % przedsiĊbiorstw aktywnych innowacyjnie w sekcji produkcja artykułów spo-Īywczych uczestniczy w inicjatywach klastrowych (jest to drugi najniĪszy wynik).
Pozostałym Ĩródłom przyznano Ğredni, niski lub nieistotny stopieĔ znaczenia dla działalnoĞci innowacyjnej. Na przykład rolĊ dostawców jako Ĩródło informacji oceniono najczĊĞciej jako Ğred-nio istotną. Opinie o roli klientów są doĞü równomiernie rozłoĪone, jednak z przewagą odpowiedzi „bez znaczenia”. Jest to zjawisko przeciwstawne do obecnie panujących trendów w gospodarce Ğwiatowej (Prahalad, Ramaswamy 2005). Natomiast rola firm konsultingowych jest postrzegana jako nieistotna przez wiĊkszoĞü firm.
Wszystkie Ĩródła instytucjonalne dla kreowania innowacji są postrzegane przez wiĊkszoĞü przedsiĊbiorstw (od 63 do 70) jako nieistotne (bez znaczenia). Respondenci wybrali taką odpo-wiedĨ dla placówek PAN w iloĞci 67, dla jednostek B&R – 67, dla zagranicznych instytutów ba-dawczych – 70, a dla szkół wyĪszych – 63. W kaĪdym z tych przypadków jest to ponad 80% an-kietowanych przedsiĊbiorstw. Tylko od 1 do 4 przedsiĊbiorstw uwaĪa to znaczenie jako Ğrednie lub niskie. Poglądy przedsiĊbiorstw w tej sprawie nie uległy zmianie w stosunku do lat 2002–2004 (Zalewski, Talaga 2011) i 2006–2008 (Zalewski, Talaga 2012), a takĪe najnowszych (Kowalski
2011]) i Ğwiadczą o bardzo wysokiej barierze informacyjnej, komunikacyjnej i byü moĪe braku zaufania do przydatnoĞci zewnĊtrznego sektora B+R dla przemysłu spoĪywczego.
Inne Ĩródła dla podejmowania działalnoĞci innowacyjnej takie jak targi, konferencje, wystawy i czasopisma naukowe mają dla przedsiĊbiorstw co najwyĪej znaczenie Ğrednie. AĪ 55 firm uwaĪa towarzystwa naukowo-techniczne za bez znaczenia jako Ĩródło dla innowacji. Oznacza to, Īe przedsiĊbiorstwa tej branĪy zamykają siĊ na współpracĊ zewnĊtrzną, obserwacjĊ nowych trendów rynkowych zwłaszcza za granicą itp. PrzedsiĊbiorstwa zamykają siĊ takĪe na nowe strategie wdra-Īania innowacji (np. innowacje sieciowe, innowacje otwarte (Chesbrough 2003). Obserwacje duĪego udziału przedsiĊbiorstw wytwarzających wyroby spoĪywcze w targach i wystawach (np. Polagra Food) kontrastują z odpowiedziami, chyba, Īe te wydarzenia spełniają wyłącznie funkcje handlowe.
Postrzeganie w taki sposób roli Ĩródeł innowacji oraz ich znaczenia dla kształtowania siĊ in-nowacji nie nastraja pozytywnie. „Wiadomo wszakĪe, Īe w nowoczesnej gospodarce opartej na wiedzy, rola sektora, który tĊ wiedzĊ tworzy jest podstawowa” (Zalewski 2008, patrz takĪe: Chesbrough, Vanhavenbreke, West, 2006). Panująca sytuacja (nieistotne Ĩródła instytucjonalne oraz towarzystwa naukowo-techniczne) pokazuje duĪy dystans miĊdzy sektorem nauki a przedsiĊbiorstwami. MoĪe to wynikaü z obaw przed konkurencją, przed którą nie chcą zdradzaü swoich słabych stron, lub tego, Īe przedsiĊbiorstwa nie posiadają odpowiednich umiejĊtnoĞci w kontaktach ze sferą nauki, a sfera nauki w kontaktach z biznesem. Pracowników nauki moĪna w tym wzglĊdzie podzieliü na nieliczną grupĊ aktywnie (kilka %) i dwie prawie równe liczebnie grupy potencjalnie współpracujących i biernych niewspółpracujących (Raport 2008). PodkreĞla to koniecznoĞü poprawy przepływu informacji (Jajus, Ratajczyk 2011), poziomu kapitału społeczne-go wĞród przedsiĊbiorców, a zwłaszcza takich jespołeczne-go zasobów jak zaufanie, współpraca, normy i wartoĞci (Badanie, 2011). Niedowład w kontaktach nauka – przemysł ma swoje przyczyny po obu stronach i był wielokrotnie analizowany. Z raportu o stanie sektora MSP w Polsce [Raport 2008] wynika, Īe „sektor nauki uwaĪany jest za główną stronĊ, po której leĪą przyczyny ograni-czające transfer technologii”. Najbardziej znacząca barierą dotyczącą sfery badawczo-rozwojowej jest „brak wiedzy na temat Ğrodowiska gospodarczego wĞród naukowców i moĪliwych form współpracy z przedsiĊbiorcami” (Raport 2009). Jednak przejĞcie od analizy do działaĔ usprawnia-jących mimo róĪnych podejmowanych inicjatyw jest mało zauwaĪalne. Opinia ta jest bardzo jednostronna. Na scenie innowacji działa bowiem trzech ‘aktorów’: nauka, przemysł i rząd two-rzących tak zwaną ‘triplehelix’ (Etkowitz, Leydersdorf, 1997), które docelowo muszą utworzyü układ synergiczny poprzez budowĊ przestrzeni 1 – wiedzy, 2 – zgody i 3 – innowacji. W Polsce te działania są fragmentaryczne, niespójne i opóĨnione, zwłaszcza w zakresie innowacji. UwaĪa siĊ w literaturze (Millair, Demaid, Quintas 1997), iĪ integracja wiedzy sprzĊĪona z nowymi moĪliwo-Ğciami zarządzania opartymi o nowe technologie przekazywania informacji i komunikacji ułatwia konkurowanie małym przedsiĊbiorstwom powiązanym sieciowo, wykorzystującym specjalizacjĊ i przewagĊ lokalizacji w porównaniu z duĪymi pionowo powiązanymi firmami. Mankamentem jest teĪ słaba integracja funkcjonalna działalnoĞci badawczo-rozwojowej, wytwórczej i marketin-gowej, która została zidentyfikowana jako krytyczny czynnik sukcesu w procesach rozwoju no-wych produktów (Bon-Wen Lin, Chung-Jen Chen 2006; Song, Montoya-Weiss 2001).
4. Cele działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw
W tabeli 4 przedstawiono zbiorcze dane dotyczące znaczenia celów w działalnoĞci innowa-cyjnej w odniesieniu do produktów oraz procesów. Zaprezentowane dane dotyczą przedsiĊbiorstw aktywnych innowacyjnie całego przetwórstwa ĪywnoĞci. DziałalnoĞü innowacyjna produktowa jest przez wiĊkszoĞü respondentów oceniana jako wysoka lub ewentualnie Ğrednia. Dowodzi to, Īe rynkowe znaczenie innowacji jest waĪne dla wyboru ich strategii konkurencji. Poprawa jakoĞci wyrobów idzie w parze z coraz bardziej powszechnym nowoczesnym podejĞciem do zarządzania jakoĞcią.
Ocena znaczenia innowacji procesowych jest mniej jednoznaczna. Ogół przedsiĊbiorstw (po-nad 60%) wysoko i Ğrednio ocenia znaczenie elastycznoĞci produkcji i wzrost mocy wytwórczych. Natomiast oceny dotyczące obniĪki kosztów pracy, materiałochłonnoĞci i efektywnoĞci energe-tycznej są doĞü równomiernie rozproszone. ĝwiadczy to o niedocenianiu roli innowacji w popra-wie efektywnoĞci ekonomicznej. Jest to fakt niepokojący, bo polska gospodarka nadal jest zbyt materiało- i energochłonna (zuĪycie energii w kJ na 1 USD PKB w Polsce wynosiło w 2006 r. 11,28 kJ, a w Szwajcarii 2,11 kJ) (IMD 2010). Koszty niegospodarnoĞci producenci przerzucają na konsumenta i Ğrodowisko naturalne.
Przedstawiciele przedsiĊbiorstw działu produkcji ĪywnoĞci aktywnych innowacyjnie uwaĪa-ją, Īe działalnoĞü innowacyjna na rzecz zmniejszenia ich szkodliwoĞci dla Ğrodowiska jest bez znaczenia lub niska (ponad 56%). Jest to fakt niepokojący w czasach kiedy na produkcjĊ czystą, bez odpadową zwraca siĊ rosnącą uwagĊ. Prawie 60 % przedsiĊbiorstw natomiast uwaĪa, Īe inno-wacje w poprawĊ bezpieczeĔstwa i higieny pracy mają wysoki lub Ğredni priorytet.
Tabela 4. Cele działalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przetwórstwa ywnoci w latach 2008–2010
Cele i rodzaje
Znaczenie celów w przedsiĊ-biorstwach aktywnych
innowa-cyjnych Rodzaj innowacji Cele 1* 2 3 4 Produktów ZwiĊkszenie asortymentu Zastąpienie wyrobów Nowe rynki Poprawa jakoĞci 41 24 35 42 18 27 21 22 6 13 10 6 15 16 14 11 Procesów ZwiĊkszenie elastycznoĞci Wzrost mocy wytwórczej ObniĪka kosztów pracy
ObniĪka materiałów i energochłon-noĞci 31 31 16 16 20 24 24 25 13 8 24 15 17 17 16 24 Inne
Zmniejszenie szkodliwoĞci dla Ğrodowiska Poprawa BHP 13 20 23 27 14 8 31 25
5. Efekty działalnoci innowacji organizacyjnych i marketingowych przedsibiorstw
Wiele przedsiĊbiorstw (ponad 50%), które wypełniły kwestionariusz PNT-02 wprowadziło innowacje organizacyjne, co jest pozytywnym zjawiskiem. SpoĞród nich 57 firm oceniało efekty wynikające z ich wdroĪenia. Skrócenie czasu reakcji na potrzeby rynku oraz poprawa jakoĞci wyrobów mają podobne i wysokie oceny. Jest to zrozumiałe chociaĪby dlatego, Īe przedsiĊbior-stwa przetwarzające ĪywnoĞü są nasycone systemami zarządzania jakoĞcią i analizą ryzyka zdro-wotnego. Natomiast poprawa strategii dla rozwoju nowych produktów, poprawa komunikacji wewnątrz i na zewnątrz przedsiĊbiorstw są postrzegane czĊĞciej jako mało istotne lub bez znacze-nia.
W tabeli 5 przedstawiono liczbĊ przedsiĊbiorstw przetwórstwa ĪywnoĞci, które wprowadziły innowacje marketingowe.
Tabela 5. Liczba przedsibiorstw w dziale 10, które wprowadziły innowacje marketingowe
Rodzaj innowacji Liczba przeds. dział 10
znaczące zmiany w projekcie/koncepcji lub opakowaniu wyrobów lub usług
59
nowe media lub techniki promocji produktów 43
nowe metody w zakresie dystrybucji produktów 26
nowe metody kształtowania cen wyrobów i usług 45
ħródło: Jak w tabeli 1.
Podejmowana działalnoĞü w tym wzglĊdzie miała na celu głównie zwiĊkszenie lub co naj-mniej utrzymanie udziału w rynku lub wprowadzenie produktów do nowej grupy konsumentów. Mniejszy priorytet miało zdobycie dla produktów nowych rynków geograficznych.
Zaprezentowane wyniki są zadowalające mimo, Īe przedsiĊbiorstwa nie oznaczyły analizo-wanych czynników jako najwaĪniejsze. Skrócenie czasu reakcji na potrzeby dostawców oraz klientów generuje przewagĊ konkurencyjną. Poprawa jakoĞci produkcji, która jest osiągana po-przez innowacyjną organizacjĊ pracy i innowacyjne procesy moĪe wynikaü z tego, Īe firmy lepiej rozumieją istotĊ jakoĞci i zadowolenia klientów.
6. Czynniki utrudniajce działalno innowacyjn
Na temat znaczenia czynników przeszkadzających w prowadzeniu działalnoĞci innowacyjnej wyszczególnionych w tabeli 6 wypowiedziało siĊ 701 przedstawicieli przetwórstwa ĪywnoĞci, w tym 80 aktywnych innowacyjnie i 621 pozostałych. WiĊkszoĞü respondentów (40–50%) uznała, Īe wymienione czynniki są bez znaczenia. CzĊstotliwoĞü odpowiedzi dla poszczególnych stopni znaczenia efektu (1, 2, 3 i 4) przyjmuje dwa typy rozkładu. Rozkład siodłowy wystĊpuje dla czyn-ników ekonomicznych, zaĞ dla wszystkich pozostałych jest on trójkątny. W kaĪdym rozkładzie dla nie innowacyjnych przedsiĊbiorstw najwiĊcej odpowiedzi dotyczy stopnia 4 – bez znaczenia. Ro-dzi siĊ wiĊc pytanie o genezĊ niechĊci do podejmowania aktywnoĞci innowacyjnej.
Ten obraz jest pozornie optymistyczny. Nie moĪna jednak na jego podstawie wnioskowaü jak przedstawia siĊ sytuacja w 80 przedsiĊbiorstwach innowacyjnych i pozostałej wiĊkszoĞci, które nimi nie są. Jest bowiem prawdopodobne, Īe dla przedsiĊbiorstw innowacyjnych wiĊkszoĞü
po-wodów jest „bez znaczenia”. Te aktywne przedsiĊbiorstwa potrafią sobie z problemami radziü. Znaczna liczba programów rządowych i regionalnych wspierających innowacyjnoĞü z funduszy UE lub rządu pozwala przezwyciĊĪyü trudnoĞci ekonomiczne, rynkowe czy związane z brakiem odpowiedniej wiedzy. Natomiast podmioty, które napotykają na „wysokie” lub „Ğrednie” utrud-nienia nie są innowacyjnie aktywne.
Tabela 6. Czynniki utrudniajce działalno innowacyjn w przemyle przetwórstwa ywnoci w latach 2008–2010
ħródło: Jak w tabeli 1.
Lista czynników utrudniających działalnoĞü innowacyjną i ich uciąĪliwoĞü pozostała prak-tycznie bez zmian w latach 2008–2010. Jest jednak prawdopodobne, Īe przedsiĊbiorstwa zaczyna-ją odczuwaü coraz wiĊksze trudnoĞci ekonomiczne oraz związane ze zdominowanym rynkiem. Niska liczba wskazaĔ na wysokie utrudnienia związane z wiedzą jest optymistyczna. Oznacza to, Īe nie ma trudnoĞci w znalezieniu pracowników o odpowiednich kwalifikacjach, pozyskaniu in-formacji o nowych technologiach i rynkach oraz znalezieniu partnera biznesowego.
7. Ochrona własnoci intelektualnej
PoĞrednim Ĩródłem wielu innowacji przemysłowych są badania podstawowe prowadzone w uczelniach wyĪszych (Chesbrough, Vanhavenbreke, West, 2006). Ich wyniki naleĪą do kategorii dóbr publicznych, które nie podlegają ochronie własnoĞci intelektualnej. Dobra prywatne, do któ-rych naleĪą wynalazki, wzory uĪytkowe, wzory przemysłowe itp. powinny byü chronione przez ich właĞcicieli (np. przedsiĊbiorstwa). Jednak przedsiĊbiorstwa przykładają niewielką wagĊ do tego problemu.
CzĊĞü sprawozdania poĞwiĊconą ochronie własnoĞci intelektualnej wypełniło 80 przedsiĊ-biorstw. Firm chroniących własnoĞü intelektualną w latach 2008–2010 było nadal niewiele. WĞród 80 podmiotów 30 firm zgłosiło znaki towarowe, 4 wzory przemysłowe i 4 – patenty. Jednak w niektórych sekcjach (10.2 i 10.4) takich zgłoszeĔ nie było. PrzedsiĊbiorstwa sekcji 10 dokonały ochrony własnoĞci intelektualnej poprzez rejestracjĊ w UrzĊdzie Patentowym Rzeczpospolitej Polskiej 4 wzorów przemysłowych, 83 znaków towarowych i 8 patentów. Uzyskały w tym okresie 4 patenty.
Tabela 7. Ochrona własnoci intelektualnej wród przedsibiorstw przetwórstwa ywnoci Dział/ sekcja Liczba aktywnych przedsiĊ-biorstw
Liczba przedsiĊbiorstw zgłaszających
w UPRP: Liczba zgłoszeĔ w UPRP na:
znaki towa-rowe wzory przem. patenty znaki towa-rowe wzory przem. patenty 10.0 80 30 4 4 83 4 8 10.1 14 7 - - 11 - - 10.2 1 - - - - 10.3 9 1 1 1 2 1 4 10.4 3 - - - - 10.5 12 5 - 1 10 - 1 10.6 6 2 1 - 7 1 - 10.7 15 3 - - 18 - - 10.8 15 8 2 2 26 2 3 10.9 5 2 - - 9 - -
ħródło: Jak w tabeli 1.
InnowacyjnoĞü przedsiĊbiorstw ma swoje Ĩródło w wartoĞci kapitału ludzkiego. Jego poten-cjał przedsiĊbiorstwa stymulują róĪnymi sposobami. Z odpowiedzi przedstawicieli firm przetwór-stwa ĪywnoĞci wynika, Īe skutecznoĞü takich stymulant jak ‘burza mózgów”, tworzenie miĊdzy-funkcyjnych lub interdyscyplinarnych zespołów, rotacja pracowników pomiĊdzy działami, zachĊty materialne i niematerialne dla innowatorów czy szkolenia jest na poziomie 50%.
8. Podsumowanie
Z pewnoĞcią nastraja optymizmem fakt, Īe zarówno iloĞü innowacyjnych przedsiĊbiorstw i co za tym idzie łączna iloĞü wdroĪonych przez nie innowacji wzrosła. Ogólna tendencja została za-chowana. WiĊkszoĞü przedsiĊbiorstw wprowadziła równoczeĞnie kilka rodzajów innowacji: no-wych produktów i procesów oraz innowacji organizacyjnych i marketingono-wych razem.
Niepokojąca jest bariera pomiĊdzy sektorem nauki, stowarzyszeniami naukowo-technicznymi a przedsiĊbiorstwami. WiĊkszoĞü przedsiĊbiorstw uwaĪa, Īe szkoły wyĪsze, placówki PAN, jed-nostki B&R, zagraniczne instytuty badawcze oraz towarzystwa naukowe są nieistotnymi Ĩródłami informacji dla innowacji. Taki stan utrzymuje siĊ nadal. Nie zmieniło siĊ teĪ podejĞcie przedsiĊ-biorstw do współpracy z innymi podmiotami z podobnej branĪy (horyzontalna) i w łaĔcuchu war-toĞci produktów (wertykalna).
Innowacje produktowe mają Ğrednie znaczenie dla zwiĊkszenia iloĞci produktów, zdobywa-nia nowych rynków i poprawy jakoĞci wyrobów. PrzedsiĊbiorstwa wskazują na Ğrednie znaczenie innowacji procesowych dla zwiĊkszenia elastycznoĞci, wzrostu mocy wytwórczej, obniĪki kosz-tów. Dla obniĪenia materiało- i energochłonnoĞci było to bez znaczenia. MoĪna powiedzieü, Īe sytuacja uległa niewielkiej poprawie w stosunku dla lat ubiegłych.
Efekty wynikające z innowacji marketingowych oraz organizacyjnych zostały ocenione jako Ğrednie. W porównaniu do danych z lat 2002–2004 efekty dotyczące skrócenia czasu reakcji na potrzeby klientów i dostawców, poprawy jakoĞci, obniĪki kosztów i satysfakcji pracowników były nieco wyĪsze w latach 2004–2006.
Do najwaĪniejszych czynników utrudniających działalnoĞü innowacyjną dalej naleĪą czynni-ki ekonomiczne i rynkowe. ZauwaĪono niewielczynni-kie pogłĊbienie siĊ tych przeszkód.
Niemal połowa ankietowanych przedsiĊbiorstw chroniła swoją własnoĞü intelektualną. Tym razem z udziałem sektora publicznego. W jednym i drugim sprawozdaniu utrzymuje siĊ podobna tendencja.
Podzikowanie: Publikacja została dofinansowana przez MNiSzW (projekt nr 2657/B/H03/2010/39).
Bibliografia
[1] Badanie kapitału społecznego w Wielkopolsce: diagnoza stanu i perspektywy wzrostu, red. E. SkawiĔska, Wyd. WSB PoznaĔ 2011.
[2] Bon-Wen Lin, Chung-Jen Chen 2006. Int. J. of Human Resource Management 17:1 Janu-ary, 155–173.
[3] Chesbrough H. 2003. Open Innovation. The New Imperative for Creating and Profiting from Technology, Harvard Business School Press.
[4] Chesbrough H., Vanhavenbreke W., West J. 2006. Open Innovation. Researching a New Paradigm. Oxford University Press, Oxford.
[5] Etzkowitz H., Leydesdorff L. 1997. In the Global Knowlage Economy: A Triple Helix of University – Industry – Govermnment Relations, Cassell, London.
[6] IMD. 2010. World Competetiveness Yearbook 2010, Lausanne.
[7] Jajus J., Ratajczyk P. 2011. Model współpracy przedsiĊbiorstw z uczelniami wyĪszymi na przykładzie Wielkopolskiej Platformy Innowacyjnej w: Uwarunkowania sprawnoĞci inno-wacyjnej przedsiĊbiorstw, red. H. Mruk, Wyd. UE PoznaĔ.
[8] Kowalski A.M. 2011. Innowacje jako czynnik konkurencyjnoĞci polskiego przemysłu prze-twórczego w: Polska. Raport o konkurencyjnoĞci, red. M.A. Waresa, SGH Warszawa 2011. [9] Millar J., Demaid A, and Quintas P. 1997. Trans-organizational Innovation: A framework
for Research, Technology Analysis&Strategic Management, 9(4): 399–418.
[10] Prahalad C.K., Ramaswamy V. 2005. PrzyszłoĞü konkurencji, PWE, Warszawa 2005. [11] Raport 2008, Raport o stanie sektora małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw w Polsce w latach
2006–7, red. A. ĩołnierski, P. Zadura-Lichota, PARP, Warszawa.
[12] Raport 2009, Raport o stanie sektora małych i Ğrednich przedsiĊbiorstw w Polsce w latach 2007–8, red. A. ĩołnierski, PARP, Warszawa 2009, s. 136–141.
[13] SkawiĔska E., Zalewski R.I. 2009. Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjnoĞci i inno-wacyjnoĞci regionów: ĝwiat – Europa – Polska, PWE Warszawa.
[14] Song M., Montoya-Weiss M. 2001. The effect of Perceived Technological Uncertainty on Japanese New Product Development, Academy of Management Journal, Vol. 44, No. 1, 61–80.
[15] ĝwitalski Wł. 2005. Innowacje i konkurencyjnoĞü, Wyd. UW Warszawa, 2005 p. 100–106. [16] Zalewski R.I. 2008. Zarządzanie jakoĞcią w produkcji ĪywnoĞci, Wyd. AE PoznaĔ, s. 458. [17] Zalewski R.I. 2010. Czy nowe metody generowania innowacji oĪywią współpracĊ nauka –
[18] Zalewski R.I., Góralski K. 2011. Innovativeness of food production enterprises in Greater Poland region in the eyes of producers, Acta Scientiarum Polonorum, Oeconomia, 10(1), 139–149.
[19] Zalewski R.I., Talaga Ł. 2011. Innovativeness of manufacturing companies in Greater Po-land in the period 2004–2006, Towaroznawcze Problemy JakoĞci 3(28), 16–24.
[20] Zalewski R.I., Talaga Ł. 2012. Innovativeness of manufacturing companies in Greater Po-land in the period 2006–2008, Zeszyty Naukowe WSHIU, PoznaĔ (w druku).
[21] Zidentyfikowanie branĪ kluczowych dla rozwoju Wielkopolski – raport z badaĔ, PoznaĔ 15.12.2008.
INNOVATIVE ACTIVITY OF FOOD PROCESSING INDUSTRY IN WIELKOPOLSKA REGION IN PERIOD 2008–2010
Summary
Innovative activity of 80 food processing enterprises among 701 was declared in Great Poland in a period 2008–2010. Most frequent innovations mentioned were: product, process, managerial and marketing. New product improve quality in mod-erate way. The impact of managerial and marketing innovations on results are low. Still, the lack of co-operation and exchange of information between industry – indus-try and indusindus-try – science sector exists, both in horizontal and vertical value chains. This decreases the diffusion of innovation. Some other barriers for innovation growth were also mentioned.
Keywords: innovativeness, food industry, sources of innovation
Romuald I. Zalewski Katedra Chemii Ogólnej
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Al. NiepodległoĞci 10, 61-875 PoznaĔ e-mail: romuald.zalewski@ue.poznan.pl Eulalia SkawiĔska
Katedra Nauk Ekonomicznych Politechnika PoznaĔska ul. Strzelecka 11, PoznaĔ
