Michał Wojciechowski
"The "Hellenization" of Judea in the
First Century after Christ", Martin
Hengel, współpr. Christoph
Markschies, London-Philadelphia
1989 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/1, 180-181
w k o n te k ś c ie S T i lit e r a t u r y ż y d o w s k ie j, n ie z a w sz e p a m ię t a ją c o h e lle n isty c z n y m t le k u ltu r o w y m ó w c z e sn e g o ju d a iz m u i c h r z e ś c ija ń st w a (p o r. re c e n z o w a n ą o b o k k s ią ż k ę M . H e n g l a ) . O d k r y c ia i b a d a n ia la t n o w sz y c h sk u p iły s ię n a św ie c ie ż y d o w sk im (ch o ćb y Q u m r a n czy t a r g u m N e o fiti). O ty m , co w ia d o m o b y ło d a w n ie j, ja k b y z a p o m n ia n o . T y m c z a se m o k a z u je się, że w N T d o m in u ją h e lle n isty c z n e w p ły w y lite r a c k ie . T o ju ż N T — a n ie d o p ie r o O j c o w ie K o ś c io ła — w y r a ż a ją c w ia r ę w C h r y s t u s a łą c z y ł t r a d y c ję b i b lijn a i ż y d o w sk ą z ję z y k ie m k u ltu r y g r e c k ie j. O o b u ty c h w y m ia r a c h tr z e b a s t a le p a m ię ta ć . M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a M a r tin H E N G E L . T h e ,.H e lle n iz a t io n ” o f J u d a e a in th e F i r s t C e n t u r y a f t e r C h r i s t , w s p ó łp r a c a C h risto p h M A R K S C H T E S , p rz e ł. Jo h n B O W D E N , L o n d o n - - P h ila d e lp h ia 1989, S C M P r e s s — T r in it y P r e s s In te r n a tio n a l, s. 114. C z y te ln ic y J u d e n t u m u n d H e l l e n is m u s (1969). k la sy c z n e g o ju ż d z ie ła M . H e n g l a o h e lle n iz a c ji ju d a iz m u i je g o ś r o d o w is k a w IV — I I w . p rze d C h r., o c z e k iw a li z a p o w ia d a n e g o c ią g u d a lsz e g o , p o d o b n e j p r a c y o n a s t ę p n e j ep o c e , o c z a sa c h d y n a s t ii h a s m o n e jsk ie j. H e r o d a i ie g o n a stę p c ó w o r a z w sp ó ł c z e sn e j im d ia s p o r y . T a k a sy n te z a je d n a k n ie n a d e sz ła , ch oć w y d a ł M . H e n - g e l g r u n to w n e s tu d iu m D ie Z e lo t e n (1976) t e j e p o k i d o ty cz ąc e . U k a z a ła sie te ż sk r ó c o n a , b a r d z ie j sy n te ty c z n a i u z u p e łn io n a o w y n ik i n o w sz y c h b a d a ń w e r s i a J u d e n t u m u n d H e l l e n is m u s , z a ty tu ło w a n a J u d e n . G r ie c h e n u n d B a r b a r e n , A s p e k t e d e r H e l l e n is i e r u n g d e s J u d e n t u m s in v o r c h r i s t l i c h e r Z e it (19761. K s i ą ż k ą tu p r z e d s ta w ia n a w y p e łn ia w p e w n e j m ie rz e lu k ę . J e j g e n e z a j e s t je d n a k n ie ty p o w a . W v n ik i sw o ic h b a d a ń n a ten t e m a t M . H e n g e 1 p r z e d s t a w ia ł w la t a c h 1976— 1988 n a z ja z d a c h i w y k ła d a c h , a le d o p ie r o w s p ó ł p r a c o w n ik z a je t e g o u czo n e g o n a d a ł im fo r m e k sią ż k o w ą . R ó w n o le g le u k a z u ją sie w e r s je n ie m ie c k a i a n e ie ls k a . J e s t to w ła ś c iw ie z w ię z ła b r o s z u r a — sa m t e k s t lic z y 66 stro n , ch o ć b lis k o t r z y s t a o b sz e rn y c h p r z y p isó w p o n im n a s t ę p u ją c y c h ś w ia d c z y o b a r d z o so lid n y m o p a r c iu się n a ź r ó d ła c h i lite r a tu r z e p r z e d m io tu . J e s t to w ię c ja k b y k o n ty n u a c ja p o w y ż e j w sp o m n ia n e j w e r s ii s k r ó c o n e j. W iele s p r a w p r z e d sta w io n o k r ó tk o , o g r a n ic z a ją c się do s y t u a c ji w ż y d o w sk ie j P a le s ty n ie . J e s t to je d n a k w y n ik p r a c v w v b îtn e s o u czo n eg o i p o d w z g lę d e m m e to d y h a r m o n iz u je z o b sz e r n ie jsz y m i p r a c a m i d a w n ie j szy m i.
W y k a z a ł w n ich a u to r , że w p łv w ś w ia t a g r e c k ie g o n a B li s k i W sch ó d po p o d b o ja c h A le k s a n d r a b y ł z p o c z ą tk u g łó w n ie p o lity c z n y . L u d y p o d b ite w i d z ia ły je d n a k w k u ltu r o w e j h e lle n iz a c ji s z a n se a w a n s u i d ą ż y ły d o n ie j. D o t y c z y to t a k ż e Ż y d ó w i to z a ró w n o w d ia sp o r z e i a k w k r a j u I z r a e la , w b r e w
te o lo g ic z n ie u p r o sz c z o n e m u o b ra z o w i z K s i ą g M a c h a b e isk ic h . p o k a z u ia c y c h h e lle n iz m ja k o c o ś n a r z u c o n e g o . P r z e c iw n ic y M a c h a b e u sz ó w d a le j p o sz li w str o n ę a s y m ila c ji n iż oni. a le z w y c ię sk ie str o n n ic tw o p o d w ie lo m a w z g lę d a m i u le g a ło ty m sa m y m w p ły w o m .
ż a t e m p u n k te m w y jś c ia d la o p isu h e lle n iz a c ji w P a le s ty n ie p o d p a n o w a n ie m r z y m sk im je s t f a k t , że b y ł a o n a ju ż p r z e d te m d o ść p o su n ię ta . T y tu ł k s ią ż k i, n o ta b e n e , m ó w i o T w ie k u p o C h r.. a le a u to r c zę sto o d w o łu je s ie do c z a só w h a s m o n e jsk ic h i H e ro d o w y c h , d o s t r z e g a ją c w t e j e p o c e k u ltu r o w ą c ią g ło ść .
P r o b le m h e lle n iz a c ji — z a c z y n a M . H e n g e l — ie s t o t v le tru d n y , że t e r m in te n je s t n ie o stry , k u lt u r a t e j e p o k i b y ła w y n ik ie m zło żo n y ch w p ły w ó w , c h o ć b y d la te g o , że „ h e lle n iz m ” s a m w c h ła n ia ł w p ły w y o r ie n ta ln e , z w ła sz c z a w S y r ii (a p r z e c ie ż k r a j I z r a e la p o w sz e c h n ie u w a ż a n o za c z ę ść S y r ii w ła śn ie ). Z a s ię g w p ły w ó w g r e c k ic h w p o lity c e i lite r a tu r z e le p ie j j e s t z n a n y n iż w d z ie d z in ie r e lig ii i ż y c ia c o d z ie n n e g o . W re sz c ie s a m te r m in „ h e lle n iz a c ja ” n a o z n a c z e n ie a s y m ila c ji k u ltu r o w e j j e s t w y n a la z k ie m n o w o ż y tn y m (D ro y sen ),
w sta r o ż y tn o śc i o d n o sił s ię p r a w ie w y łą c z n ie do ję z y k a . „ H e lle n iś c i” z D z to Ż y d z i ję z y k a g r e c k ie g o . N a p o d st a w ie z a p isó w w ź r ó d ła c h i b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h z n a le ź ć m o ż n a sp o r o d o w o d ó w o b e c n o ści g r e k i. W śró d p r z y k ła d ó w w y m ie ń m y n a p is y w d w óch ję z y k a c h n a m o n e ta c h h a s m o n e jsk ic h , 3 t y s ią c e słó w p o c h o d z e n ia g r e c k ie g o w lite r a tu r z e r a b in ic z n e j, je d n a tr z e c ia n a p is ó w p o g r e c k u n a o s s u a r ia c h z Je r o z o lim y I w . (w iele z n ich w y m ie n ia lu d z i p o c h o d z ą c y c h z te r e n u P a l e s ty n y ) — w I I z a ś w ie k u g r o b o w e in s k r y p c je ż y d o w sk ie z B e t - S z e a n s ą ju ż w z n a c z n e j w ię k sz o śc i g r e c k ie .
W d u ż y m m ie śc ie z ro z le g ły m i k o n ta k ta m i m ię d z y n a r o d o w y m i z n a c z n a c z ę ść m ie sz k a ń c ó w u ż y w a ła z a te m g r e k i — to s a m o d o ty cz y ć m u s ia ło k o n t a k tó w św ią ty n i z d ia s p o r ą . A u to r lis tu P s e u d o - A r y s te a s z a u w a ż a ł z a n o rm a ln e , że p r z y b y li z J e r o z o lim y w lic z b ie 72 u c z e n i w P iś m ie d o b rz e z n a li g r e c k i. A m o ż e tłu m a c z e n ia k s i ą g r e lig ijn y c h n a g r e c k i p o w s ta w a ły i w s a m e j J e r o z o lim ie ?
N ie m a te ż z b y tn ie j ró ż n ic y m ię d z y li t e r a t u r a m ię d z y t e s t a m e n t a ln ą p o w s t a ł a w P a le s ty n ie i d ia sp o rz e . W sz e r e g u u tw o r ó w ..p a le sty ń sk ic h ” d o strz e c
m o ż n a w p ły w id e i g r e c k ic h (D an iel. H en och , S y r a c h ). J u d a iz m r a b in ic z n y też w c h ło n ą ł s z e r e g e le m e n tó w g re c k ic h .
D u ż a lic z b a Ż y d ó w m ie s z k a ła w zh e lle n iz o w a n y c h m ia s t a c h n a w y b rz e ż u . O sie d la g r e c k ie p r z e m ie sz a n e b y ły c z ę sto z ż y d o w sk im i (T y b e r ia d a . S a m a r ia , S c y to p o lis, P e łła , S e f o r i s — m ia s t o 7 k m o d N a z a r e t u z t e a tr e m g r e c k im ). M ia s t a g r e c k ie w P a le s ty n ie i T r a n s jo r d a n ii w y d a ły sz e r e g z n a n y c h p is a r z y i filo z o fó w , m u s ia ły w ię c b y ć z n a c z ą c y m i o ś r o d k a m i k u ltu r a ln y m i, n ie m ó w ią c ju ż o p o s ia d a n iu szk ó ł.
D w o r y w ła d c ó w n ie ró ż n iły sie is to t n ie j od in n y c h d w o ró w h e lle n isty c z n y ch . B y ły też m ie isc e m g r e c k ie j tw ó r c z o śc i lite r a c k ie j. F u n k c jo n o w a n ie w a r s t w w y ż sz y c h i śre d n ic h b e z g r e c k ie j e d u k a c ji tru d n o so b ie w y o b ra z ić .
W y n ik i b a d a ń d o b rz e s tr e sz c z a t y t u ł o sta tn ie g o r o z d z ia łu : J u d a i z m p a l e s t y ń s k i j a k o j u d a i z m ,.h e lle n is t y c z n y ” . M im o że t r w a ł a w P a le s ty n ie żv w a m o w a s e m ic k a (ch oć t a k b y ło p r z e c ie ż i w S y r ii), a n a o b sz a r z e z a m ie sz k a ły m p r z e z Ż y d ó w n ie z n a jd z ie m y ś la d ó w k u lt u p o g a ń sk ie g o , w p ły w ję z y k o w y i k u l t u r a ln y ś w ia t a g r e c k ie g o b y ł p o tę ż n y . P r z e c iw sta w ie n ie ju d a iz m u w P a le s t y n ie ju d a iz m o w i w d ia sp o r z e m oże b y ć m y lą c e . D la stu d ió w n a d N T isto tn a je s t k o n k lu z ja , że n ie m a p o d st a w do o d r ó ż n ia n ia c h r y sto lo g ii ..p ie r w o tn e j” , „ p a le s t y ń s k i e j” od ..p ó ź n ie jsz e j” , „ h e lle n is t y c z n e j” (ja k ż e ty tu ł P a n - K u r io s m ó g ł b y ć z r e sz tą h e lle n isty c z n y , sk o r o w Je r o z o lim ie m a m y b r a c i P a ń sk ic h ).
M a te r ia ł z g ro m a d z o n y p r z e z a u t o r a n ie j e s t w z a s a d z ie n ow y. J e d n a k k o n se k w e n tn e je g o w y ło ż e n ie z m u sz a do p o r z u c e n ia p e w n y c h p r z y z w y c z a je ń m y ślo w y c h . W a rto b y te ż z a sta n o w ić s ię n a d p r z y c z y n a m i p o to c z n e g o p r z e c iw s t a w ia n ia ju d a iz m u P a le s ty n y i d ia sp o r y . Z a p e w n e o b r a z te n w y tw o rz y ł się p o d w p lv w e m lit e r a t u r y r a b in is ty c z n e j. p o k a z u ją c e j k r a j I z r a e la ta k im , ia k im go c h c ie li w id z ie ć sk ło n n i do iz o la c ji (fa r y z e u s ze - p e r u s z i m ) u c z e n i w P iśm ie , r a c z e j n iż t a k im , ja k im b y ł w rz e c z y w isto śc i.
M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a
A r la n d J . H T T L T G R E N . N e w T e s t a m e n t C h r is t o lo g y . A C r i t i c a l A s s e s s m e n t a n d A n n o t a t e d B i b l i o g r a p h y , N e w Y o r k — W e stp o r t — L o n d o n 1988, G r e e n w o o d P r e s s , s. 488 (B ib lio g r a p h ie s a n d I n d e x e s in R e lig io u s S t u d ie s 12).
W obec z a le w u lit e r a t u r y n a u k o w e j b ib lio g r a f ia a d n o to w a n a je d n e j w ę ż sz e j d z ie d z in y j e s t n a p e w n o b a r d z o p r z y d a t n a . B i b li o g r a f ia c h r y sto lo g ii N T w y d a je się ty m c e n n ie jsz a , że w o g ó ln y c h b ib lio g r a f ia c h b ib lijn y c h o d p o w ie d n ie p o z y c je s ą ro z p r o sz o n e w ro z d z ia ła c h p o św ię c o n y c h p o sz c z e g ó ln y m k się g o m b ib lijn y m , ż y c iu J e z u s a , te r m in o m i p o ję c io m o r a z s a m e j te o lo g ii b ib lijn e j.
