A c t a u n i v e r s i t a t i s l o d z i e n s i s F O L I A H I S T O R I C A 38, 1990 J a n J a n ia k N A U C Z A N IE H IS T O R II W III R Z E S Z Y W O P IN II P O L S K IE J P U B L IC Y S T Y K I P E D A G O G IC Z N E J Z O K R E S U D W U D Z IE S T O L E C IA M IĘ D Z Y W O JE N N E G O
P o p rz e w ro c ie h itle ro w sk im w N iem czech, k tó ry m iał m ie jsc e w ro k u 1933 (w sty c z n iu p o w ierzo n o A. H itle ro w i sta n o w isk o k a n c le rz a R zeszy, w m a rc u zw y cięstw o w y b o rc ze N S D A P i u z y sk a n ie p rz ez tę p a r tię z d e c y d o w a n ej w iększości w R eich stag u ), p o lsk a o p in ia p u b lic z n a z w ró ciła b ac zn iejszą u w ag ę n a w y d a rz e n ia zach o d zące n a n ie m ie c k ie j scen ie p o lity c z n e j1. O bok w ielu a n a liz n a u k o w y c h , p o św ięco n y ch ra d y k a ln y m p rz e m ia n o m w sfe rz e życia p o lity czn eg o , k tó ry c h isto tą b y ła p rz e b u d o w a k o n s ty tu c y jn y c h p o d sta w is tn ie n ia III R zeszy o ra z m e to d y c z n e i b ez w z g lę d n e u m a c n ia n ie w p ły w ó w ideologii n a ro d o w o so c ja listy c z n e j w sp o łecz eń stw ie, ró w n ie ż i śro d o w isk o p o lsk ich p ed ago gó w n ie m ogło p rz e jść o b o ję tn ie w obec n az isto w sk ich „ r e fo rm ” , ja k ie w p ro w ad zo n o w c a ły m sy ste m ie w y c h o w aw c zy m i o św iato w y m . N a ro d o w o so c ja listy c z n e j i n d o k try n a c ji p o lity c z n e j p o d d an o za ró w n o m łode p o k o len ie N iem ców , ja k i rz esze n au c z y c ie li n a w sz y stk ic h szczeblach k sz ta łc e n ia , od u n iw e rs y te tó w po szk o ln ictw o p o d staw o w e . P o lsc y te o re ty c y o ś w ia ty i w y c h o w a n ia p o d e jm o w a li p ró b y an a liz założeń id eo w y c h p ed a g o g ik i n a ro d o w o so c ja listy c z n e j i ich p ra k ty c z n e j re a liz a c ji w p ro c esie d y d a k ty c z n o -w y c h o w aw czy m , zaś an alizo m ty m to w a rz y sz y ła często p o g łęb io n a re fle k s ja n a d g enezą i is to tą niem ieck ieg o faszyzm u.
C elem p re z e n to w a n e g o tu ta j szkicu je s t z re k o n s tru o w a n ie po glądó w p rz e d sta w ic ie li p o lsk iej p u b lic y s ty k i p ed a g o g ic zn ej z la t 1933— 1939 n a z a g a d n ie n ie m e ry to ry c z n y c h i id eo w o -p o lity cz n y ch tre ś c i p rz e k a z y w a n y c h po o b a le n iu R e p u b lik i W e im a rsk ie j n ie m ie c k im uczn iom o ra z
1 O r e a k c j i p o l s k i e j o p i n i i p u b l i c z n e j z la t 1932— 1935 n a z w y c i ę s t w o h i t l e r y z m u z o b . „ Ś l ą s k i K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y S o b ó t k a " 1984, R. 39, nr 2, s. 147— 347,- M. M u s i e l a k , K i l k a u w a g w s p r a w i e o c e n y i a s z y z m u p r z e z p o l s k ą m y ś l p o l i t y c z n ą d w u d z i e s t o l e c i a m i ę d z y w o j e n n e g o , [w : ] F a s z y z m n i e m i e c k i z p e r s p e k t y w y p ó ł w i e c z a . M a t e r i a ł y i s t u d i a , re d. А . С 7. u b i ń s к i, P o z n a ń 1985, s. 3 2 5 — 330.
s tu d e n to m w tra k c ie lek cji i w y k ła d ó w o b e jm u ją c y c h d zieje N iem iec, E u ro p y i ś w ia ta . W y d a je się dość is to tn e i w a ż n e u ja w n ie n ie p o staw , p oglądów , o p in ii i in te r p r e ta c ji fo rm u ło w a n y c h n a s tro n ic a c h fa c h o w y c h p o lsk ich czasopism p ed ag o g iczn y ch , n a ła m a c h k tó ry c h od m o m e n tu zd obycia w ład z y p rz ez A. H itle ra i jeg o p a r tię o p u b lik o w a n o w iele szkiców , an a liz i stu d ió w ściśle zw ią z a n y c h z re a liz a c ją w h itle ro w s k ic h N iem czech n a ro d o w o so cjalisty czn e g o p ro g ra m u in d o k try n a c ji p o lity c z n e j całego sp o łecz eń stw a, p ro g ra m u k tó re g o je d n y m z n a jb a rd z ie j is to tn y c h i w a ż n y c h in s tru m e n tó w p ro p a g a n d o w e g o o d d z ia ły w a n ia by ło n a u c z a n ie h isto rii. N a k re ślo n e w te n sposób zasad n icze cele n in ie jsz e g o a r ty k u łu m ogą zo stać ty lk o w ów czas w p e łn i z realizo w a n e, je śli z a g a d n ie n ie p o lsk ich ocen n a u c z a n ia h is to rii w III R zeszy z o sta n ie u k a z a n e n a tle sz e rsz y c h re fle k s ji p u b lic y s ty k i p ed a g o g ic zn ej w d w u d z ie sto le c iu m ię d z y w o je n n y m n a d k ie ru n k a m i i te n d e n c ja m i d o m in u ją c y m i w n a z isto w sk ie j m y śli p ed ag o g iczn ej. P rz e d s ta w io n y z a ry s sta n o w isk p o szczegó lnych p u b licy stó w , z a jm u ją c y c h się po ro k u 1933 k w e stią ra d y k a ln y c h p rz e m ia n , ja k ie zach o d ziły w sz k o ln ic tw ie h itle ro w sk ic h N iem iec, pozw oli p re c y z y jn ie j u sy tu o w a ć w ó w czesn y m k lim a c ie in te le k tu a ln y m i m o ra ln o - -e ty c z n y m p ro b le m a ty k ę n a u c z a n ia h isto rii w III R zeszy.
Z d a n ie m M iro sła w a S e k re ty , a u to ra a r ty k u łu P o l i ty k a s z k o ln a N ie m ie c
h i tle r o w s k ic h 2, n a ro d o w y so cjalizm zrodził się ja k o r e a k c ja n a k lęsk ę
N iem iec w I w o jn ie św ia to w e j i u sta n o w io n y n a m ocy t r a k t a tu p o k o jo w eg o w W e rs a lu n o w y sy ste m p o lity c z n y E u ro p y . In te r e s u ją c e w s z k i cu M. S e k re ty je s t w sk a z a n ie n a w y d a tn ą pom oc u d z ie la n ą A. H itle ro w i ze s tro n y w ielk ieg o p rz e m y słu i k a p ita łu . P o n a d to , obok re a k c ji n a T r a k ta t W e rsalsk i i jego p o s ta n o w ie n ia , n a ro d o w y so cjalizm za n eg o w ał ta k ie d o k try n y X IX w., ja k in d y w id u a liz m i lib e ra liz m . D la n aro d o w eg o so cjalizm u fu n d a m e n te m , n a k tó ry m o p a rto n o w y ś w ia to p o g lą d i jego założenia, to — w o p in ii M. S e k re ty — „zbioro w ość a n ie je d n o s tk a . Z b io ro w o śc ią zaś n ajw y ż sz e g o rz ę d u je s t p a ń stw o . P a ń s tw o je s t b y te m a b so lu tn y m , ca łk o w ity m , n ie da się sp ro w a d zić do ża dn ego in n eg o b y tu , je s t [...] źró d łe m u k ła d u , u k ła d e m sa m y m w so b ie ”3. N ie p o z o sta je to oczyw iście bez w p ły w u n a s y s te m w y c h o w aw c zy : za d an iem szk o ły je s t ty lk o i je d y n ie szk o len ie p o lity c zn e, a w y łą c z n y m źró d łe m zasad s y ste m u w y chow aw czego i ośw iato w eg o „ je s t M ein K a m p f” . W ocenie M. S e k re ty n a c z e ln y m z a d a n ie m w y c h o w a n ia w N iem czech n a ro d o w o - s o c ja listy c z n y c h je s t „ w sp o m a g an ie A d olfa H itle ra w w a lc e z g łó w n y m w ro g ie m n a r o d u n iem ieck ieg o — m a rk s iz m e m ”4.
* M. S e k r e t a , P o l i t y k a s z k o l n a N i e m i e c h i t l e r o w s k i c h , „ C h o w a n n a " 1936, t. 6. s. 23 — 38.
5 I b i d e m s. 24. 4 I b i d e m , s. 3 5 — 36.
N iem cy w o pinii G. H e c h ta — a u to ra ro z p ra w y W y c h o w a n ie i n a u
czanie w o b ecnej II I R z e s z y 5 — zaw sze d ą ż y li do stw o rz e n ia szk o ły
n a c jo n a listy c z n e j, m ilita ry sty c z n e j i p o lity c z n e j, a „ n a u c z y c ie la m i n a u czycieli n ie m ie c k ic h ” b y li F ic h te , H eg el i N a to rp . P o d o b n ie ja k M. S e k r e ta ró w n ie ż i G. H e c h t w s k a z a ł n a M e in K a m p f ja k o o s ta te c z n y p u n k t
o d n iesien ia n a d rz ę d n e j d y re k ty w y h itle ro w s k ic h w ład z o św iato w y c h sfo rm u ło w a n y c h w h aśle: szkoła je s t p o lity c zn a. N a p ie rw sz y m p la n ie u sy tu o w a n o w p ro g ra m a c h n a u c z a n ia szk o len ie w o jsk o w e, n a d ru g im k sz ta łc e n ie p o sta w y m o ra ln o -e ty c z n e j w d u c h u św ia to p o g lą d u n a ro d o w o - so cjalisty czn eg o , a d o p iero n a trz e c im m ie jsc u m o w a je s t o k s z ta łc e n iu in te le k tu a ln y m . P ro g ra m y szk o ln e — zw ró cił u w a g ę G. H e c h t — n ie są o p a rte n a k a n o n a c h k u ltu r y ła c iń sk ie j, lecz n a „ k u ltu rz e g re c k o -n ie -
m ie c k ie j”8.
K o n k re ty z a c ja tre śc i p ro g ra m o w y c h p rz e ja w ia się p rz e d e w sz y stk im — w u ję c iu G. H e c h ta — w za le cen iu w ład z III R zeszy, m ó w iący m 0 konieczności ro z w ija n ia u m łod zieży n ie m ie c k ie j „w o li w sc h o d u ” 1 „chęci d z ia ła n ia n a w sch o d z ie” , a le n a jw ię k sz e n ieb ez p iecz eń stw o w y n ik a z fa k tu , że „cała re w o lu c ja p ed ag o g iczn a m a n a ce lu p rz e k sz ta łc e n ie szk o ły n a k o sza ry . P a c y fiz m i c h rz e ś c ija ń stw o s ta ją się w je d n a k o w y m s to p n iu w ro g a m i n aro d o w eg o so c ja liz m u ”7.
H e n ry k R ow id z a ją ł się n a to m ia s t z ja w isk ie m s y tu o w a n ia w y ższy ch szkół p ed a g o g iczn y ch na p o g ra n ic zu p a ń s tw są s ia d u ją c y c h z III R zeszą, szczególnie n a g ra n ic y w sch o d n ie j. Z a sta n a w ia ją c się n a d celow ością ty ch p o su n ięć, doszedł do w n io sk u , iż n a c z e ln y m z a d a n ie m o w y ch szkół je s t „ p ro m ie n io w a n ie idei » to taln eg o p a ń stw a « n ie ty lk o n a w e w n ę trz n e re g io n y p o g ra n ic za, a le i n a ziem ie p a ń s tw s ą s ie d n ic h ”8. W p o ró w n a n iu z p ro g ra m a m i d a w n y c h ak a d e m ii p ed a g o g iczn y ch u su n ię to ta k ie p rz e d m io ty , ja k : w stę p do filozofii, h is to rię p ed agog ik i, fizjo lo gię, a n a to m ię i p sycho lo gię. W ich m ie jsc e w p ro w a d z o n o n a u k ę o ra s ie i d zied zicz ności, p o lity c z n ą „ n a u k ę o p o g ra n ic z u " , a w ty m ta k ie z a g a d n ie n ia ja k n p . „ p rz e z n a c z e n ie p o g ra n ic z a ” i „ w a lk a o p o g ra n ic z e ” . T w o rz o n e n a p o g ra n ic zu z P o lsk ą i F ra n c ją w yższe szk o ły p ed ag o g iczn e — s tw ie rd z a ł II. R ow id — n ie p o k o ją o p in ię p u b lic z n ą ty c h p a ń stw , p on iew aż p a n u je w n ich m ilita ry z m i szow inizm , a ów „m a rsz k u l t u r y ” n a ro d o w o so c ja listy c z n e j z m ie rz a celow o do u ja rz m ie n ia n a ro d ó w i zn iszczen ia ich k u l tu r y “. 6 G. H e c h t , W y c h o w a n i e i n a u c z a n i e w o b e c n e j III R z e s z y , „ P r z y j a c i e l S z k o ł y " 1936, R. 15, nr 17, s. 6 9 5 — 713. 11 i b i d e m , s. 7 0 1 — 702. 7 I b i d e m , s. 713 . 4 H. R o w i d , M a r s z k u l t u r y n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n e j k u g r a n i c o m p a ń s t w s ą s i a d u j ą c y c h z I l l - c i ą R z e s z ą , „ C h o w a n n a " 1937, t. 7, s. 157. 11 I b i d e m , s. 165.
P o sz u k u ją c id eo w y c h ź ró d e ł ra d y k a ln y c h p rz e m ia n w sy s te m ie o św ia ty i w y c h o w an ia III R zeszy, M aria n W a c h o w sk i10, M iro sław S e k r e ta 11 i L u d w ik C h m a j12 w sk a z a li na k o n c e p c je p ed ag o g iczn e E rn s ta K rie ck a, a u to ra osław ion ego dzieła p t. W y c h o w a n ie n a ro d o w o p o lity c z n e . M. W a ch o w sk i zw ró cił u w ag ę n a k w e stię w z a je m n y c h k o re la c ji m ięd zy m o d elem w y c h o w a n ia a ideologią ra sisto w sk ą . W y c h o w aw c a u cz estn iczy a k ty w n ie w p ro c esie se le k c ji i a w a n su „ je d n o ste k d zieln y c h , a d e g ra d u je je d n o stk i m n ie j d z ie ln e ” . Z a d a n ie m n a u c z y c ie la je s t z a te m p re fe ro w a n ie uczn ió w n a le ż ą c y c h do ra s y w yższej, a d e p re c jo n o w a n ie ty ch , k tó rz y są ra so w o n iep e łn o w a rto śc io w y m i.
W o p in ii M. S e k re ty n a to m ia s t ro z p ra w a E. K rie c k a je s t ty lk o z p ozo ru d ziełe m n a u k o w y m . W istocie je s t tr a k ta te m p o lity c z n y m i p ro g ra m o w y m m a n ife ste m d ziałacza p a r tii n a ro d o w o so c ja listy c z n e j. W ed łu g F. K rie c k a b ow iem do z a d ań n a u k i n a le ż y zw alcza n ie lib e ra liz m u , in d y w id u a liz m u , ra c jo n a liz m u i h u m a n iz m u , p a c y fiz m u i m a rk siz m u . W p olem ice w okół k sią ż k i E. K rie c k a z a b ra ł ta k ż e głos L. C h m aj, k tó r y zw ró cił u w ag ę, iż re a k c ja p rz eciw k o in d y w id u a liz m o w i w k sz ta łc e n iu i w y c h o w a n iu n a s t ą p iła w p o c z ą tk u X X w., a p o g łę b iła się w o k re s ie k ry z y s u la t t r z y d z ie sty c h . W ów czas to p o ja w ił się p o s tu la t b ez w zg lęd n e g o p o d p o rz ą d k o w a n ia je d n o stk i p a ń stw u , a w ięc u le g ła z m ian ie „rzec zy w isto ść w y c h o w a w c z a ” . Z d an ie m L. C h m a ja p o g ląd y ped ag o g iczn e E. K rie c k a p o s ia d a ją sw o je k o rz e n ie filozoficzne w k o n c e p c ja c h L essin g a, H e rd e ra i H egla. W zw iązk u z tą tezą L. C h m a j in te rp re to w a ł ro z p ra w ę E. K rie c k a jak o w y ra z „ p lc m ie n n o -n a ro d o w e j in te g ra c ji” N iem iec h itle ro w s k ic h i w y - n ik a ią c e j stą d m ocno a k c e n to w a n e j k o n c e p c ji p o lity z a c ji w y c h o w an ia.
W in te rp re ta c ji W a n d y B o b k o w sk iej — a u to rk i a r ty k u łu Działalność
k o b ie t w n a r o d o w o so c ja listy c z n y c h N ie m c z e c h — p rz y c z y n ą p o ja w ie n ia
się i zw y cięstw a h itle ry z m u b y ła jego w a lk a z k o m u n izm em , k tó re g o irice siln ie o d d z ia ły w a ły w śro d o w isk u ro b o tn ic z y m . P o s z u k u ją c y so ju s z n ik a w w alce z m a rk siz m e m , n a ro d o w y so cjalizm z n a la z ł go w chłopie, czyli w te j k la sie społeczn ej, „ k tó ra sta n o w i e le m e n t n a jm n ie j p o d a tn y do p rz y ję c ia id ei r e w o lu c y jn e j”13. Ta k o n s ta ta c ja s ta ła się p u n k te m w y jścia ro z w a ż a ń W. B o b k o w sk iej w o kół m eto d d ziała ln o śc i o rg a n iz a c ji sp o łeczn y ch , szczególnie kob iecy ch , n a te re n ie w ie js k im w celu u m o c n ie n ia w p ły w ó w p o lity c z n y c h n aro d o w eg o so cjalizm u .
N a ścisły zw iązek m ięd zy sy ste m e m k s z ta łc e n ia i w y c h o w a n ia w III
10 M . W a c h o w s k i , W y c h o w a n i e n a r o d o w o s o c j a i i s t y c z n e , P o z n a ń 1934. 11 M . S e k r e t a (rec.): E. K r i e c k , W y c h o w a n i e n a r o d o w o p o l i t y c z n e , L w ó w — — W a r s z a w a 1936, „ C h o w a n n a " 1937, t. 8, s. 43 — 46. 12 L. C h m a j , Er n st K r i e c k i p e d a g o g i k a p o l i t y c z n a , W a r s z a w a 1937, s. 13— 27. 13 W . В o b к o w s к a, D z i a ł a l n o ś ć k o b i e t w n a r o d o w o s o c j a l i s t y c z n y c h N i e m c z e c h , „ C h o w a n n a " 1937, t. 8, s. 28.
R zeszy a za ło ż en iam i „ te o r ii” o w yższości i niższości ra s zw ró cił u w a g ę K o n ra d G ó rsk i11, k tó r y za p re k u rs o ra n o w y c h te n d e n c ji w sy ste m ie w y c h o w a w c z y m N iem iec h itle ro w s k ic h u z n a ł F r y d e r y k a N ietsch eg o , te n bo w iem tw ie rd z ił, „iż ciało je s t m ą d rz e jsz e n iż d u c h i [...] że w szy stk o w czło w iek u w y ra s ta ze św ia ta p o d św iad o m y ch p ra g n ie ń i po pędów . S y m to le m te j ca łe j w olności p o d św iadom ości s ta ła się r a s a ”16. N a ro d o w y so cjalizm zn a la zł w ten sposób „ sy n te z ę w y c h o w a w c z ą ” n a d n ie p sy ch ik i człow ieka, w jego p o d św iad o m y ch p o p ęd a ch , a w ięc ta m , gd zie p o szu k iw a ł je j z w alcza n y p rz ez h itle ry z m ży d o w sk i p sy c h o a n a lity k Z y g m u n t F re u d .
W a r ty k u le pt. S z k o ł a i w y c h o w a n ie w N ie m c z e c h h i t le r o w s k ic h 18 A n d rz e j Z an d n a p o d sta w ie a n a liz y M e in K a m p f sfo rm u ło w a ł p ogląd, iż k o n c e p c ją s y s te m u w ych o w aw czeg o III R zeszy z d e te rm in o w a ł c z y n n ik biologiczny. „W y ch o w a n ie c ia ła ” zy sk ało p r y m a t n a d k sz ta łc e n ie m u m y słu , poniew aż z p o s tu la tu A. H itle ra o p arcia życia spo łeczn ego o „zw iązek k r w i” w y n ik ła konieczność tro sk i o zdro w ą, siln ą i ro z ro d cz ą ra s ę n ie m iecką. Z d ru g ie j s tro n y p a ń stw o cz e rp ie rz ek o m o siły z u ta jo n e g o i m isty c zn eg o g en iu szu ra s y , co sp ra w iło , iż N iem cy — zd a n ie m p ro p a g a n d y n a ro d o w o so c ja listy c z n e j — s ta ły się p ie rw sz y m k r a je m „w y zw o lo n e j r a s y n o rd y c k ie j”, p io n ie re m n o w e j k u lt u r y i n o w e j E u ro p y . Z d an ie m A. Z a n d a N iem cy, z m ie rz a ją c do a u ta r k ii k u ltu r a ln e j i c y w iliz a c y jn e j p o p rzez m it ra s y i z d e c y d o w a n ą w a lk ę z n ie n o rd y c k im i w p ły w a m i, s ta n ą się coraz m n ie j z ro z u m ia li d la E u ro p y i ś w ia ta , stra c ą w p ły w n a d z ie je k u lt u r y 17.
W p u b lik a c ja c h p o lsk ich p ed ag ogów o k re su d w u d z ie sto le cia m ię d z y w o jen n eg o , k tó rz y p o d ję li się a n a liz y z ja w isk a ra d y k a ln y c h p rz e m ia n w sz k o ln ictw ie n ie m ie c k im po o b jęciu w ła d z y p rz ez n a ro d o w y c h so cja- 1'stów , d o strze c m ożna k ilk a w ą tk ó w in te rp re ta c y jn y c h . P o ja w ie n ie się ru c h u n az isto w sk ieg o s y tu o w a n o tra f n ie n a o k re s po I w o jn ie św ia to w e j, g d y w sp o łecz eń stw ie n iem ieck im d o m in o w ało poczucie k lęsk i, a k r a j o p an o w ał k ry z y s ek o n o m iczn y o raz chaos sp o łeczn y , w y ra ż a ją c y się w b a n k ru c tw ie id eo w y m w ielu p a rtii i u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h . W sk a zy w an o n a w z ro st zn a cze n ia n az iz m u i jego o statec zn eg o zw y cięstw a w ro k u 1933, u k tó re g o ź ró d e ł le g ła w a lk a N S D A P z siln y m w R e p u b lic e W e im a rsk ie j ru c h e m so c ja listy c z n y m i k o m u n is ty c z n y m . P o p a rc ie sp o łe c z e ń stw a n iem ieck ieg o d la n a ro d o w y c h so c ja lis tó w w ich d ą ż e n iu do zdo b y cia w ład z y w y n ik a ło ta k ż e z gło szo n y ch p rz ez N S D A P i A. H itle ra h a s e ł n e g u ją c y c h ta k ie w a rto śc i, ja k : lib e ra liz m , in d y w id u a liz m , m a rk s iz m o raz
11 K. G ó r s k i , R a a i z m a w y c h o w a n i e . „ A w a n g a r d a P a ń s t w a N a r o d o w c q o " 1939, R. 17, 7. 1/2, s. 2 4 — 42.
w I b i d e m , s. 26.
18 A . Z a n d , S z k o ł a i w y c h o w a n i e w N i e m c z e c h h i t l e r o w s k i c h , W a r s z a w a 1939. 17 I b i d e m , s. 45.
p ac y fizm . F u n d a m e n te m n aro d o w o so c ja listy c z n e j d o k try n y p ed a g o g ic zn ej b y ła ra d y k a ln a n e g a c ja ra c jo n a liz m u , k tó ry z a stą p io n o irra c jo n a ln y m i e le
m e n ta m i w ia ry w m it r a s y i k r w i g e rm a ń s k ie j. In n ą cechą c h a r a k te r y s ty c z n ą p o d k re śla n ą p rzez p o lsk ich te o re ty k ó w o św ia ty i w y c h o w a n ia było n ie z w y k le siln e u p o lity c z n ie n ie całego p ro c e su k s z ta łc e n ia i u r a b ia n ia c h a ra k te ró w m ło d zieży n ie m ie c k e j oraz m ilita ry z a c ja szk o ły w III R zeszy. P o sz u k u ją c te o re ty c z n y c h i z a ra z e m id eo lo g iczn y ch in s p ira c ji h itle ro w s k ie j k o n c e p c ji w y c h o w an ia, p olscy p ed a g o d zy w sk a z y w a li n a
M e in K a m p f A. H itle ra i ro z p ra w ę E. K rie c k a p t. W y c h o w a n ie n a ro d o w o - -p o lity c z n e , p o d e jm u ją c jed n o c z e śn ie p o le m ik ę z p o g ląd am i teg o czoło
w ego ideologa n az isto w sk ieg o .
Z a p ie rw sz y a r ty k u ł z w ią z a n y ściśle z p ro b le m e m p o g ląd ó w p o lsk ich p ed a g o g ó w i d y d a k ty k ó w n a k w e stię n a u c z a n ia i in te rp re ta c ji p ro c esu d zie
jow ego w h itle ro w sk ic h N iem czech n a le ż y u zn ać szkic A n d rz e ja Z an d a p t. N a u k a historii w T r z e c ie j R z e s z y 18, o p u b lik o w a n y n a ła m a c h pozo sta ją c e g o pod w p ły w e m s a n a c y jn y c h te o re ty k ó w w y c h o w a n ia p a ń s tw o w ego czasopism a „ Z r ą b ” . W ed łu g A. Z a n d a z ch w ilą p rz e ję c ia w ła d z y p rz ez n a ro d o w y c h so c ja listó w n a s tą p ił m o m e n t z a ła m a n ia się w ia ry w ta k ie w a rto śc i e u ro p e jsk ie j k u l t u r y ja k h u m a n iz m i p o sza n o w an ie godności osoby lu d z k ie j. A n a liz u ją c z a g a d n ie n ie re w o lty w z a k re sie m y śli p ed ag o g iczn ej w N iem czech, A. Z an d p isał: „D la polskieg o św ia ta p e d a gogicznego z m ia n y w N iem czech m a ją donio słe zn aczen ie. W n aszej św iado m ości ż y ją N iem cy F rö b la , F ic h teg o , H e rb a rta , Z ieh e n a, N iem cy F o rs te ra , S p ra n g e ra , O ste rric h a . D la »Z rębu« n ie zginie n ig d y p am ięć K e rs c h e n s te in e ra — jed n eg o z tw ó rc ó w idei w y c h o w a n ia o b y w a te lsk ie g o . W y p a d k i n ie m ie c k ie p o sta w iły n a s w obec n o w y c h zu p e łn ie w a r u n k ó w ” 19. To o d w o łan ie się A. Z an d a do n a z w isk s y m b o liz u ją c y c h p o stępow e, h u m a n is ty c z n e i lib e ra ln e tr a d y c je n ie m ie c k ie j m y śli p e d a g o g iczn ej oznaczało dla polskiego p u b lic y s ty p rz e c iw sta w ie n ie się ty m n u rto m i te n d e n c jo m p ed a g o g ik i po ro k u 1933, k tó re z a p rz e c z a ły i u s u w a ły z in te le k tu a ln e g o d o ro b k u ra c jo n a ln e i o b y w a te ls k ie id e a ły w y c h o w aw cze.
A u to r a r ty k u łu szczegółow o z a ją ł się a n a liz ą p ro g ra m ó w n a u c z a n ia n a jn o w sz e j h isto rii N iem iec i d ziejó w p o w sze ch n y ch , z w ra c a ją c u w a g ę n a h itle ro w s k ą in te r p r e ta c ję p rz y czy n k lę s k i z ro k u 1919 o ra z n aro d o w o - s o c ja listy c z n ą w y k ła d n ię is to ty p ro cesu h isto ry c z n e g o „od epoki lo d o w c o w e j” aż do o b jęcia w ła d z y p rzez A. H itle ra . A n a liza ta d o p ro w a d ziła A. Z an d a do w n io sk u , iż d o k try n a h itle ry z m u u z n a ła za m o to r p ro c esu h isto ry c z n e g o id eę w a lk i ra s. „ H isto ria je s t n a s ta w io n a ra so w o — ra s a
,e A. Z a n d , N a u k a h i s t o r i i w III R z e s z y , „Zrąb" 1933, t. 15, s. 7 1 — 78. '• I b i d e m , s. 7 1 — 72.
je s t g łó w n y m cz y n n ik ie m , je s t isto tn y m m o to re m d z ie jó w ” . K o n c ep cja ta — w u ję c iu A. Z a n d a — to fu n d a m e n t i p u n k t w y jśc ia całego sze reg u w p a ja n y c h uczniom dog m ató w , k tó ry c h isto tę m o żn a sp ro w a d zić do d w u zasadn iczy ch :
1) k u ltu r a e u ro p e js k a je s t d ziełe m ra s y n o rd y c k ie j, czy li g e r m a ń sk iej;
2) p e w n e ra s y p o sia d a ją w ięk sze p ra w a od in n y c h , m n ie j w a rto ś ciow ych ra s i m ogą je niszczyć.
D ru g ą, obok ra siz m u , ideą je s t w n aro d o w o so c ja listy c z n y m n a u c z a n iu h isto rii „id ea n a ro d o w o śc i” , z k tó re j w y n ik a teza o p o sła n n ic tw ie N ie m iec, jed n o cz ący c h w sz y stk ie ra s y g e rm a ń sk ie g o p och o d zen ia. R ealiza cja te j idei m u si z a te m n a stą p ić n a d ro d z e p o d b o ju ty c h p a ń stw , w k tó ry c h lud n o ść n iem ieck a sta n o w i m niejszość. W o p in ii A. Z a n d a to ra s is to w sk ie i w ie lk o n ie m ie c k ie u ję c ie p ro c e su h isto ry c z n e g o m a sw o je k o n s e k
w e n c je w y chow aw cze, gd y ż n au czy ciel n iem ieck i m u si o d rz u cić w szelk i o b ie k ty w iz m w n a u c z a n iu h isto rii. „ O b ie k ty w n a p ra w d a h isto ry c z n a m u si p rz esied lić się z m u ró w s z k o ln y c h do u n iw e rsy te c k ic h . N iec h aj uczeni w szc zu p ły m kole sp e c ja listó w ro z s trz ą s a ją o b ie k ty w n e w arto ści: m łodzież trz e b a k a rm ić czym in n y m — ty m , czego p ożąd a d u sza m ło dzieńcza. A d u sza ta ła k n ie boha.terskości, w ielk ości, czy n u . R zeczą h is to ry k a w szkole je s t ta k ie p rz e d sta w ie n ie h isto rii, b y w fo rm ie m itu d a ła m łodzieży p o ż ą d an ą p o ży w k ę i p c h n ę ła ją do c z y n n e j p o sta w y w obec ż y c ia ”20. W o cenie A. Z a n d a szkoła n ie m ie c k a z a m ia st rz e te ln ie i o b ie k ty w n ie n a u c z a ć d ziejó w o jc z y sty c h i p o w sze ch n y ch tw o rz y m ity , p o n iew a ż w ideologię ra so w ą, w n o rd y c k o -g e rm a ń s k ą h isto rio zo fię i w w ielk o n iem ieck ą ideę m ożna ty lk o u w ierzy ć, a le n ie sposób z n ią n a u k o w o d y sk u to w a ć . „M ożna n a to m ia st, na p o d sta w ie socjologii ok reślić, sk ą d ta k ie d o k try n y m a ją m ilio n o w e rz esze zw o len n ik ó w . J e d n a k ż e o b aw ia m y się, że p o ru sz e n ie teg o p ro b le m u z a p ro w a d z iło b y n a s za dalek o : m u sie lib y śm y sięg n ąć do d zied z in y p sy ch o p a to lo g ii ży cia sp o łeczn eg o ”21.
Z a g a d n ie n ie n a u c z a n ia h is to rii w N iem czech po ro k u 1933 r o z p a tr y w a n e było często p rzez polsk ich p ed ag o g ó w n a sze rszy m tle ry s u ją c y c h się w ów czas k ie ru n k ó w n az isto w sk ieg o u p o lity c z n ie n ia szk o ły w III R zeszy. P rz y k ła d e m tak ieg o u jęcia i a n a liz y tre śc i p ro g ra m o w y c h , o bo w ią z u ją c y c h n a u c z y c ie la n iem ieck ieg o w w y k ła d z ie d ziejó w o jczy steg o k r a ju , m oże być a r ty k u ł J. J a s trz ę b s k ie j p t. W sp ó łc ze s n e p r ą d y w p e d a
gogii n ie m ie c k ie j. W e w p ro w a d z e n iu do sw oich ro z w a ż a ń a u to rk a s tw ie r
dziła, iż A. H itle r i N S D A P u z n a li śro d k i m asow ego p rz e k a z u (prasa,
20 I b i d e m , s. 77. 21 I b i d e m , s. 78.
ra d io ), a le p rz e d e w sz y stk im szkołę za n a jw a ż n ie jsz y in s tr u m e n t id e o logii n aro d o w o so c ja listy c z n e j w p ro c esie p o d p o rz ą d k o w a n ia p o sta w i zach o w ań w sz y stk ic h w a rs tw i k la s sp o łecz eń stw a niem ieck ieg o . W te n sposób szkoła s ta ła się n a rz ę d z ie m p o lity k i.
A u to rk a szkicu n ie z w y k le tr a f n ie o k re śliła p ro g ra m w y ch o w aw czy n az iz m u jak o „ b a rd zo w sw ej re a k c y jn o ś c i r a d y k a ln y ” , p o n iew aż n ie u w z g lę d n ia on z u p e łn ie z a in te re s o w a ń d zieck a o ra z z ry w a z p e łn ą sw obody i n a tu ra ln o śc i a tm o s fe rą w z a je m n y c h sto su n k ó w i re la c ji m ięd zy uczn iem a n au c zy ciele m . „S zkoła n aro d o w o so c ja listy c z n a u czy u czn ia p o d p o rz ą d k o w a n ia się życiu g ru p y i w oli n au c zy ciela , k tó r y siln ą r ę k ą p ro w a d zi m łodzież n a d ro d z e w y c h o w a n ia cz y n n eg o czło n k a n a ro d u i p a ń stw a . U czeń zdobył p ie rw sz e za sad y p o słu sz e ń stw a ju ż w o chro nce, w szk o le p o w sze ch n ej i ś re d n ie j dochodzi do zro zu m ien ia ko nieczn o ści i n a b y w a zdolność p rz y sto so w a n ia się w sz e rsz y m z a k re sie tw a rd y m w ym ogom p a ń s tw o w y m ”22. T a k ie u s y tu o w a n ie p o zy cji i ro li u cznia w a ru n k u je ta k ż e p o z y c ję n au c zy ciela , p o n iew a ż k r y te r ia o ce n jeg o p os ta w y p o lity c z n e j fo rm u łu je p a ń stw o , p o d p o rz ą d k o w u ją c e sob ie w te n sposób obie s tro n y p ro c esu d y d ak ty c z n o -w y c h o w a w c z e g o , zaś szkoła s ta ła się „ p ie rw sz y m sto p n ie m n a ro d o w o -p a ń stw o w e j sp ołeczn o ści” .
W sw o im s tu d iu m J a s trz ę b s k a p o d ję ła ta k ż e p ró b ę o k re śle n ia g en e zy h itle ry z m u , in te r p r e tu ją c jeg o p o ja w ie n ie się m . in. ja k o r e z u lta t w a lk i po koleń, gd y ż ru c h n aro d o w o so c ja listy c z n y je s t re a k c ją p rz eciw p o k o len iu , k tó re d o p ro w a d ziło do k lę s k i N iem iec w I w o jn ie św ia to w e j, a p rz e w ró t n az isto w sk i c h ę tn ie o k re śla się w N iem czech jak o re w o lu c ję p o lity c zn o -sp o łec zn ą i k u ltu ra ln ą . J. J a s trz ę b s k a za k w e stio n o w a ła je d n a k szerzo n ą w p ro p a g a n d z ie h itle ro w s k ie j tezę, ja k o b y p o ja w ie n ie się N S D A P i A. H itle ra oraz p rz e ję c ie w ła d z y p rz ez tę p a r tię i je j w odza m iało być re z u lta te m s k ra jn ie o d m ie n n e j o p ty k i przeszłości N iem iec. W u ję c iu te j a u to rk i d o k o n a n y p rz e w ró t ja k k o lw ie k w y ra ż a ł k o n flik t p ck o len io w y , to p rzecież „ w y n ik ł on z d u c h a s ta rs z e j g e n e ra c ji [...] I co do treści sa m e j m ożna odn aleźć w h itle ry z m ie te sam e cechy, k tó re w y s tę p o w a ły w d ziałaln o ści B ism a rck a , W ilh elm a, ba n a w e t F r y d e r y k a II: ta sam a bezw zględn ość, z a c h łan n o ść [...] ta sam p y ch a , k tó ra k a z a ła n a k la m ra c h p ask ó w ż o łn ie rsk ic h um ieszczać z a p e w n ie n ie »G o tt m it uns«, to sam o u czucie dziś p o zw ala głosić, że ś w ia t zaw dzięcza ca łą k u ltu r ę ty lk o p ó łn o cn o -n ie m iec k iej r a s ie ”23.
P rz e ch o d zą c z kolei do a n a liz y z a sad n iczy c h cech ideologii n a ro d o w o so c ja listy c z n e j, J. J a s trz ę b s k a n a p ie rw sz y m m ie jsc u w y m ie n iła o d rz u ce n ie p rzez n azizm m a te ria listy c z n e g o św ia to p o g lą d u , a ty m sa m y m
** J. J a s t r z ę b s к a, W s p ó ł c z e s n e p r ą d y w p e d a g o g i i n i e m i e c k i e j , „ K w a r t a l n i k P e d a g o g i c z n y " 1933, R. 5, nr ‘3/4, s. 319.
u z n a n ie m a rk siz m u za głów nego w ro g a ideow eg o i p o lity czn eg o , k tó ry d o b ro je d n o stk i lu d z k ie j chce całk o w icie p o d p o rz ąd k o w ać d o b ru w łasn eg o n a ro d u . D ziałalno ść je d n o s tk i d la ro z w o ju p o m y śln o śc i i p o tęg i w łasn eg o n a ro d u je s t w n a ro d o w o so c ja listy c z n y m sy ste m ie w a rto śc i n ak a zem ety c z n y m i m o ra ln y m . D lateg o też w m iejsce w a lk i k laso w e j h itle ry z m p ro p a g u je so lid a ry z m społeczny, u z n a je w łasn o ść p ry w a tn ą , k o n k u re n c ję i in d y w id u a ln ą in ic ja ty w ę p rz y je d n o c z e sn y m z a c h o w a n iu p ra w a p a ń s tw a do k o n tro li pro cesó w ek o n o m iczn y ch . O d rę b n e, lecz n ie z w y k le is to tn e m iejsce w h itle ry z m ie ja k o id eologii i d o k try n ie p o lity c z n e j z a jm u je z a g a d n ie n ie czy sto ści ra s y n o rd y c k o -a ry js k ie j, a re a liz a c ji te j id ei — w u ję c iu J. J a s trz ę b s k ie j — p o d p o rz ą d k o w a n o całość p o lity k i w e w n ę trz n e j i za g ra n ic z n e j.
B ezw zględna i m eto d y cz n a re a liz a c ja p ro g ra m u n a ro d o w y c h s o c ja listó w n ie pozostaw ia szkoły n ie m ie c k ie j n a u bo czu za ch o d zą cy ch w p a ń stw ie A. H itle ra pro cesó w spo łeczn y ch , gd y ż zasad n iczy m p y ta n ie m je st z a g a d n ie n ie u k sz ta łto w a n ia osobow ości m łodego N iem ca. „ P ed a g o g ia n ie m ieck a w idzi p rz ed sobą je d y n ą d ro g ę : z e rw a n ie z w p ły w a m i w sch o d u i zach odu, o p a rc ie się ty lk o n a istocie n iem ieck o ści. C echą k u ltu r y za ch o d n iej je s t ro z u m o w an ie, ośw iecenie, id e a łe m człow iek ośw iecony, k tó ry w szy stk o chce zro zu m ieć i w sz y stk o w y ja śn ić [...] C złow iek n o w o ż y tn y z ry w a w szelk ie w ięzi z całością, z ro d z in ą , g ru p ą zaw odow ą, p a ń stw e m , kościołem , k ra je m o jc z y sty m , dochodzi do k o sm o p o lity zm u i in te rn a c jo n a liz m u , w szy stk o ro z p ro szk o w a ł, rozłożył, zro zu m iał, z a jm u je w obec w szy stk ieg o sta n o w isk o a n ty m e ta fiz y c z n e i a n ty re lig ijn e , je s t to człow iek o w y so k iej k u ltu rz e te c h n ic z n e j, o d d alo n y od n a tu r y , p ro d u k t w ielk ich m iast. N a ro d o w y so cjalizm o d rz u ca ta k i id e a ł czło w ieka o św ie conego, o d rz u ca p ed a g o g ik ę ra c jo n a lis ty c z n ą i in d y w id u a listy c z n ą i żąda n o w e j, k tó ra b y p o jm o w ała człow ieka w k o n k re tn e j p e łn i sto su n k ó w i p o trz e b życiow ych, id eałe m będ zie człow iek — czło n ek spo łeczno ści n aro d o w o p a ń stw o w e j, u z n a ją c y to w szy stk o , co ta m te n o d rz u c a ł”24. W te j diag n o zie isto ty n aro d o w o so cjalisty czn e g o id e a łu w y ch o w aw czeg o u d e rz a tr a f n ie s c h a ra k te ry z o w a n a p rz ez J . J a s trz ę b s k ą te n d e n c ja h itle ry z m u do to ta lita rn e g o , a p rz y ty m n ie z w y k le up roszczonego, u jm o w a n ia osobow ości lu d z k ie j p o zb a w io n ej w ła sn y c h , in d y w id u a ln y c h
znam io n o d ró ż n ia ją c y c h ją od in n y c h osobn ik ów p o d d a n y c h u je d n o lic a ją c y m zabiegom szkoły i p ro p a g a n d y .
O ile ca ły sy s te m o św ia ty i w y c h o w an ia III R zeszy u zn a n o za je d e n z w a żn y ch o b szaró w p o lity c z n e j in d o k try n a c ji u czn ia i n au c z y c ie la , to szczególne m iejsce w ty m p ro c esie z a jm u je h is to ria ja k o n a jb a rd z ie j po w o łan a do re a liz a c ji p ro g ra m ó w w y c h o w a n ia p o lity c zn eg o . W o cen ie
,J. J a s trz ę b s k ie j h isto ria m a w y c h o w y w ać m łodzież „w k ie r u n k u now ego n iem ieck ieg o n a c jo n a liz m u ”, k tó r y — w o d ró ż n ie n iu od n a c jo n a liz m u X IX w. — p o siad a w ła sn ą , o d rę b n ą p o stać i p iętn o , c h a ra k te r y z u ją c e się m isty c y z m e m i ra siz m e m . C elem n a u c z a n ia je s t w p a ja n ie u cznio m k ilk u p o d sta w o w y c h „ p r a w d ” n a ro d o w o so c ja listy c z n e g o k a n o n u m y śli p o lity c z n e j, k tó re głoszą, że cz ło n k am i n a ro d u i p a ń s tw a n iem ieck ieg o są w szy scy N iem cy n ie z a le ż n ie od m ie jsc a sw ego z a m ie szk an ia, gd y ż w szy scy m u szą się zespolić w je d n y m d ą ż e n iu n a d ro d z e do o b a le n ia T r a k ta tu W ersalsk ieg o , w e w z m o c n ie n iu poczucia „ w a rto ś c i n a ro d u n ie m ieck ieg o ” i jeg o w y ją tk o w o śc i, p rz e ja w ia ją c e j się p rz e d e w sz y stk im w ra so w e j czystości. T y m n a d rz ę d n y m celom p o d p o rz ąd k o w an o o p ra c o w a n e c e n tra ln ie p ro g ra m y h isto rii, p o zo staw ia jąc je d y n ie n au c zy cielo w i sw obodę w w y b o rz e m eto d n a u c z a n ia pod w a ru n k ie m re a liz a c ji z a sa d niczego ce lu w ychow aw czego.
N a p o d sta w ie o głoszonych w lip c u 1933 r. w czaso p iśm ie „ Z e n tra l- b la tt fü r die g e sa m te U n te r ric h ts V e rw a ltu n g ” w y ty c z n y c h d la a u to ró w n o w y c h p o d rę c z n ik ó w h isto rii J. J a s trz ę b s k a w y o d rę b n iła 4 zasad n icze k ie ru n k i n o w ej, zgodnej z d o k try n ą p o lity c z n ą n az iz m u , in te r p r e ta c ji d ziejó w N iem iec. P rz e d e w sz y stk im a k c e n t położono n a o k re s p r e h i sto ry c z n y , ż e b y p o d k re ślić ro lę i zn a cze n ie ra s y g e rm a ń s k ie j w k s z ta ł to w a n iu się k u ltu r y o jc z y ste j, o b e jm u ją c e j je d n a k n ie ty lk o te re n w ła s nego k ra ju , lecz i w sz y stk ie te o b sz a ry p a ń s tw e u ro p e js k ic h , g dzie żył i tw o rz y ł n o rd y c k i człow iek. N a stę p n ie p o stu lo w an o , ab y h is to ria p o li ty czn a w y p rz e d z a ła h isto rię k u ltu r y , gd y ż ta o s ta tn ia tw o rz y się pod w p ły w e m c z y n n ik ó w o c h a ra k te r z e p o lity c z n y m i p e łn i w obec n ich fu n k c je słu ż e b n e . W ścisły m zw ią zk u z p o p rz e d n im z a le c e n ie m n a le k c ja c h h isto rii p o w in n o się pośw ięcać dużo u w a g i p ro b le m o w i w p ły w u je d n o stk i n a bieg d ziejów , co z kolei m a n a ce lu k s z ta łto w a n ie „ ś w ia to p o g ląd u b o h a te rsk ie g o ” , k tó r y ja k o b y n a jb a rd z ie j o d p o w iad a m e n ta l ności i tra d y c ji n a ro d u n iem ieckiego, tw o rz ą c w te n sp o só b siln ą, em o cjo n a ln ą m o ty w a c ję w zw alcza n iu w ro g ó w z e w n ę trz n y c h i w e w n ę trz n y c h .
Szczegółow e tre śc i n a u c z a n ia d ziejó w o jc z y sty c h i p o w sze ch n y ch p o w in n a p rz e n ik a ć idea, w yższości ra s y g e rm a ń s k o -n o rd y c z n e j in te r p r e to w a n e j p rz ez w y k ład o w cę jak o je d y n y k u ltu ro tw ó rc z y c z y n n ik w ro z w o ju p a ń s tw e u ro p e jsk ic h p o cząw szy od s ta ro ż y tn e j G re cji. K o n flik ty w e w n ę trz n e i w o jn y o b ro n n e lu b za czep n e m a ją być p rz e d s ta w ia n e jak o r e z u lta t w a lk i ra s — je d y n e g o c z y n n ik a d e te rm in u ją c e g o p rz e b ie g p ro c esu h isto ry czn eg o . „ J e d n a k g łó w n y m p u n k te m ro z w a ż a ń p o w in n y być p rz e życia w o jn y św ia to w e j i w a lk a N iem ców z ca ły m św ia te m , p o n iżen ie n iem ieck ieg o n a ro d u p rz ez tr a k t a t w e rsa lsk i, w p ły w lib e ra ln o -m a rk s o w - skiego p o g ląd u , p rz e b u d z e n ie się n a ro d u ód w a lk i o za g łę b ie R u h ry , p rz e ja w ie n ie się n aro d o w o so c ja listy c z n e j idei w oln ości aż do p o w sta n ia
n ie m ie c k ie j n a ro d o w e j społeczności (V o lk sg e m e in sc h aft) w w ie lk i dzień P o ts d a m u ”25.
W tre śc i p ro g ra m u o b e jm u ją c e g o o k re s od r o k u 1919 d o m in u je — co p o d k re śla ła J. J a s trz ę b s k a — k o n s e k w e n tn ie p rz e p ro w a d z o n a a p o teoza h itle ry z m u , b u d z e n ie w śró d m ło d zieży szk o ln ej i s tu d e n c k ie j n ie n aw iści do całego św iata, p ra g n ie n ia o d w e tu p o p rzez b u d o w ę po tęg i m ilita r n e j i ek o n o m icz n ej N iem iec, p o d k re ś la n ie ro li p a r tii n a ro d o w y c h so cjalistó w i zasłu g A. H itle ra w p rz y w ró c e n iu N iem com n ależn eg o im m ie jsc a w E u ro p ie i iświecie. Z a le c e n ia p ro g ra m o w e k oń czą się p o s tu la te m zap o zn an ia słu c h a c z y z ży c io ry sem A. H itle ra i H in d e n b u rg a „jak o tw ó rc ó w p rz e b u d z e n ia N iem iec”, w y ja śn ie n ie m sy m b o lik i b a rw n a ro d o w y c h (sz ta n d a r c z a rn o -b ia ło -c z e rw o n y ) o ra z d ziejó w i zn aczen ia
sw a sty k i.
In te r e s u ją c y je s t k o m e n ta rz i in te r p r e ta c ja ty ch zaleceń h itle ro w sk ic h w ład z o św iato w y c h , ja k ie sfo rm u ło w a ła w za k o ń cze n iu sw ego szk icu J . J a s trz ę b s k a , z w ra c a ją c u w a g ę, iż p ro g ra m te n je s t „ z d u m ie w a ją c y w sw e j b ru ta ln e j szczerości i eg o ty z m ie ” . A u to rk a ta, k o n s ta tu ją c fa k t to ta lita rn e g o zd ław ie n ia w sze lk ie j k r y ty k i s y s te m u p o lity czn eg o , ja k i w p ro w a d z o n o w N iem czech p o s ty c z n iu 1933 r., o ra z w s k a z u ją c n a dalsze p o su n ięcia re ż im u z m ierzając eg o do c a łk o w ite g o u b ez w łasn o w o ln ien ia całego sp o łecz eń stw a m. in. p o p rzez s p re p a ro w a n ie o d p o w ied n ich treśc i p ro g ra m ó w n a u c z a n ia h isto rii, b y ła zd a n ia , że N S D A P i A. H itle r p o n io są k lęsk ę p o lity c zn ą i m o ra ln ą , gdyż „ w y d a ją m i się p la n y H itle ra jak o p ro g ra m n a d łu ższą m e tę , tzn. w y c h o w a n ie n a ro d u — n ie re a ln e . T u m u si n a stą p ić alb o re a k c ja b u n tu , alb o sz a rz y z n a i p a u p e ry z m d u c h o w y ” . S k ra jn ie te n d e n c y jn e u jęcie p ro g ra m u h isto rii w n a ro d o w o so c ja listy c z n e j szkole z in te rp re to w a ła J. J a s tr z ę b s k a jak o p rz y g o to w a n ie m łodego p o k o le n ia N iem có w do n o w e j w o jn y w im ię ra s y g e rm a ń sk ie j, k tó re j rz ek o m a m isja i k u ltu ro w e p o sła n n ic tw o m iało zm ien ić d z ie je E u ro p y p o d p o rz ą d k o
w a n e j te u to ń sk im k o h o rto m b a rb a rz y ń c ó w . „N ie n aw iść do w szy stk ich , poczucie k rz y w d y , p ra g n ie n ie o d w e tu , p rz e k o n a n ie o sw e j w yższości w obec in n y c h n a ro d ó w i d ąż en ie do p a n o w a n ia n a d św iatem . To b y ło b y g ro ź n ie jsz e n ieb ez p iecz eń stw o d la E u ro p y niż za czasów W ilh elm a. C zy E u ro p a zg od ziłab y się n a pó jście do n ie w o li n ie m ie c k ie j, czy też p o w tó rz y ła b y się k a ta s tro fa w o je n n a z 1914 r o k u ? ”26
W n ik liw a o b se rw a c ja p rz em ian , zacho d zący ch na te re n ie szk o ln ictw a n iem ieck ieg o po zdob y ciu w ła d z y p rzez ru c h n aro d o w o so cjalisty czn y , p rz y n io sła w p o lsk im cz aso p iśm ie n n ic tw ie p ed a g o g ic zn y m w z ra s ta ją c ą ilość p u b lik a c ji, z k tó ry c h o d rę b n ą g ru p ę s ta n o w iły re c e n z je , u k a z u ją c y c h
s ’ I b i d e m , s. 330. *“ I b i d e m ,
się w N iem czech, p o d rę czn ik ó w h is to rii d la szkół ro z m a ity c h ty p ó w i p r o g ra m ó w n a u c z a n ia , a ta k ż e om ó w ien ia z a rz ą d z e ń h itle ro w sk ic h w ład z o św iato w y ch . N ie sposób w ty m m ie jsc u p rz e d s ta w ić w sz y stk ic h , n a j częściej d ro b n y c h , re c e n z ji n a z isto w sk ie g o p iś m ie n n ic tw a h isto ry czn e g o , ja k ie u k a z a ły się w P o lsce po ro k u 1933, n ie m n ie j n a u w a g ę z a s łu g u je o p u b lik o w a n e n a ła m a c h „W iadom o ści H isto ry c z n o -D y d a k ty c z n y c h ” o b sz e rn e o m ó w ien ie tre śc i ro z p ra w y K a rla F rie d ric h a S tu r m a pt. D er
G e s c h i c h t s u n te r r ic h t d e r V o l k s s c h u l e i m nazio n a lso zia listisc h en S ta a te
(L ipsk 1933).
A u to r te j re c e n z ji p o d p isu ją c y się k ry p to n im e m J. D. stw ie rd z ił, iż k sią ż k a K. F. S tu r m a „ je s t d o b itn y m w y ra z e m te n d e n c ji p a n u ją c y c h obecnie w N iem czech, p o n iew aż a u to r o m a w ia n e j p u b lik a c ji „n ie w y o b ra ż a sobie, a b y m ógł istn ie ć ob ecn ie w N iem czech n au c zy ciel h isto rii, k tó r y by n ie zn a ł k sią ż k i F iih r e ra »M ein K a m p f« ”27. W o cen ie a u to ra re c e n z ji K. F. S tu r m zw alcza w szelk ie p rz e ja w y lib e ra liz m u w n a u c z a n iu h isto rii,
je st to b o w iem n iezg o d n e z d u c h e m r a s y g e rm a ń s k ie j. N ow e, n aro d o w o - so c ja listy c z n e p a ń stw o tw o rz y w ła s n y sy s te m w a rto śc i w y c h o w aw c zy ch i m o ra ln o -e ty c z n y c h , k o n s tru u je w ła sn y rd z e n n ie n ie m ie c k i św iato p o g ląd . K ry ty c z n ie odn iósł się po lsk i re c e n z e n t k siążk i K . F . S tu r m a do z a w a rte j ta m ap o teo z y p a ń stw a p rz e d sta w io n e g o jak o u z a sa d n io n ą h is to ry c z n ie ideę n a d rz ę d n o śc i w ła d z y w obec je d n o s tk i. P a ń s tw o p o jm o w a n e je s t — zgod nie z filozofią H e g la — ja k o o rg a n r e g u lu ją c y całość życia sp ołecznego i cz y n n ik , m o b iliz u ją c y do w a lk i w s z y stk ic h o b y w a te li. Z ro z
w a ż a ń F. K . S tu r m a re c e n z e n t w y d o b y ł ta k is to tn y d la zro zu m ien ia w y c h o w aw c zej k o n c e p c ji h itle ry z m u id eał o b y w a te la , k tó ry m m oże być ty lk o „człow iek o m o cn y m p o czuciu ra so w y m , d u m n y z tego, że je s t N iem cem , o b d a rz o n y siln ą w olą, k a r n y , gotów do słu ż b y z b ro n ią w rę k u . A b y te n cel o siąg n ąć , n ie w y s ta r c z y w y k sz ta łc e n ie , trz e b a d z ia ła ć n a u czucie i w olę, stą d ro la h isto rii w n o w e j szkole s ta je się b ard zo pow ażn ą. H isto ria n a jle p ie j o b u d zi św iadom o ść ra so w ą , w szak p rzeszłość N iem iec to p rz eszło ść k aż d eg o o b y w a te la . H is to ria to ro z b u d z e n ie s k a rb ó w tk w ią cy ch w n ieśw iad o m o ści — to n ie je s t p la to n iz m , a fre u d y z m za sto so w an y do te o rii ra s iz m u " 28.
N a zisto w sk a koncepcja! n a u c z a n ia h isto rii i z a w a rty c h w ty m p rz e d m iocie tre śc i p o lity c z n y c h n ie p o m in ęła z a g a d n ie n ia w o jn y i p o k o ju , g dyż — n a co zw ró cił u w a g ę J . D. — a u to r re c e n z o w a n e j k siążk i z d e c y d o w a n ie sp rz eciw ił się ze p ch n ięciu n a d alszy p la n h isto rii w o jen , po n iew aż dzieje p a ń s tw a to ta k ż e zw y c ię stw a i k lęsk i, a z a te m w n a u c z a n iu h is to rii
*7 J. D. (rec. z:) K. F. S t u r m , D e r G e s c h i c h t s u n t e r r i c h t d e r V o l k s c h u l e i m n a z i o n a l s o z i a l i s t i s c h e n S t a a t e , L ip sk 1933, „ W i a d o m o ś c i H i s t o r y c z n o - D y d a k t y c z n e 1934, R. 2, z. 1, s. 34.
n a le ż y d o b itn ie p o d k re śla ć , że w o jn y b y ły i są n ie u n ik n io n e . P o n a d to , h itle ro w sc y tw ó rc y now ego m o d elu in fo rm o w a n ia o p rzeszłości z d e c y
d o w a n ie za n eg o w a li p o z y ty w isty c z n y o b ie k ty w iz m , o d rz u cili ścisłość i w ie rn o ść h isto ry c z n e g o p rz e k a z u , w m ie jsc e k tó re g o u m y sł i c h a ra k te r u cznia p o w in n y k sz ta łto w a ć le g e n d y i m ity , u k a z u ją c e b o h a te rs k ie czy n y g e rm a ń sk ic h przo d k ó w . T a k ie u ję c ie p ro c e s u dziejow ego , k tó re g o je d y n ą w y k ła d n ią m iało być s z o w in isty c z n o -ra sisto w sk ie sp o jrz e n ie zaró w n o n a przeszłość N iem iec, ja k i E u ro p y , św iad czy — w o p in ii po lskiego re c e n ze n ta — o s k ra jn ie in s tru m e n ta ln y m tra k to w a n iu n a u k i h isto ry c z n e j p rz ez n a ro d o w y so cjalizm i jego p ro p a g a to ró w n a te re n ie n iem ieck iej szkoły.
P r ze b u d o w a historiografii w III R z e s z y to ty tu ł a r ty k u łu Z ofii K rz e-
m ick iej, k tó ra sw o je s tu d iu m o p a rła n a le k tu rz e trz e c h ro z p ra w n ie m ie c k ich h is to ry k ó w (H. E. S tie r; D e u ts c h e G e sc h ich te i m R a h m e n der W e l t
gesc hic hte, B e rlin 1934; F. S tie v e , G e sc h ic h te d e r d e u t s c h e n V o l kes, M o n ac h iu m 1934; W. K lo eb e r, V o m W e ltk r i e g z u r N a tio n a le n R e v o lu tio n , M o n ac h iu m 1934). P u n k te m w y jś c ia ro z w a ż a ń Z. K rz em ic-
k iej było stw ie rd z e n ie , iż m im o p o d staw o w e g o i o b o w iąz u ją ceg o p o s tu la tu d ąż en ia do o b ie k ty w n e j p ra w d y n a u k a h isto ry c z n a zw iązan a je s t z a k tu a ln y m i w y d a rz e n ia m i p o lity c z n y m i i u w ik ła n a w zacho dzące p ro c esy ekonom iczne, k u ltu ro w e i społeczne. S zczególnie w y ra ź n ie d o s trze c m ożn a tę s y tu a c ję n a u k h u m a n is ty c z n y c h w N iem czech h itle ro w skich, gdzie „p rzeszłość z a p rz ę g n ię ta je s t w słu żb ę te ra ź n ie jsz o śc i” .
Z d an ie m Z. K rz e m ic k ie j ru c h n a ro d o w o so c ja listy c z n y , ja k k o lw ie k n a z y w a ją c y sam sieb ie ru c h e m re w o lu c y jn y m w p rz e c iw ie ń stw ie do w ielu in n y c h „ p a rtii w y w ro to w y c h ” z ry w a ją c y c h w szelk ie w ę z ły h isto ry czn e , sz u k a o p arcia i leg aliza cji w p o d k re ś la n iu sw ej łączno ści z przeszło ścią, „ s ta r a ją c się (...] zg ru p o w ać c a ło k s z ta łt w y d a rz e ń d z ie jo w y c h dookoła kośćca ideologii n a ro d o w o so c ja listy c z n e j”. W ed łu g Z. K rz e m ic k ie j h itle ry z m n a w ią z y w a ł w p o cz ą tk a c h sw ego istn ie n ia ty lk o do n ie k tó ry c h m o m en tó w n iem ieck iej tra d y c ji, p o sz u k u ją c te o re ty c z n e g o u za sa d n ie n ia m . in. w m ito lo g ii g e rm a ń s k ie j, w ideologii o k re su w o je n ch ło p sk ich w ie k u X V I, w m y śli p o lity c z n e j F r y d e r y k a W ielkiego i B ism a rck a . P o p rz e ję c iu w ład z y p rzez p a r tię spod zn a k u s w a sty k i o kazało się, że N S D A P zam ie rza z a a n e k to w a ć d zieje N iem iec na u ż y te k p a r ty jn e j p ro p a g a n d y , d o strz e g a ją c szczególne w a lo ry w y c h o w aw cze w n a u c e h is to ry c z n e j, k tó re j je d n o s tro n n a in te rp re ta c ja m a słu ży ć d łu g o fa lo w y m celom h itle ro w sk ie g o reżim u .
Z. K rz e m ic k a p o szu k iw a ła w sp ó ln y c h w ą tk ó w in te r p r e ta c y jn y c h w trz e c h a n a liz o w a n y c h p rz ez n ią ro z p ra w a c h n a u k o w y c h n a z isto w sk ic h h is to ry k ó w . To, co zd a n ie m a u to rk i szkicu, łą c z y te p ra c e to św iad o m e zabiegi in te rp re ta c y jn e , z m ie rz a ją c e do w y k a z a n ia , iż u k o ro n o w a n iem c a łe j h is
to rii N iem iec je s t p a ń stw o n a ro d o w o so c ja listy c z n e b ę d ą c e log iczn ym , k o n iecz n y m re z u lta te m d ziejow ego p ro c esu . A n a liz u ją c szczegółow o p u b lik a c je H. F. S tie ra , F . S tie v eg o i W. K lo e b e ra a u to rk a d o strz e g ła tra fn ie , iż p ra c e te n ie są w istocie ro z p ra w a m i n a u k o w y m i, n ie je s t ich celem o b ie k ty w n a r e k o n s tr u k c ja fa k tó w n a p o d sta w ie k ry ty c z n e j a n a liz y źród eł, ale są one „ w y k ła d n ik ie m p rą d ó w a k tu a ln y c h n a h is to ry c z n y m tl e ” . P ra c e h itle ro w sk ic h h is to ry k ó w n a z w a ïa Z. K rz e m ic k a „ c z y ta n k a m i d la n a ro d u n iem ieck ieg o ” , k tó re m o d y fik u ją w d u c h u n a ro d o w o so c ja listy c z - n y m p o sia d a n y zasó b w ie d z y o p rzeszłości, w ią ż ą tę p rzeszło ść z a k tu a l
n y m i w y d a rz e n ia m i p o lity c z n y m i, u k a z u ją c je z k o lei ja k o re a liz a c ję dziejo w eg o p o s ła n n ic tw a i n a ro d o w e j tra d y c ji n ie m ie c k ie j. P o d s u m o w u ją c sw o je re fle k s je n a te m a t h itle ro w s k ic h te n d e n c ji id eo w y ch w ó w czesn ej h isto rio g ra fii n ie m ie c k ie j Z. K rz e m ic k a p isała: „dzieła te sta n o w ić m a ją » n au k o w ą p o d staw ę « d la p o d rę c z n ik ó w sz k o ln y c h z d zie d z in y h is to rii d la szkół III R zeszy. P o s łu g u ją się one w p ra w d z ie n a u k o w y m pozorem , a le d a le k ie są od p ra w d z iw ie n a u k o w e g o p rz e d sta w ie n ia ; w k a ż d y m ra z ie sta n o w ią c e n n y m a te r ia ł d la p rz y sz łe g o o b ie k ty w n e g o h is to ry k a r u c h u n aro d o w o so cjalisty czn e g o , u n a o c z n ia ją c m e to d y d o sk o n a le z o rg a n i zow anego sposobu p ro p a g a n d y w y z y sk u ją c e j n a u k o w y a p a r a t d la celów a k tu a ln e j p o lity k i”20.
P o g lą d y J. J a s trz ę b s k ie j, A. Z an d a i Z. K rz e m ic k ie j u z u p e łn ił w ła s n y m i u w a g am i i o cen am i zw ią zan y m i z p ro b le m e m n a z isto w sk ie j „ r e fo rm y ” sz k o ln ic tw a n iem ieck ieg o A. M. W odziński, a u to r o b sze rn eg o s tu d iu m pt. N a u cza n ie historii w II I R z e s z y . R e z u lta ty , re w o lu c ji 30 sty c z n ia 1933 r o k u ” u w id o cz n iły się — jego zd a n ie m — p rz e d e w sz y stk im w n au c e, szczególnie zaś w n a u c e h is to ry c z n e j. D la A. M. W o dzińskieg o f u n d a m e n ta ln ą d la „ św ia to p o g lą d u ” n aro d o w o so c ja listy c z n e g o b y ła d o k try n a ra sisto w sk a , k tó re j założenia u k s z ta łto w a ły za ró w n o o k re ślo n y m odel n a u c z a n ia h isto rii, ja k i z m o d y fik o w a ły g ru n to w n ie m eto d o lo g iczn e d y r e k ty w y b ad a w cz e n au k o w e g o w a rs z ta tu n ie m ie c k ic h h isto ry k ó w . N iem al n a z a ju tr z p o zw y c ię stw ie w y b o rc z y m N S D A P w m a rc u 1933 r. p o jaw iło się w ie le p u b lik a c ji d o m a g a ją c y c h się „ o d n o w ie n ia n a u k i” i „n o w ej h is to r io g r a f ii” , p o n ie w a ż n a u k a h is to rii p o z o sta w a ła w ty le i n ie in te rp re to w a ła
b ieżą cy ch w y d a rz e ń p o lity c z n y c h , a h is to ry c y n ie p rz e ja w ia li ta k o cze k iw a n e j p rz ez p a r tię h itle ro w s k ą „ p o lity c z n e j n a m ię tn o śc i i w o jo w n i czości” . A. M. W odziński p rz y p o m in ą ł w ty m m ie jsc u w y p o w ie d ź czoło w ego ideologa n az iz m u A. R o sen b erg a, k tó r y podczas o b ra d zja z d u h is to ry k ó w n iem ieck ich , w ro k u 1934, p o w iedział, że „ h isto ria p o w szech n a m u si być n a now o p isan a, g d y ż z ch w ilą o d ro d z en ia n a ro d u n iem ieck ieg o
! ' Z. K r z e m i c k a , P r z e b u d o w a h l s l o r l o g r a l l l w III R z e s z y , „ W i a d o m o ś c i H i s t o r y c z n o - D y d a k t y c z n e " 1935, R. 3, z. 1/2, s. 22.
w y b iła też godzina i d la n o w e j h is to rio g ra fii n ie m ie c k ie j, k tó ra m usi być ściśle n a ro d o w a, na w sk ro ś n ie m ie c k a ”30.
T en k a te g o ry c z n y n a k a z p o rz u cen ia w szelk iego o b ie k ty w iz m u w u p r a w ia n iu b ad a ń n a u k o w y c h i o g łaszan ia ich w y n ik ó w ze szczególną bez- w g lęd n o ścią został z realizo w a n y w p ro cesie d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z y m na w sz y stk ic h szczeblach k sz ta łc e n ia w N iem czech n a ro d o w o so cjalisty cz- n y c h . A. M. W odziński b y ł je d n a k zd an ia, iż o k res, ja k i u p ły n ą ł od m o m e n tu n a z isto w sk ie g o p rz e w ro tu , j e s t z b y t k ró tk i, a b y m o żn a by ło d o k o n ać p e łn e j o c e n y p ro g ra m ó w n a u c z a n ia h is to rii w III R zeszy, ale u w a ż n a le k tu ra w ielu p u b lik a c ji o g łasza n y ch p rz e z n ie m ie c k ie m in is te rs tw o
o św ia ty p o zw ala na z re k o n s tru o w a n ie ideolo g iczn y ch tre śc i p rz e k a z y w a n y c h uczn iom i s tu d e n to m p rz ez ped ag o g ó w w y p e łn ia ją c y c h p a r ty jn e d y re k ty w y . W o p in ii A. M. W odziń skiego p o d sta w o w y m źró d łem , z k tó reg o czerp ią n iem iecc y te o re ty c y w y c h o w a n ia , je s t M e in K a m p f i d o p iero a n a liz a o d p o w ied n ich fra g m e n tó w k siążk i A. H itle ra m oże w y ja ś n ić isto tę n aro d o w o so c ja listy c z n e j re w o lty , ja k a n a s tą p iła w n iem ieck im szk o ln ictw ie, p o leg ają cą n a za sad n icze j zm ian ie k o n c e p c ji w y c h o w aw czej i w p rz ę g n ię c iu szk o ły w słu żb ę p o lity k i.
L e k tu ra M e in K a m p f d o p ro w a d ziła A. M. W od ziń skiego do w nio sk u , iż za d an iem n iem ieck ieg o n a u c z y c ie la h isto rii je s t ta k ie w y c h o w an ie p rzy szłeg o o b y w a te la , żeb y by ł: 1) c z y n n y m i p o ży tec zn y m człon kiem p a r tii n aro d o w y c h so cjalistó w , czyli p a ń s tw a ; 2) ra so w o u św iad o m io n y ; 3) d u m n y z p rz y n ależn o śc i do n a ro d u n iem ieck ieg o ”81. T e tr z y cele ideologicznego w y c h o w a n ia re a liz o w a n e są p oprzez p e rm a n e n tn ą a k tu a liz a c ję z a w a rte g o w p ro g ra m ie n a u c z a n ia m a te r ia łu h isto ry czn e g o , a le p o d sta w o w e zn a czen ie p rz y w ią z u je się do d o k ład n eg o zap o zn an ia ucznia z w e w n ę trz n y m i d z ie ja m i N iem iec la t 1918— 1933. K lu cz o w y m w y d a rz e n ie m tego o k re su , z p u n k tu w id zen ia p o lity c zn y ch i p ro p a g a n d o w y c h in te re só w re ż im u , je s t T r a k ta t W ersalsk i, k tó re g o o d p o w ied n ia i n t e r p re ta c ja m a w y k a zać p o p e łn io n ą p rzez p rz y w ó d c ó w i tw ó rc ó w R ep u b lik i W e im a rsk ie j z d ra d ę in te re só w n aro d o w y ch . D lateg o też w szko łach n ie m ieckich w ścisły m zw ią zk u z ty m z a g a d n ie n ie m p o ru sz a się n a le k c ja c h h isto rii ta k ie te m a ty , ja k np. „ k rw a w ią c e g ra n ic e n aszego p a ń s tw a ” , „ a u s tria c k ie b ra te rs k ie p lem ię n ie m oże w ró cić do m a c ie rz y ” , „m ilio n o m N iem có w g ro zi z a g ła d a poza g ra n ic a m i R zesz y ”, „ w a lk a o ró w n o u p ra w n ie n ie N ie m ie c ” .
P ro p a g a n d o w a a k tu a liz a c ja tre ś c i h isto ry c z n y c h n ie w y c z e rp u je oczy w iście w sz y stk ic h m etod em o cjo n a ln e g o o d d z ia ły w a n ia n a p s y c h ik ę dzieci i. m łodzieży, k a ż d y bo w iem p o lity c z n y w y c h o w aw c a (a je s t n im n a u c z y
-30 A . M. W o d z i ń s k i , N a u c z a n i e h i s t o r i i w III R z e s z y" , „ W i a d o m o ś c i H i s t o - r y c z n o - D y d a k t y c z n e ” i 936, R. 4, z. 3, s. 89.
ciel h isto rii) zo b o w ią zan y je s t do z w alcza n ia m a te ria liz m u h isto ry czn e g o , p ro le ta ria c k ie g o in te rn a c jo n a liz m u i lib e ra liz m u „n iezg o d n eg o ze s t r u k tu r ą d u c h o w ą n a r o d u ” . C e n tra ln e m ie jsc e w n a u c z a n iu d ziejó w N iem iec z a j
m u ją h isto ry c z n e postacie, sy m b o liz u ją c e id e a ły n a c jo n a lis ty c z n o -m ilita - ry s ty c z n e (cesarz M a k sy m ilia n — w z ó r o sta tn ie g o ry c e rz a , L u te r — w zór ew an g elick ieg o p a sto ra , F ry d e r y k II — w zó r p ru sk ie g o oficera, G o e th e — w z ó r w y k sz ta łc o n e g o o b y w a te la , H itle r — w z ó r n a ro d o w e g o so cjalisty ). „ P rz y k a ż d e j sposobności n a le ż y p o d k re ślić zn a czen ie p ra w d z iw e g o w odza d la k ażd eg o n a ro d u , n a le ż y obudzić e n tu z ja z m d la ty ch w ielk ich oso bistości. O n e m a ją być w zo rem d la k ażd eg o niem ieck ieg o ch ło p ca. W te d y też obu dzi się w k a ż d y m N iem cu d u m a, że n a le ż y do n a ro d u , k tó ry oddał k u ltu rz e lu d z k ie j n ieo cen io n e u słu g i, że je s t czło n k iem ra s y , k tó ra n ależ y , ja k n a u k a to n ieo d zo w n ie stw ie rd z iła , do n a jp rz e d n ie js z y c h ra s lu d zk ich . A ró w n o c ześn ie ob udzi się też w u cz n ia ch z a u fa n ie do siły n a ro d u , co w e d le słó w k a n c le rz a je s t je d n y m z z a sad n iczy c h p o s tu la tó w w szelkiego w y c h o w an ia, a szczególnym z a d a n ie m h is to rii”32.
O d rę b n y m p ro b le m e m , k tó re m u pośw ięcił w iele uw ag i A. M. W o d ziń sk i, b y ła k w e stia w e w n ę trz n e j s t r u k tu r y m e ry to ry c z n y c h tre ś c i p rz e w id zian y c h jak o m a te ria ł le k c y jn y , o b o w ią z u ją c y n a u c z y c ie la i uczniów . P rz e d e w sz y stk im a u to r ten zw ró cił u w agę, iż w p o w a ż n y m sto p n iu o gran iczo n o ilość i szczegółow ość m a te r ia łu n a rzecz jego zw arto ści, n a w e t k o sztem o d rz u c e n ia dość is to tn y c h — z p u n k tu w id z e n ia d ziejó w N iem iec — fa k tó w i w y d a rz e ń . W p ro w ad zo n o n a to m ia s t do ta k upro szczo neg o p ro g ra m u n o w e z a g a d n ie n ia n ieo b ec n e p rz e d ro k ie m 1933 w n a u c z a n iu h isto rii n a poziom ie szkoły p o w sze ch n ej i śre d n ie j. W p ie rw sz y m rz ęd zie p ro g ra m h isto rii o jc z y ste j został „w zb o g ac o n y ” p re h is to rią i o k re sem w c zesn o -g e rm ań sk im , u su w a ją c w ten sposób ze św iad o m o ści ucznia o cz y w isty fa k t u sy tu o w a n ia źród eł e u ro p e js k ie j k u lt u r y i cy w iliza cji w G re c ji i R zy m ie o ra z s u g e r u ją c ty m sam y m , iiż to k ra je p ó łn o cn ej i śro d k o w e j E uro p y , a w ięc o b sz a ry za lu d n io n e p rzez p lem io n a g e r m a ń sk ie i n o rd y c k ie , d a ły p o cz ątek i im p u ls ro z w o jo w i lu d z k ie j ak ty w n o śc i c y w iliz a c y jn e j. Dość w cześn ie z a p o z n a je się n iem ieck ieg o u cznia z h isto rią i poch o d zen iem ra s oraz ich w k ła d e m w k u ltu r ę og ó ln o św iato w ą. „U czeń m a w y n ieść z n a u k i p re h is to rii i h is to rii w czesn ego śre d n io w ie cza to p rz e k o n a n ie , że [...] w sz y stk ie p a ń s tw a Z ach o d u i ich tw ó rc ze w a rto ści za w d zięc zają sw o je istn ie n ie je d y n ie G e rm a n o m . P r z y z u p e łn y m z a g i n ię c iu g e rm a ń s k ie j k rw i w E u ro p ie zag inąć b y m u s ia ła ró w n ie ż całk o w icie k u ltu r a Z ach o d u . O g ó ln e za sad y w y c h o w a n ia w p ro g ra m ie n aro d o w y c h so cjalistó w : ra siz m , naro d o w o ść, h isto ria n a u słu g a c h p o lity k i — u w y d a t n ia ją się t u ta j w y ra ź n ie ”33.
O bok p re h is to rii n o w y m e le m e n te m p ro g ra m u n a u c z a n ia je s t z a g a d n ie n ie ra siz m u , p rz y pom ocy k tó re g o n ie m ie c k i pedagog m a obow iązek in te rp re to w a ć d zieje N iem iec, E u ro p y i św ia ta , w te n sposób, żeb y k ażd em u słu ch ac zo w i u p rz y to m n ić fu n d a m e n ta ln e zn a czen ie „czy stości k rw i i r a s y ” M im o jed n o z n a c z n y c h zaleceń h itle ro w sk ic h w ład z o św iato w y c h w te j k w e stii re a liz a c ja tego p u n k tu p ro g ra m u n a p o ty k a w szk o łach zn aczn e tru d n o śc i sp o w o d o w an e n ie k o m p e te n c ją n au czy cieli, k tó rz y n ie p o tra fią up o ra ć się z w ielom a h ip o teza m i d o ty czą cy m i p och od zen ia ra s, ich ro z m ieszczenia, ro li, ja k ą o d e g ra ły w przeszłości itd. A. M. W odziński zw rócił u w a g ę n a istn ie n ie p e w n e j liczby h is to ry k ó w n a ro d o w o so c ja lis ty czn y c h , k tó rz y w y ra ż a ją n a w e t obaw ę, iż za g ad n ien ia ra s o w e „u su n ą h isto rię w c ie ń ” i że zo stan ie ona w k ró tc e zd e g ra d o w a n a je d y n ie do n a u k i pom ocniczej, n o w e j d zied z in y w ied zy — raso lo g ii. N iem n iej — w tra f n e j o p in ii A. M. W odzińskiego — ra s is to w sk a in te r p r e ta c ja pro cesu h isto ry c z n e g o je s t n ie z w y k le w y g o d n a w ró w n y m s to p n iu d la h is to ry k a - -b a d a c z a , ja k i d la n au c z y c ie la , p o n iew a ż „ h is to ry k z g ó ry w ie, co chce znaleźć. S p e łn ił sw o je zad an ie, sk o ro w y k a z a ł o b ja w y ty p u raso w ego. W sz y stk ie w y d a rz e n ia są z g ó ry p o w y z n acz an e p rz ez p rz e d h isto ry c z n e po d św iad o m e g łęb in y . P o w s ta je w obec tego p y ta n ie : czy d la tego, k to zna w sz y stk ie „ w ie czn e” p o d sta w y sw ej ra sy , p o trz e b n a je s t jeszcze h isto ria ? C zyż n ie w y sta rc z y m u w s łu c h iw a n ie się w głos sw e j k rw i? O n a p rz e c ie ż je s t b liższa niż c a ła w ied z a h isto ry c z n a . D o ch od zim y w te d y do k o n flik tu m ię d z y h isto ry c z n y m a ra so w y m tłu m a c z e n ie m n aro d o w eg o b y tu . P o w s ta je ip y tan ie: k o m u n a le ż y się p ry m a t czy h isto rii, czy n a u c e ra s iz m u ? ”34
Z p ro b le m a ty k ą ra sis to w s k ą z w ią zan e je s t ściśle z a g a d n ie n ie sto s u n k u h itle ry z m u do Ż ydów , le k c je h isto rii b ow iem s ta ły się ró w n ie ż p re te k s te m d la w p a ja n ia m ło d zieży n ie n a w iśc i i p o g a rd y d o sp ołeczno ści ży d o w sk iej, k tó re j obecność w N iem czech in te rp re to w a n a je s t p rz ez n a u c z y c ie la jak o o g ro m n e n ieb ez p iecz eń stw o z p u n k tu w id ze n ia czysto ści ra sy . A. M. W odzińsk i stw ie rd z ił, iż p ro g ra m zaleca, a b y w e w sz y stk ic h k la sa c h szk o ły ś re d n ie j p o d k re śla ć n e g a ty w n e c e ch y osób p o ch o d zen ia sem ickiego, u w y p u k la ć ich d ąż en ie do ek ono m icznego w y z y sk u cz y sty c h raso w o N iem ców oraz u k az y w ać h e g e m o n isty c z n e a m b ic je p a n o w a n ia n a d ś w ia tem . W u jęciu A. M. W odziń skiego s k ra jn y a n ty s e m ity z m n aro d o w eg o so cjalizm u łącz y ł się z siln ie p ro p a g o w a n ą p rzez n ie m ie c k ą szk ołę ideą zjed n o c zen ia n aro d o w eg o , czyli z p ro g ra m e m u tw o rz e n ia W ielk ich N ie m iec (G rossdeutschland), w g ra n ic a c h k tó ry c h p o w in n i się znaleźć w szy scy N iem cy, p o z o sta ją c y w ch w ili o b ecn ej jeszcze o b y w a te la m i p a ń s tw s ą s ie d nich.
