w przypadku spotkania twarzą w twarz z osobą marginalizowaną i w żadnym wy-padku nie mogą być mierzone przez efek-tywność podejmowanych rozwiązań. Sku-teczność polityki odnosi się bowiem zawsze dopiero do stanu przyszłego. Etyka nato-miast zostaje wyczerpana już w momencie spotkania4.
Badania z dziećmi są sytuacja bardzo specyficzną. Michael Grodin i Leonard Glantz sugerują, że występuje w niej silne napięcie między dwoma, czasami sprzecz-nymi, celami społecznymi. Z jednej strony bowiem należy chronić jednostkę, zwłasz-cza dziecko, przed krzywdą i wyzyskiem, ale z drugiej, wzrost wiedzy może przyczynić się do poprawy jakości interwencji oraz in-stytucji działających na rzecz tych dzieci5. W książce Dzieci ulicy założono, iż ochrona dziecka jest wartością nadrzędną. Myślę, że jest to podejście właściwe. Niemniej jednak budzi we mnie wewnętrzny sprzeciw fakt, że dzieciom nie dano dojść do głosu, że o ich sytuację zapytano tylko ekspertów, którzy chociaż z założenia mają pomagać, to często przez same dzieci są postrzegani jako wrogowie. Jak stwierdza Gerison Lansdown, problemem jest to, że nie mamy „kultury słuchania dzieci”. Nie jesteśmy przyzwycza-jeni próbować rozmawiać, by poznać ich spostrzeżenia i opinie6.
4 Ibidem, s. 115.
5 M.A. Grodin, L.H. Glantz, Children as
Re-search Subjects: Science, Ethics, and Law, Nowy
Jork 1994, s. 6.
6 G. Lansdown, Children’s Rights [w:]
Chil-dren’s Childhoods Observed and Experienced,
B. Mayall (red.), Londyn 1994, s. 38.
Nie sugeruję oczywiście, że wywiady z dziećmi koniecznie przyniosłyby informa-cje, które umożliwiłyby lepsze zrozumienie problemu. Całkiem prawdopodobne, że ja-ko respondenci, nie byliby oni chętni do rozmowy albo ukrywaliby większość fak-tów. Uważam jednak, że szkoda, że nie dano im możliwości przedstawienia ich punktu widzenia. Inną sprawą jest, czy z tej możli-wości by skorzystali. Myślę jednak, że w przypadku etyki to właśnie o tę możli-wość chodzi.
Anna Gondek
A GH w Krakowie
Dorota Grabowska: Sprawozdanie z Ogól-nopolskiej Interdyscyplinarnej Konferen-cji Naukowej „Miejsca pamięci w świado-mości współczesnego człowieka”
Pod hasłem „Miejsca pamięci w świadomo-ści współczesnego człowieka” odbyła się w dniach 9–10 maja 2013 roku w Toruniu Ogólnopolska Interdyscyplinarna Konfe-rencja Naukowa. Została ona zorganizowa-na przez mgr Joannę Michalską (doktorant-kę Wydziału Nauk Historycznych UMK) oraz Krzysztofa Zielińskiego (studenta Wy-działu Nauk Pedagogicznych UMK i Wy-działu Nauk Historycznych UMK). Nato-miast w skład Komitetu Naukowego Konfe-rencji weszli wybitni profesorowie toruń-skiego środowiska akademickiego: Kazi-mierz Maliszewski, Andrzej Radzimiński oraz Piotr Petrykowski.
Podczas tych dwudniowych obrad dys-kutowano nad różnymi aspektami miejsc
pamięci i ich znaczeniu w życiu współcze-snego człowieka, uwzględniając także impli-kacje dla przyszłości. Prezentowane zagad-nienia ukazano z wielu perspektyw, m.in. pedagogicznej, historycznej, kulturowej, psychologicznej, socjologicznej czy fi lozo-fi cznej, ponieważ jak podkreślił Marcin Ku-la, „każdy co innego oraz inaczej pamięta, nawet gdy są to wspomnienia o tym samym epizodzie: każdy go inaczej przeżywał, mógł też być inaczej doń nastawiony przez wcze-śniejsze doświadczenia”1.
Konferencja naukowa rozpoczęła się od wykładu wygłoszonego przez cenionego polskiego historyka prof. Kazimierza Mali-szewskiego. Przedmiotem rozważań uczynił znaczenie miejsc pamięci w historii. Od-niósł się do relacji między historią i nauką oraz ich stosunku wobec miejsc pamięci. Następnie głos zabrał zasłużony dla polskiej pedagogiki prof. Aleksander Nalaskowski. Podczas wystąpienia ukazał wiele dylema-tów związanych z pamięcią i niepamięcią. Zagadnienie to omówił wieloaspektowo, w szczególności koncentrując się na per-spektywie pedagogicznej. Z kolei znany pe-dagog prof. Piotr Petrykowski zaprezento-wał „Miejsce jako funkcje czasu”, zwracając uwagę na współczesne znaczenie miejsc pamięci w wymiarze społecznym, kulturo-wym czy też politycznym.
Kolejną część obrad otworzyła dr Sonia Ruszkowska, wygłaszając referat na temat przestrzeni jako podmiotu historii.
Przed-1 M. Kula, Między przeszłością a przyszłością.
O pamięci, zapominaniu i przewidywaniu, Poznań
2004, s. 77–78; por. idem, Nośniki pamięci
histo-rycznej, Warszawa 2002.
stawiła przestrzeń z jednej strony jako roz-grywającą się historię, a z drugiej jako no-śnik przeszłości. Zagadnienie to zobrazowa-ła na przykzobrazowa-ładzie warszawskiej dzielnicy Muranów, ukazując jej znaczenie w prze-szłości i współcześnie. Z kolei dr Michał Bilewicz poruszył kwestię związaną z od-mienną świadomością przestrzeni wśród młodych Polaków i Żydów, tak zwanego „mieszkania na ruinach”. Pokazał różne sposoby postrzegania tych samych miejsc, tzn. miejsca, które dla Polaków są przestrze-nią codziennego życia, Żydom mogą przy-pominać ludobójstwo. Odwołał się także do świadomości getta warszawskiego wśród mieszkańców Warszawy oraz Auschwitz wśród mieszkańców Oświęcimia. Podczas kolejnego wystąpienia nawiązano również do problematyki żydowskiej, ale w odnie-sieniu do współczesnej architektury Pozna-nia. Dr Magdalena Maciudzińska-Kam-czycka zwróciła uwagę na postępujący pro-ces zatracenia pamięci o miejscach żydow-skiej obecności w tym mieście. Wspomnia-ła również o podejmowanych dziaWspomnia-łania, na rzecz przywracania pamięci o tej przestrze-ni. Z kolei wiele kontrowersji wzbudziło wystąpienie dr Małgorzaty Praczyk, która przybliżyła materialną sprawczość monu-mentu na przykładzie dwóch poznańskich pomników, tych poświęconych powstań-com wielkopolskim i bohaterom Armii Czerwonej. Skoncentrowała się na takiej funkcji tych miejsc pamięci, która wynika z samego faktu ich materialnego istnienia, świadomie pomijając aspekt ich historycz-nej roli w dziejach narodu polskiego, co zo-stało skrytykowane przez środowisko
histo-ryków. Natomiast o toruńskich miejscach pamięci mówił dr Patryk Tomaszewski. Z perspektywy poruszanego zagadnienia wyjaśnił znaczenie takich pojęć jak miejsca pamięci czy patriotyzm oraz ukazał, jaki jest współcześnie patriotyzm. Przedstawił także różne typy toruńskich miejsc pamięci i wskazał sposoby przypominania o nich i ich rolę w procesie kształtowania tożsamo-ści patriotycznej wśród młodego pokolenia Polaków. Z kolei w imieniu nieobecnego dr. Krzysztofa Kwiatkowskiego jego referat od-czytała mgr Magdalena Łucja Dobkiewicz. Autor wyjaśnił znaczenie ubioru i znaku „wroga”, czyli czarnego krzyża na białym tle. Wspomniał również, w jaki sposób i dlacze-go motyw ten nadal stanowi nośnik kolek-tywnych wyobrażeń we współczesnym spo-łeczeństwie polskim.
W dalszej części obrad jako pierwszy głos zabrał mgr Łukasz Posłuszny. Przybli-żył problematykę „Miejsca (nie)pamięci? Przestrzeń – pamiętanie – zapominanie”, na przykładzie zbiegu dwóch poznańskich ulic Dominikańskiej i Szewskiej. Zaznaczył, że na tym terenie do 1947 roku znajdowała się synagoga, natomiast współcześnie jest to pusta przestrzeń, przeznaczona na miejsca parkingowe. Prelegent przedstawił dwu-znaczny status tej przestrzeni, czyli pamięć i zapominanie, które stanowią o jej obec-nym kształcie i charakterze. Rozważania na temat fenomenu pewnych miejsc pamięci i ich wieloaspektowego znaczenia podjął Krzysztof Zieliński. Zagadnienie to zapre-zentował, odwołując się do dorobku Anto-niego Gaudi. Zwrócił uwagę, że pamięć o tej postaci została utrwalona w różny sposób,
m.in. w postaci, pomników, obrazów, tablic czy muzeów, jednak fenomen polega na tym, że w poszczególnych częściach Europy został on w zróżnicowany sposób zapamię-tany i eksponowane są różne jego dokona-nia. Następnie Mateusz Magiera omówił kwestię dotyczącą stosunku współczesnych Polaków, głównie młodego pokolenia, do historii swojego narodu. W tym celu zapre-zentował wyniki badań, które mają pewne implikacje ważne z perspektywy kształto-wania wśród młodzieży odpowiedniego stosunku wobec przeszłości, a przede wszystkim wpływania na ich tożsamości narodową. Niezrozumiałe dla odbiorów okazało się wystąpienie mgr. Wojciecha Sternaka poświęcone „Fotografii na osi wszechświata”. Prelegent zaznaczył, że pro-blematyka ta wymaga określenia metafi-zycznego centrum wszechświata dla spo-łeczności, aby określić jej tożsamość. Mimo tego, że w wystąpieniu ukazał fotografię dokumentalną jako narzędzie antropologii wizualnej, to wiele wątpliwości budziła jego analiza dotycząca tożsamości miejsc sym-bolicznych. Na temat „Muru berlińskiego jako miejsca pamięci pomiędzy upamięt-nieniem oficjalnym a heritage industry” mówiła mgr Magdalena Dobkiewicz. Za-gadnienie to zaprezentowała z dwóch stron – materialnej i metaforycznej. Wyjaśniła, że mimo tego, iż materialnie mur berliński nie istnieje, to nadal obecny jest w pamięci po-tomnych, ale w sposób ambiwalentny. Dla większości Europejczyków stanowi on sym-bol zimnej wojny, natomiast znaczna część społeczeństwa niemieckiego ma osobiste przeżycia związane z tym miejscem.
Pierw-szy dzień konferencji zakończyło wystąpie-nie mgr Anny Stefaniak. Skoncentrowała się na przedstawieniu realizowanego projektu „Szkoła Dialogu”, umożliwiającego rozpo-znanie, poznanie i docenianie istniejących miejsc pamięci, jakie pozostały po jej daw-nych mieszkańcach. Wyjaśniła, że w ramach prowadzonego programu młodzież szkolna zapoznawana jest z historią Żydów, którzy przed II wojną światową zamieszkiwali te same miejsca, na których młodzi ludzie obecnie mieszkają.
Kolejny dzień obrad otworzyła mgr Jo-anna Michalska referatem pt. „Aptior est dulci mensa merumgue ioco – konsumpcja jako zagadnienie kulturowe”. Skoncentro-wała się przede wszystkim na problematyce dotyczącej kultury jedzenia w czasach śre-dniowiecznych, jednak całkowicie pominę-ła myśl przewodnią konferencji, co spotkało się z negatywnymi opiniami. O losach to-ruńskiej kaplicy pw. Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej mówił mgr Witold Konopka. Przybliżył historię tego miejsca, koncentrując się przede wszystkim na la-tach 60. i 70. XX wieku, kiedy pojawiły się pomysły dotyczące przeniesienia tej bu-dowli. Zaznaczył, że wówczas kaplica stała się instrumentem w konflikcie Kościoła z władzą państwową. Natomiast mgr Kata-rzyna Seroka omówiła historię i znaczenie wyjątkowego miejsca pamięci narodowej we Francji, czyli Biblioteki Polskiej w Pary-żu. Podkreśliła, że oprócz wartości nauko-wej związanej z gromadzeniem polskich źródeł historycznych zasadniczym celem działania tej instytucji jest podtrzymanie polskiej tożsamości narodowej. Ukazała
znaczenie Biblioteki Polskiej w okresie znie-wolenia, a także kwestię jego odbioru współcześnie. Z kolei mgr Natalia Anzule-wicz zabrała uczestników konferencji w wirtualną podróż po różnych regionach Polski celem zaprezentowania kapliczek i krzyży, będących znakami pamięci spo-łecznej, kulturowej i religijnej. Przedstawiła również znaczenie tych elementów w prze-szłości, a także w teraźniejszości, koncen-trując się głównie na sferze edukacyjnej. Natomiast mgr Joanna Zawadzka-Mora-wiecka podjęła próbę udowodnienia, że kopce nie tylko symbolizują, ale odkrywają historię. Mówiła o ich roli we współczesnym świecie. Podkreśliła, że kopce to nie tylko nasyp ziemi, lecz przede wszystkim ich wnętrze, które zawiera bogatą historię w po-staci wielu cennych śladów, będących pozo-stałością przeszłych kultur. Nad „Archiwum jako miejscem pamięci” rozważania prowa-dziła Magdalena Wiśniewska. Uwzględniła dwa typy archiwów, czyli archiwum prywat-ne i archiwum społeczprywat-ne, oraz ukazała cel istnienia tych instytucji, zwracając szczegól-ną uwagę na ich rolę w procesie podtrzymy-wania, a niekiedy stymulowania pamięci o przeszłości. Prelegentka podkreśliła szcze-gólną rolę archiwum społecznego, które z jednej strony gromadzi, przechowuje ma-teriały celem upamiętnienia informacji do-tyczących mieszkańców regionu, a z drugiej stanowi o ich tożsamości, m.in. regionalnej czy etnicznej.
W kolejnej części konferencji o żywot-ności problemu związanego z nazwami miejscowości mówiła mgr Monika Wójcik--Żołądek. Zagadnienie to przedstawiła na
przykładzie obwodu kaliningradzkiego, który przed 1945 rokiem należał do pań-stwa niemieckiego. Podkreśliła, że nadal toczy się dyskusja nad przywróceniem na-zwy stolicy Königsberg. Dlatego zaprezen-towała symboliczne znaczenie zmian w za-kresie nazewnictwa miejsc, jakie zaistniały po II wojnie światowej, zwłaszcza na tych terytoriach, gdzie zmianie uległa przynależ-ność państwowa i nastąpiła całkowita wy-miana mieszkańców. Dodatkowo wyjaśniła, że nazwy miejscowości, podobnie jak źródła materialne i niematerialne, stanowią nie tyl-ko przejaw minionej kultury, ale przede wszystkim są miejscami pamięci i wpływają na tożsamość oraz pamięć zbiorową ludz-kości. Z kolei mgr Anna Wnuk zaprezento-wała „Od pamięci typu »memorial« do pa-mięci typu »locus«. Estetyka nieobecności współczesnych pomników”. Problematykę tę ukazała, odwołując się do wybranych (post)modernistycznych pomników (tj. Pomnik Pomordowanych Żydów Europy Berlinie, Plac Bohaterów Getta w Krakowie, Pomnik Armii Poznań) jako przykład miejsc pamięci memorial. Jednocześnie po-kazała, że są one zarazem miejscami typu locus ze względu na abstrakcyjną architek-turę, warunkującą ich różnorodne sposoby „używania” i włączania osób w proces ich upamiętniania. O mitycznym rokoszu gli-niarskim jako miejscu pamięci rozważania podjęła mgr Joanna Orzeł. Ukazała okolicz-ności jego powstania i przypisywane mu znaczenia w okresie złotej wolności szla-checkiej. Z kolei mgr Agnieszka Kłos jako miejsce pamięci uczyniła skórę ludzką, bę-dącą z jednej strony najbardziej trwałym,
a zarazem kruchym sposobem upamiętnia-nia pewnych wydarzeń. Zagadnienie to przedstawiła na przykładzie źródeł, tj. buty, wyroby skórzane, materiały syntetyczne, zgromadzonych w Sekcji Konserwacji Pań-stwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Podczas wystąpienia zapre-zentowała również relacje świadków oraz ich działa sztuki oparte na przeżyciach obo-zowych. Na temat „Wspomnień słuchaczy Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego” mó-wiła mgr Anna Krygiel – jednak autorka zbyt wiele uwagi poświęciła historii tej in-stytucji oraz zachowanym wspomnieniom słuchaczy MUL-u, nie odnosząc się do idei przewodniej konferencji. Natomiast rozwa-żania dotyczące „Walki o miejsca pamięci w przestrzeni dwunarodowej gminy Sejny” podjęła mgr Katarzyna Wójcikowska. Na początku przypomniała historię tego miej-sca, odwołując się do danych XIX-wiecz-nych, z okresu II Rzeczypospolitej oraz PRL-u. Podkreśliła, że w XX wieku teren ten został poddany silnej polityce polonizacyj-nej. W efekcie wyrugowano z przestrzeni publicznej kulturę litewską, a dominująca stała się polska. Dodatkowo ukazała działa-nia grup mniejszościowych mające na celu upamiętnianie litewskiego dziedzictwa kul-turowego i historycznego. Wspomniała tak-że o przemianach tożsamości miejsca na przestrzeni 20 lat z perspektywy tych dwóch nacji oraz planowanych miejscach pamięci. Następną część obrad otworzył referat pt. „Zabytki miejscowości Wierzchucino ja-ko miejsca pamięci kształtujące tożsamość jego mieszkańców” mgr Agnieszki Lad-dach. Dyskurs rozpoczęła od
przedstawie-nia tła polityczno-administracyjnego tego regionu. Wskazała instytucje oraz zabytki mające istotną rolę w kształtowaniu i pie-lęgnowaniu wiedzy na temat Wierzchucino oraz podkreśliła znaczenie religii w życiu codziennym jego mieszkańców. Podczas konferencji tematykę ostańców omówił mgr Grzegorz Michalak. Ukazał to zagadnienie, odnosząc się do wybranych ulic, będących pozostałościami po przedwojennej War-szawie. Podkreślił wartość tych zabytków architektonicznych oraz zwrócił uwagę na kwestię związaną z ich niedocenianiem zarówno przez mieszkańców, jak i władze tego miasta. Z kolei mgr Michał Siekierka podjął problematykę związaną z upamięt-nianiem polskich bohaterów oraz ofiar, które zostały zamordowane na Kresach Wschodnich w okresie II Rzeczypospolitej oraz podczas II wojny światowej. Wyjaśnił, że dopiero po rozpadzie Związku Radziec-kiego możliwe było ujawnienie prawdy na temat tych wydarzeń. Ukazał również sto-sunek władz polskich po 1989 roku do róż-nych stowarzyszeń i organizacji Kresowia-ków, które podejmowały działania na rzecz przywrócenia pamięci o pomordowanych. Następne wystąpienie zostało poświęco-ne obozowi polityczpoświęco-nemu, utworzopoświęco-nemu w 1949 roku w Jugosławii na wyspie Goli otok. Odwołując się do tego zagadnienia, mgr Katarzyna Taczyńska przeanalizowa-ła, jak na przestrzeni czasu zmieniał się dyskurs obozowy. Ukazała różne sposoby doświadczania wspólnej historii (chorwac-kie, słoweńs(chorwac-kie, serbskie) i powoływania się na zróżnicowane środki przedstawiania tej problematyki. W podejmowanych
rozwa-żaniach zaprezentowała kwestię przynależ-ności obozu Goli otok do historii i stosunek poszczególnych narodów byłej Jugosławii do tego miejsca. O regulacjach prawnych związanych z pojawieniem się instytucji po-mnika historii w Polsce i Czechach dyskurs prowadziła mgr Elżbieta Kocowska-Siekier-ka. Wskazała przyczyny oraz i argumenty dotyczące uznania konkretnych obiektów za pomniki historii. Wśród pojawiających się przyczyn wymieniła względy polityczne czy sentymentalne, wynikające z roli, jaką obiekt pełnił w świadomości danego naro-du. Podkreśliła, że instytucja pomnika hi-storii umożliwia wpisanie danego obiektu do elitarnego grona zabytków, które mają szczególną wartość historyczną, artystyczną i naukową. Kwestię dotyczącą działa sztu-ki w miejscu pamięci omówił mgr Michał Kępski. Przedstawił specyfi czną formę pa-mięci, która ukształ towała się na terenie Stoczni Gdańskiej, łączącej obiekty histo-ryczne z artystyczną kreacją, m.in. w posta-ci „Bramy Wolnośw posta-ci” Grzegorza Klamana. Zaznaczył, że miejsce to jest formą istnienia i trwania pamięci, która spaja poszczególne obiekty, a jednocześnie skupia wokół siebie antagonistyczne narracje przeszłości.
Ostatnia część konferencji rozpoczęła się od wystąpienia mgr Małgorzaty Za-wadzkiej-Morawickiej. Ukazała ona spo-łeczne przemiany w kontekście ich znacze-nia dla przeszłości. Wskazała na różne for-my upamiętniania naszego dziedzictwa. Podkreśliła, że miejscem pamięci są warto-ści, których poszukuje człowiek w chwilach wątpienia. Swoje rozważania przedstawiła na podstawie tekstów ks. Józefa Tischnera.
O „Miejscach i osobach w »pamięci« Stani-sława Pigonia” mówiła mgr Dorota Gra-bowska. Zaprezentowała drogę edukacyjną tego uczonego, począwszy od szkoły ludo-wej, aż po rozpoczęcie pracy uniwersytec-kiej. W szczególności skoncentrowała się na wskazaniu miejsc i osób, które w znaczącym stopniu, a czasami wręcz decydującym, kształtowały jego osobowość, system warto-ści i zainteresowania literackie, którym po-został wierny aż do końca życia. Celem ko-lejnego wystąpienia było ukazanie twórczo-ści ks. Janusza S. Pasierba. Na początku mgr Krzysztof Kranicki przedstawił jego działal-ność, drogę naukową, posługę duszpaster-ską. Wyjaśnił również genezę i znaczenie „Katedry jako symbolu Europy”. Z kolei problematykę dotyczącą „Miejsc pamięci w świadomości studentów UMK” omówiła mgr Kinga Majchrzak. Podczas wystąpienia zaprezentowała wnioski z przeprowadzone-go ogólnouniwersyteckiez przeprowadzone-go projektu eduka-cyjno-badawczego pt. „Studenci wobec miejsc (nie)pamięci”. Podkreśliła bogactwo miejsc pamięci znajdujących się na terenie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, a przede wszystkim skoncentrowała się na poszerze-niu wiedzy na temat dziedzictwa toruńskiej Alma Mater wśród studentów tej uczelni. Następnie mgr Beata Bawej-Lisiecka przed-stawiła zagadnienie związane z „Okresem panieństwa jako szczególnym rodzajem miejsca pamięci w świadomości polskich pamiętnikarek z I połowy XIX wieku”. Wspomniała o specyfi ce tego rodzaju źró-deł i jej autorach. Następnie zaprezentowała, jak został zapisany czas panieństwa na kar-tach prac wspomnieniowych, ukazując takie
wątki, jak: edukacja, uroda, stroje, życie to-warzyskie czy miłość. Natomiast obrady zakończył referat mgr Agnieszki Malesiń-skiej, który z powodu nieobecności prele-gentki odczytał Krzysztof Zieliński. Autorka przygotowała wystąpienie poświęcone „Związkowi Pamięci Ofi ar Obławy Augu-stowskiej” celem przypomnienia operacji antypartyzanckiej, jaką Armia Czerwona przeprowadziła w 1945 roku w rejonie Su-wałk i Augustowa. Zwróciła uwagę na spo-soby pozyskiwania informacji na temat tej akcji oraz różne formy upamiętniania tego wydarzenia.
Podsumowując, trzeba podkreślić, że toruńska konferencja stała się doskonałym sposobem wymiany podglądów na temat postrzegania i rozumienia miejsca w prze-szłości, teraźniejszości, a także uwzględnio-no implikacje dla przyszłości. Pojawiło się wiele interesujących poglądów dotyczących stosunku ludzi do miejsc pamięci i zacho-dzących współcześnie zmian w tym zakre-sie, biorąc pod uwagę także sytuację spo-łeczną, polityczną i kulturalną danego pań-stwa. Uczestnicy konferencji zwrócili uwagę na różne sposoby upamiętniania wydarzeń, m.in. w postaci pomników, kopców, archi-wów, architektury miast (takich jak Toruń, Warszawa, Poznań czy Gdańsk), a także przez prowadzone badania czy projekty. Warto dodać, że podczas tych dwudnio-wych obrad zaprezentowano wartościowe poglądy dotyczące znaczenia miejsc w pro-cesie kształtowania tożsamości narodowej, zwłaszcza wśród młodego pokolenia. Wiele uwagi poświęcono problematyce zatracania pamięci, począwszy od niszczenie
prze-strzenia i wypierania jej znaczenia z historii poprzez zmianę nazewnictwa aż po zapo-minanie dorobku osób znaczących w dzie-jach. Ponadto poruszono niezwykle ważną kwestię dotyczącą podejmowanych działań przez różne związki czy instytucje na rzecz przywracania pamięci o pewnych zdarze-niach, miejscach czy jednostkach, ponieważ jak pokazują badania, współcześnie nastę-puje proces zatracania, zapominania, świa-domego wypierania czy nadawania innego znaczenia pewnym miejscom, które są zna-mionami rozgrywających się wydarzeń w dziejach.
Jednak trzeba wspomnieć, że zagadnie-nie dotyczące miejsc pamięci jest zagadnie-niezwykle rozległe i nurtuje przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Doniosłość tej pro-blematyki wynika z faktu, że w codziennym życiu, w zmieniających sie warunkach spo-łeczno-politycznych, gospodarczych, kultu-rowych pojawia się wiele nowych sytuacji związanych z miejscem i pamięcią, które warunkują pogłębienie lub zmianę spojrze-nia na te zagadnienie. Mimo wielu znaczą-cych głosów, które pojawiły się podczas konferencji „Miejsca pamięci w świadomo-ści współczesnego człowieka”, problematyka ta pozostaje nadal otwarta i zawsze aktual-na, a przy tym niezwykle ważna dla dal-szych rozważań.
Dorota Grabowska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Anna Sugier-Szerega: Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Tożsamość religijna w nowoczesności” Badacze z kilkunastu ośrodków naukowych spotkali się w dniach 26–27 czerwca 2013 roku w Nałęczowie, by dyskutować o istocie tożsamości religijnej, jej odmianach i kon-tekstach. Organizatorem konferencji była Katedra Socjologii Kultury Instytutu Socjo-logii KUL, która od wielu lat prowadzi ba-dania nad tożsamością społeczno-kulturo-wą. Wśród uczestników znaleźli się przed-stawiciele uniwersytetów: Jagiellońskiego, Śląskiego, Warszawskiego, Wrocławskiego, Uniwersytetu im. Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Warszawie, Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Wyższej Szkoły Psychologii Społecznej w Warszawie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Obrady podzielono na cztery sesje ple-narne. W ramach pierwszej prelegenci naszkicowali szeroki kontekst teoretycznofi -lozofi czny, w jakim dyskutuje się obecnie o tożsamości religijnej. Dla Wojciecha Świątkiewicza (UŚ) kluczową kwestią stało się pytanie o miejsce religii w procesach bu-dowania tożsamości. Dzięki niej ludzie po-siadają zdolność lokowania swej egzystencji w świecie, wyznaczają kierunki rozwoju, poszukują spójności w wymiarze życia oso-bistego i społecznego. Obserwowany przy-rost postaw akceptujących religię i religij-ność, a jednocześnie łatwość, z jaką nastę-puje alternacja, czyli przechodzenie z jedne-go systemu symbolicznez jedne-go do drugiez jedne-go, bez głębszego zrozumienia i przywiązania do
