Dorota Cianciara
REKLAMA LEKÓW KIEROWANA DO PUBLICZNEJ WIADOMOŒCI W POLSCE – ASPEKTY PRAWNE, ETYCZNE,
ZDROWOTNE I SPO£ECZNE
Zak³ad Promocji Zdrowia Pañstwowego Zak³adu Higieny Kierownik Zak³adu: Maria Miller
Analizowano zgodnoœæ polskich regulacji prawnych w sprawie re-klamy leków kierowanej do publicznej wiadomoœci ze standardami miê-dzynarodowymi. Stwierdzono, ¿e obowi¹zuj¹ce przepisy ró¿ni¹ siê od dy-rektywy Unii Europejskiej oraz norm etycznych Œwiatowej Organizacji Zdrowia i s¹ od nich bardziej liberalne. Omówiono potencjalne skutki zdrowotne i spo³eczne reklamy leków.
S³owa kluczowe: reklama leków, populacja generalna, prawo i etyka Key words: medicines advertising, general public, law and ethics
WSTÊP
Zgodnie z ustaw¹ Prawo farmaceutyczne, art. 52, ust. l. (1), „reklam¹ produktu
leczni-czego jest dzia³alnoœæ polegaj¹ca na informowaniu i zachêcaniu do stosowania produktu leczniczego maj¹ca na celu zwiêkszenie liczby przepisywanych recept, dostarczania, sprze-da¿y lub konsumpcji produktów leczniczych”. Dzia³alnoœæ tego rodzaju obejmuje miêdzy
innymi reklamê kierowan¹ do publicznej wiadomoœci i reklamê kierowan¹ do osób upraw-nionych do wystawiania recept oraz prowadz¹cych zaopatrzenie w te produkty. Regulacje wykonawcze do ustawy zawarto w rozporz¹dzeniu Ministra Zdrowia w sprawie reklamy produktów leczniczych (2) i oba te akty nale¿y rozpatrywaæ komplementarnie. W rozumie-niu ustawy, informacja umieszczona na opakowarozumie-niu oraz do³¹czona do opakowania pro-duktu, nie jest reklam¹. Kwestie szczegó³owe odnoœnie tych informacji reguluje odrêbne rozporz¹dzenie (3).
Celem pracy by³o porównanie zdezaktualizowanych i aktualnych polskich regulacji prawnych w sprawie reklamy leków adresowanej do ogó³u populacji ze standardami miê-dzynarodowymi.
MATERIA£ I METODA
Analiz¹ porównawcz¹ wymogów odnosz¹cych siê do reklamy kierowanej do powszech-nej wiadomoœci objêto nastêpuj¹ce akty normatywne:
1. Zdezaktualizowane Zarz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej w sprawie zasad i form prowadzenia reklamy i przekazywania informacji o œrodkach farmaceutycznych i materia³ach medycznych (4).
2. Obowi¹zuj¹ca ustawa – Prawo farmaceutyczne.
3. Obowi¹zuj¹ce rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia w sprawie reklamy produktów leczni-czych.
4. Dyrektywa Unii Europejskiej „Wspólnotowy kodeks w sprawie produktów leczniczych stosowanych u ludzi” (5).
5. Kryteria etyczne promocji leków opracowane przez Œwiatow¹ Organizacjê Zdrowia (ŒOZ)(6).
Prezentowana tu analiza dokumentów polega³a na stworzeniu listy obszarów – zagad-nieñ objêtych regulacjami. Zagadnienia te usystematyzowano w trzy grupy:
– przedmiot reklamy, a wiêc produkty, podlegaj¹ce reklamie, opisywane w postaci za-kazów lub naza-kazów;
– wymogi szczegó³owe, a wiêc zestaw informacji, które s¹ nakazane i niezbêdne w reklamie produktu;
– wymogi ogólne, obejmuj¹ce ró¿norodne aspekty istoty, treœci i formy reklamy, wyra-¿ane w formie zakazów lub nakazów.
WYNIKI
Ustalono, ¿e ka¿dy z analizowanych dokumentów charakteryzowa³ siê inn¹ konstrukcj¹ logiczn¹. W jednych omawiano najpierw zasady ogólne, jakim powinna podlegaæ reklama, w innych zaœ, zaczynano od szczegó³owej specyfikacji treœci reklam. Dokumenty ró¿ni³y siê te¿ sposobem artyku³owania wymagañ. Te same zagadnienia w jednych dokumentach bywaj¹ przedmiotem silniej lub s³abiej wyra¿onych zakazów, w innych zaœ – nakazów. Do-datkowe trudnoœci interpretacyjne wynikaj¹ z faktu, ¿e polskie regulacje, w jednym rozpo-rz¹dzeniu z 2002 r., rozró¿niaj¹ zasady reklamy adresowanej do ogó³u spo³eczeñstwa i pro-fesjonalistów, reklamy produktów leczniczych i produktów leczniczych weterynaryjnych oraz reklamy wizualnej, dŸwiêkowej i audiowizualnej. W ustaleniach unijnych istnieje pod tym wzglêdem wiêksza czytelnoœæ, poniewa¿ omawiana dyrektywa dotyczy tylko produk-tów leczniczych stosowanych u ludzi i reklamy w ka¿dej postaci.
P r z e d m i o t r e k l a m y. Stwierdzono, ¿e regulacje polskie odbiegaj¹ w pewnym stopniu od standardów miêdzynarodowych, pod wzglêdem charakteru produktów, które mog¹ byæ objête reklam¹ adresowan¹ do populacji generalnej (tabela I). Podobieñstwa polegaj¹ na tym, ¿e zabrania siê reklamy leków niedopuszczonych do obrotu na terytorium RP, wy-dawanych z przepisu lekarza, zawieraj¹cych œrodki odurzaj¹ce i substancje psychotropowe. Poza tym „Reklama nie mo¿e zawieraæ wskazañ terapeutycznych do stosowania w leczeniu
gruŸlicy, chorób przenoszonych drog¹ p³ciow¹, innych powa¿nych chorób zakaŸnych, no-wotworów z³oœliwych i innych chorób nowotworowych, chronicznej bezsennoœci, cukrzycy i chorób metabolicznych” (ustawa Prawo farmaceut.). Ten ostatni wymóg, zgodnie z
infor-macj¹ podan¹ w unijnym informatorze internetowym Rzeczpospolitej zosta³ w Unii uchy-lony. Obecnie, w reklamie kierowanej do publicznej wiadomoœci, wolno odwo³ywaæ siê do terapii tych chorób. Najbli¿sza przysz³oœæ poka¿e, jakie to bêdzie mia³o konsekwencje dla polskich norm, zw³aszcza, ¿e ustawa Prawo farmaceutyczne bêdzie podlegaæ kolejnej
no-Tabela I. Przedmiot i obligatoryjna zawartoœæ kierowanej do powszechnej wiadomoœci reklamy leków bezreceptowych
Table I. The scope and content of advertising of a medicinal products to the general public Lp. Poruszane zagadnienia MZiOSZarz. 1 Pr. farm.2 Rozp. MZ3 UE4 ŒOZ4
1. Przedmiot reklamy – nakazy lub zakazy
1.1. Produkty dopuszczone do obrotu, autoryzowane + + + +
1.2. Produkty na receptê + + +
1.3. Produkty o okreœlonym sk³adzie + + +
1.4. Produkty stosowane do leczenia wybranych chorób + + + + 1.5. Produkty mo¿liwe do
stosowania bez udzia³u lekarza +
1.6. Produkty z listy leków
refundowanych +
2. Zasady szczegółowe – nakazy
2.1. Nazwa produktu, handlowa + + + +
2.2. Nazwa miêdzynarodowa +
2.3. Powszechnie stosowana nazwa
substancji czynnej + (max 3) + (max 1) +
2.4. Sk³ad +
2.5. Dawka lub stê¿enie substancji
czynnej +
2.6. Postaæ farmaceutyczna +
2.7. Wskazanie + + +
2.8. Ewentualne przeciwwskazania + +
2.9. Dzia³ania niepo¿¹dane + +
2.10. Specjalne œrodki ostro¿noœci + +
2.11. Informacje niezbêdne do
w³aœciwego u¿ycia +
2.12. Podmiot odpowiedzialny + +
2.13. Zalecenie / zaproszenie do zapoznania siê z treœci¹ ulotki
do³¹czonej do pakowania + +
2.14. Ostrze¿enie nt. zapoznania siê z treœci¹ ulotki lub konsultacji
z lekarzem, farmaceut¹ +
1Zdezaktualizowane Zarz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej, 1994 2Ustawa – Prawo farmaceutyczne, 2001
3Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia, 2002 4Dyrektywa 2001/83/EC Unii Europejskiej, 2001 5Kryteria etyczne ŒOZ,1988
welizacji. W stosunku do zapisów dyrektywy UE, w Polsce zrezygnowano z bardzo istotne-go zapisu dotycz¹ceistotne-go kolejnej cechy produktów, które mog¹ byæ objête reklam¹ adreso-wan¹ do ogó³u populacji. Norma unijna zak³ada, ¿e powinny to byæ leki, które w zwi¹zku ze swoim sk³adem i przeznaczeniem, powsta³y („intended and designed”) z myœl¹ do stoso-wania za porad¹ farmaceuty, bez udzia³u lekarza w sferze diagnozy, zlecenia i monitorowa-nia leczemonitorowa-nia. Brak tego zapisu ma daleko id¹ce konsekwencje praktyczne. Dodatkiem do praw unijnych jest zaœ zakaz kierowania do publicznej wiadomoœci reklamy leków umiesz-czonych na listach leków refundowanych oraz dopuszumiesz-czonych do wydawania bez recept o nazwie identycznej z lekami umieszczonymi w wykazach leków refundowanych.
W y m o g i s z c z e g ó ³ o w e. W analizowanych dokumentach, stwierdzono istnienie znacz¹cych ró¿nic w obrêbie zagadnieñ szczegó³owych, obligatoryjnych w treœci reklam. I tak, stare przepisy polskie i kryteria SOZ expressis verbis nakazuj¹ informowanie o prze-ciwwskazaniach, dzia³aniach niepo¿¹danych leku i ewentualnych œrodkach ostro¿noœci. Ak-tualne polskie regulacje nie nak³adaj¹ takiego obowi¹zku. Obligatoryjne jest podanie na-zwy produktu, nazw substancji czynnych (jeœli jest ich nie wiêcej ni¿ trzy), dawki lub stê¿e-nia substancji czynnych, postaci farmaceutycznej, wskazañ terapeutycznych oraz podmiotu odpowiedzialnego. Obowi¹zkowe jest te¿ umieszczenie ostrze¿enia, które jest inaczej sfor-mu³owane dla ró¿nych postaci reklam, a dotyczy zapoznania siê z informacj¹ o leku, która jest do niego do³¹czona, b¹dŸ skonsultowania siê z lekarzem lub farmaceut¹. W dyrektywie unijnej wymagane minimum informacji dotyczy nazwy produktu lub nazwy substancji czynnej (jeœli jest tylko jedna) oraz informacji koniecznych do w³aœciwego u¿ycia leku. Poza tym, tam gdzie ma to zastosowanie, do wymaganego minimum nale¿y wyraŸne zaproszenie do uwa¿nego przeczytania instrukcji na opakowaniu leku lub do³¹czonej do niego. Nie ma sugestii konsultacji z farmaceut¹, a tym bardziej z lekarzem.
W y m o g i o g ó l n e. Stwierdzono te¿, ¿e analizowane dokumenty nieco odmiennie normuj¹ zasady ogólne, jakim ma podlegaæ reklama. £¹cznie poruszaj¹ 25 obszarów istot-nych dla znaczenia i przes³ania reklam. Nie znaczy to jednak, ¿e wszystkie odnosz¹ siê do tych samych zagadnieñ. W prawie polskim, w grupie tej mieszcz¹ siê normy doœæ jedno-znaczne, jak np., ¿e reklama nie mo¿e byæ prowadzona z udzia³em dzieci lub byæ kierowana do dzieci. Z drugiej jednak strony istniej¹ zapisy ma³o precyzyjne jak np., ¿e reklama nie mo¿e sugerowaæ, ¿e dany œrodek poprawia stan zdrowia osób zdrowych. W reklamie zaka-zane s¹ np. treœci, które zawieraj¹ niew³aœciwe, niepokoj¹ce lub myl¹ce okreœlenia
przed-stawionych graficznie zmian chorobowych, obra¿eñ ludzkiego cia³a lub dzia³ania produktu leczniczego na ludzkie cia³o lub jego czêœci” (ustawa Prawo farm.). W dyrektywie, obszar
ten skodyfikowano jako zakaz u¿ywania prezentacji graficznej zmian cia³a wywo³anych chorob¹ lub urazem, czy dzia³aniem produktu na organizm lub jego czêœci w taki sposób, który jest niew³aœciwy, wywo³uje obawy lub wprowadza w b³¹d. Norma europejska dotyczy zatem warstwy graficznej, a nie s³ownej. W polskich regulacjach wa¿ny wydaje siê zapis, ¿e
„reklama produktu leczniczego nie mo¿e wprowadzaæ w b³¹d, powinna prezentowaæ pro-dukt leczniczy obiektywnie oraz informowaæ o racjonalnym stosowaniu” (ustawa Prawo
farm.). Stanowi on jedyn¹ przes³ankê, która mo¿e sugerowaæ potrzebê wszechstronnego informowania o przeznaczeniu leków.
Zaczynaj¹c od podobieñstw norm ogólnych, trzeba powiedzieæ, ¿e prawo polskie i unijne identycznie lub podobnie reguluje 18 zagadnieñ. Mieszcz¹ siê tu kwestie zwi¹zane z istot¹ i przes³aniem reklamy – ma byæ zgodna z charakterystyk¹ produktu, s³u¿yæ racjonalnemu
u¿yciu i byæ obiektywna, nie mo¿e wprowadzaæ w b³¹d. Druga grupa jednolitych norm dotyczy treœci reklamy – nie mo¿e sugerowaæ mo¿liwoœci rezygnacji z profesjonalnej opie-ki medycznej, gwarantowaæ skutków, zapewniaæ o braku dzia³añ niepo¿¹danych, porówny-waæ skutków u¿ycia produktu z innymi lekami czy metodami leczenia, sugeroporówny-waæ poprawy zdrowia przy u¿yciu leku lub pogorszenia przy nieu¿ywaniu, prowadziæ do b³êdnej autodia-gnozy. Reklama nie mo¿e tak¿e odwo³ywaæ siê do faktu rejestracji, twierdziæ, ¿e lek jest produktem spo¿ywczym lub kosmetykiem, a bezpieczeñstwo lub skutecznoœæ u¿ycia s¹ skut-kiem naturalnego pochodzenia leku. Trzecia ujednolicona grupa dotyczy zagadnieñ zwi¹za-nych z form¹ reklamy – nie mo¿e stosowaæ niew³aœciwej ilustracji graficznej, odwo³ywaæ siê do profesjonalistów, naukowców i osób popularnych. Nie mo¿e byæ te¿ kierowana do dzieci. W porównaniu do standardu Unii Europejskiej, w polskim prawie zabrak³o zapisów o tym, ¿e reklama kierowana do powszechnej wiadomoœci nie mo¿e obiecywaæ zwrotu kosz-tów za produkt, nie mo¿e polegaæ na bezpoœredniej dystrybucji leku od producenta do kon-sumenta, ma byæ rozró¿nialna jako reklama, a produkt powinien byæ przedstawiony jako lekarstwo. Pominiêto tak¿e zapis, ¿e reklama nie mo¿e przekreœlaæ szansy na wyzdrowie-nie. Dodano zaœ, zasadê nieoferowania lub nieobiecywania korzyœci w zamian za dowód zakupu oraz zakaz prowadzenia reklamy z udzia³em dzieci. Widaæ zatem wyraŸnie, ¿e zmiany w stosunku do dyrektywy Unii Europejskiej s¹ znaczne.
DYSKUSJA
Przedstawiony powy¿ej zarys wymagañ prawnych dotycz¹cych reklamy kierowanej do populacji generalnej wskazuje, ¿e reklamodawca w Polsce ma wyj¹tkow¹ swobodê w prze-konywaniu odbiorców o przeznaczeniu swojego leku bezreceptowego. Nie ma bowiem obo-wi¹zku informowania o ró¿norodnych aspektach ograniczaj¹cych u¿ycie leku. W zamian, reklama musi podaæ nazwê sk³adnika czynnego oraz jego stê¿enie, co (jak mo¿na s¹dziæ), nie jest informacj¹ szczególnie po¿¹dan¹ przez konsumenta ani te¿ dla niego zrozumia³¹. Analiza dokumentów wskazuje te¿, ¿e brzmienie wielu zapisów jest na tyle niejednoznacz-ne, ¿e budzi wiele w¹tpliwoœci prawnych (7). Trzeba tu jednak stwierdziæ, ¿e w ¿adnym z omawianych dokumentów, a i wczeœniejszych ustaleniach unijnych, nie ma œcis³ej wy-k³adni wiêkszoœci zapisów, tak wiêc jest to powszechna bol¹czka. Zapisy te wydaj¹ siê bardziej emanacj¹ intencji i wyobra¿eñ o reklamie ni¿ narzêdziem do jej zobiektywizowa-nia i „ucywilizowazobiektywizowa-nia”. Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e reklama, a zw³aszcza reklama leków bezreceptowych, powinna staæ na stra¿y prawa do informacji, jednego z pakietu podstawo-wych praw i wolnoœci obywatelskich, które s¹ usankcjonowane szeregiem dokumentów miê-dzynarodowych, mo¿na postawiæ kilka kwestii.
Po pierwsze – czy liberalizm i niezgodnoœæ ze standardami ŒOZ s¹ zamierzone, czy s¹ efektem braku nale¿ytej starannoœci przy opracowaniu norm prawnych? Przede wszystkim, nie wydaje siê, aby zmiany wprowadzono pod naciskiem krajów „piêtnastki”, aczkolwiek g³ównym powodem nowelizacji prawa by³a potrzeba ujednolicenia go z regulacjami unijny-mi. W analizowanej dyrektywie Unii Europejskiej nie ma wymogu informowania o prze-ciwwskazaniach, skutkach ubocznych czy œrodkach ostro¿noœci. Powiedziano jednak, ¿e reklama powinna zawieraæ informacje niezbêdne do w³aœciwego stosowania leku i jest to wymagane prawem minimum. W tym te¿ stwierdzeniu mo¿na z ³atwoœci¹ pomieœciæ wy-móg informowania o ograniczeniach stosowania i niezamierzonych skutkach u¿ycia.
Stwier-dzenia tego zabrak³o jednak w naszych regulacjach, co powoduje, ¿e reklama leku bezre-ceptowego w Polsce... nie musi s³u¿yæ zdrowiu. Mieœci siê, zgodnie z definicj¹, bardziej w sferze wolnego rynku ni¿ ochrony zdrowia, co mo¿e znacz¹co k³óciæ siê z zasad¹ ochrony konsumenta. Jak wspomniano, aktualne przepisy wprowadzaj¹ pewne zmiany w stosunku do prawa Unii Europejskiej, w tym nieznany wczeœniej i gdzie indziej zakaz reklamy pro-duktów leczniczych refundowanych, oszczêdzaj¹cy bud¿et KCh i NFZ. Mo¿na wiêc s¹dziæ, ¿e zmiany wprowadzano celowo. Z drugiej jednak strony, ten ostatni zakaz wydaje siê niepo-trzebny, bowiem leki refundowane s¹ sprzedawane na receptê, a tych do powszechnej wiado-moœci reklamowaæ nie wolno. I podobnie, reklama ma prezentowaæ produkt leczniczy obiek-tywnie, ale nie musi informowaæ o przeciwwskazaniach. Tak wiêc obie odpowiedzi wydaj¹ siê równie uprawnione. Na tym tle rodzi siê kolejne pytanie – czy podczas tworzenia zasad rynku reklamowego leków zastosowano jak¹kolwiek ze znanych technik szacowania skutków zdro-wotnych?
Po drugie – czy reklamodawcy korzystaj¹ z liberalnego prawa i jakie to ma skutki dla treœci reklam? Czy istnieje nurt obiektywnej reklamy, który mo¿na by nazwaæ informacj¹ o leku kierowan¹ do powszechnej wiadomoœci? Oraz szerzej – jaka w ogóle jest reklama/ informacja o leku, do kogo jest adresowana, jakie stosuje techniki komunikowania, przeka-zy, argumenty i „chwyty”? Czy reklama/ informacja drukowana, dostêpna w aptekach i za-k³adach opieki zdrowotnej, jest taka sama jak reklama audiowizualna, telewizyjna? No i przede wszystkim, czy reklama/ informacja zawiera szkodliwe treœci i stosuje niedozwolo-ne formy? Takie, które s¹ zakazaniedozwolo-ne prawem, a mieszcz¹ siê w grupie zagadnieñ ogólnych. To zaœ rodzi kolejn¹ trudnoœæ i pytanie – jak zobiektywizowaæ ocenê treœci reklam? Pobie¿-ny przegl¹d wykazuje jednak niestety, ¿e reklama leków jest nierzadko sprzeczna z prawem. Po trzecie – jakie skutki zdrowotne, krótko oraz d³ugoterminowe, mo¿e mieæ reklama/ informacja o leku? W 2003 roku co dwunasty Polak twierdzi³, ¿e decyzjê o zakupie leku powzi¹³ na skutek reklamy danego œrodka (8). Rok wczeœniej, reklama w telewizji i czaso-pismach oraz ulotki dostêpne w aptekach by³y wa¿nym Ÿród³em informacji o lekach bezre-ceptowych dla odpowiednio 23 i 9% Polaków (9). Wiadomo tak¿e, ¿e w ostatnich latach Polacy leczyli ból gard³a, przeziêbienie, grypê i ból lekami, które by³y intensywnie rekla-mowane w telewizji (10,11). A reklamy telewizyjne, które rz¹dz¹ siê prawami wynikaj¹cy-mi ze specyfiki tego medium, twierdz¹, ¿e pigu³ki „lecz¹ schorzenia prostaty”,
„regene-ruj¹ uszkodzon¹ w¹trobê”, pozwalaj¹ „bólowi stawów powiedzieæ – stop”, „gasz¹ ognisko choroby do koñca”, dziêki „maksymalnej sile, daj¹ pewnoœæ”, a nawet zapewniaj¹ „zdro-wy sen i rzeœki poranek”. Mo¿na wiêc uwierzyæ, ¿e leki, pojedynczo oraz wszystkie razem,
s¹ panaceum na wszelkie problemy zdrowotne. „Na chorobê Ci inne œrodki”. I nale¿y w¹t-piæ, czy ostrze¿enie, aby przed u¿yciem leku (nie przed zakupem!) zapoznaæ siê z treœci¹ ulotki do³¹czonej do opakowania, b¹dŸ skonsultowaæ siê z lekarzem lub farmaceut¹, mog³o os³abiaæ taki wizerunek leków. Przecie¿, aby zapytaæ profesjonalistê i zrozumieæ go, trzeba wykazaæ nie tylko aktywnoœæ, ale te¿ posiadaæ pewien wyjœciowy poziom wiedzy, a tak¿e sprawnoœci werbalnej i intelektualnej. Równie¿ przeczytanie ulotki do³¹czonej do opako-wania, pomimo, ¿e jej treœæ jest precyzyjnie normowana prawem, nie musi odpowiedzieæ na podstawowe nawet pytania i w¹tpliwoœci konsumenta. Warto tu zauwa¿yæ, ¿e kryteria etyczne ŒOZ nie proponuj¹ stosowania takiego ostrze¿enia, bowiem w istocie, ca³¹ odpowiedzial-noœæ za skutki u¿ycia leku, przerzuca ono z producenta na konsumenta. Dyrektywa Unii stoi natomiast na stanowisku, ¿e do zdobycia pe³nej wiedzy powinno wystarczyæ przeczytanie
instrukcji do³¹czonej do leku. Zak³ada, ¿e leki podlegaj¹ce reklamie s¹ prostymi specyfika-mi. W razie w¹tpliwoœci, konsument mo¿e skonsultowaæ siê z farmaceut¹. Tak wiêc niemal z pewnoœci¹ mo¿na powiedzieæ, ¿e w obliczu istniej¹cego prawa, doraŸne ryzyko zdrowot-ne wynikaj¹ce z wiêkszego czy te¿ niew³aœciwego u¿ycia leków, mo¿e byæ znaczzdrowot-ne. Jest te¿ podnoszone przez wielu specjalistów i dziennikarzy. Z medycznego punktu widzenia, ilo-œciowe oszacowanie potencjalnych skutków reklamy jest jednak bardzo trudne, o ile mo¿li-we.
Popularnoœæ telewizji sprawia, ¿e reklama w tym medium trafia do bardzo wielu osób. Reklama drukowana w prasie i ulotki reklamowe produktów leczniczych maj¹ mniejszy zasiêg oddzia³ywania. Czy ten typ reklamy niesie identyczne przes³anie i czy stwarza po-dobne zagro¿enie? W reklamie wizualnej nakazane prawem ostrze¿enie przyjmuje bowiem inne brzmienie – „Przed u¿yciem zapoznaj siê z ulotk¹, która zawiera wskazania,
przeciw-wskazania, dane dotycz¹ce dzia³añ niepo¿¹danych i dawkowanie oraz informacje dotycz¹-ce stosowania produktu leczniczego, b¹dŸ skonsultuj siê z lekarzem lub farmadotycz¹-ceut¹” (rozp.
MZ). Otwartym pozostaje pytanie, jak¹ ulotkê mia³ na uwadze legislator i czy ostrze¿enie takie ma wp³yw na treœæ materia³ów reklamowych?
Poza tym, bardzo wa¿ne wydaje siê rozstrzygniêcie kwestii – czy reklama/informacja o leku mo¿e mieæ wp³yw na kszta³towanie kompetencji zdrowotnych konsumentów? Czy sprzyja podejmowaniu racjonalnych zachowañ dotycz¹cych zdrowia? Ka¿de u¿ycie leku bezreceptowego, nawet w³aœciwe, jest elementem samoleczenia. Pod³o¿e i uwarunkowania samoleczenia s¹ niezmiernie zawi³e i trudno jest ustaliæ kilka najbardziej znacz¹cych przy-czyn tego zjawiska. Bez w¹tpienia jednak, reklama ma œcis³y zwi¹zek z samoleczeniem. Trzeba tu obiektywnie przyznaæ, ¿e samoleczenie jest s³usznym wyborem w wielu mniej powa¿nych problemach zdrowotnych. Jest te¿ racjonaln¹ alternatyw¹ dla wielu osób, zw³asz-cza w sytuacji za³amania systemu finansowania i zakupu œwiadczeñ medycznych oraz utrud-nionego dostêpu do opieki zdrowotnej. Jednak¿e samoleczenie ma g³êbszy sens, gdy towa-rzysz¹ mu inne zachowania ukierunkowane na tzw. samoopiekê – dotycz¹ce utrzymania zdrowia, zapobiegania chorobom i autodiagnozê (ta jednak¿e jest w³aœciwie przedmiotem zakazów obejmuj¹cych reklamê leków bezreceptowych) oraz umiejêtnoœæ korzystania z profesjonalnej porady medycznej. Tak rozumiane samoleczenie jest jedn¹ z istotnych idei propagowanych przez ŒOZ (12). Implementowane roz³¹cznie od pozosta³ych elementów, jak np. w postaci reklam, w skali d³ugoterminowej nie mo¿e zwiêkszaæ kompetencji zdro-wotnych, ani te¿ mieæ zasadniczo korzystnego wp³ywu na stan zdrowia jednostek i populacji. Po czwarte, w koñcu – jakie skutki spo³eczne mo¿e przynosiæ reklama/informacja o leku, jak mo¿e wp³ywaæ na potoczn¹ percepcjê zdrowia? Aspekt ten, nie nazbyt oczywisty na pierwszy rzut oka, wydaje siê jednak bardzo istotny. Trzeba tu zauwa¿yæ, ¿e nawet ci adresaci reklam, którzy twierdz¹, ¿e jest ona dokuczliwa lub nie kieruj¹ siê ni¹ przy wybo-rze towarów oraz us³ug, s¹ eksponowani na jej dzia³anie. Najlepiej ogl¹dane reklamy maj¹ jednorazowo oko³o 15-18% widzów objêtych badaniem telemetrycznym, podczas gdy pro-gramy o zdrowiu ogl¹da³o 0,7-7,6% osób (13). Zdaniem TNS OBOP, „Reklama, to dla
wiêkszoœci Polaków trwa³y i naturalny element otaczaj¹cej nas rzeczywistoœci. Czêœciej jednak dostrzegamy jej przydatnoœæ w sferze gwaranta pluralizmu politycznego i rozwoju gospodarczego ni¿ pomocy przy codziennych zakupach”. Reklama jest wiêc nie tylko
„dŸwi-gni¹ handlu”, ale te¿ jednym z czynników determinuj¹cych zbiorow¹ œwiadomoœæ, tak¿e zdrowotn¹.
Wiele zdaje siê wskazywaæ, ¿e reklama kreuje nierzeczywisty obraz zdrowia, jego uwa-runkowañ i sposobów ochrony. Przede wszystkim, skoro leki np. „precyzyjnie lokalizuj¹
Ÿród³o bólu”, zdrowie mo¿e siê tu jawiæ jako pochodna wysokiej technologii. Poza tym,
reklama daj¹c proste rozwi¹zania na wszystkie niemal problemy zdrowotne, zdaje siê mó-wiæ „Twoje zdrowie w Twoich rêkach”. Nurt ten mieœci siê z powodzeniem w neoliberalnej koncepcji opieki zdrowotnej (14) i w obecnej rzeczywistoœci zbiega siê z podobnymi stwier-dzeniami przedstawicieli establishmentu. Coraz szerzej odpowiedzialnoœæ obywateli za zdrowie rozumiana jest jako podejmowanie zdrowego stylu ¿ycia, samoleczenie czy wspó³-p³atnoœæ za œwiadczenia medyczne. Myœlenie takie przynosi jednak negatywne skutki dla zdrowia populacji (15) i cofa nas o 30 lat, do czasów przed Kart¹ Ottawsk¹. Wtedy to œwiat spektakularnie wkroczy³ w erê spo³eczno-œrodowiskowego (strukturalnego) paradygmatu zdrowia, promocji zdrowia i nowego zdrowia publicznego. Uproszczenia takie stoj¹ wyraŸ-nie na uboczu istotnych za³o¿eñ polityki zdrowotnej realizowanej przez Uniê Europejsk¹. Traktat z Amsterdamu, art. 152, stoi na stanowisku, ¿e zdrowie powstaje na pod³o¿u wielu polityk sektorowych, jest wiêc skutkiem wysi³ków zbiorowoœci i dobrem wspólnym. W wie-lu dokumentach unijnych, zgodnie z regu³ami spo³eczeñstwa obywatelskiego, wspó³odpo-wiedzialnoœæ obywateli za zdrowie rozumiana jest jako udzia³ w strukturach podejmowania decyzji dotycz¹cych sektora zdrowia. Tak wiêc, przy widocznym w naszym ¿yciu spo³ecz-nym braku myœli filozoficznej promocji zdrowia, wszechobecnoœæ reklam produktów lecz-niczych mo¿e byæ jednym z wa¿kich czynników, który sprzyja upraszczaniu wizerunku zdrowia i ugruntowaniu b³êdnej perspektywy jednostkowej.
PODSUMOWANIE
W niniejszym artykule œwiadomie pominiêto wiele innych aspektów reklamy leków bezreceptowych. Do pe³nej analizy zjawiska brakuje w¹tku ekonomicznego, roli zak³adów opieki zdrowotnej i aptek, roli lekarzy i farmaceutów, konfliktu interesów i wielu innych. Niemniej jednak, widaæ wyraŸnie, ¿e reklama leków bezreceptowych powinna staæ siê przed-miotem zainteresowania teorii i praktyki promocji zdrowia. Zw³aszcza przy obecnym sta-nie prawnym, potrzebne jest monitorowasta-nie i dok³adsta-niejsza analiza treœci i formy reklam adresowanych do populacji generalnej. Informacje te mog³yby staæ siê podstaw¹ do ostu-dzenia rynku reklam i wyznaczenia mu bardziej precyzyjnych regu³ gry (16,17). Ale nade wszystko, gdyby okaza³o siê to konieczne, umo¿liwi³yby podejmowanie ró¿norodnych dzia³añ edukacyjnych i promuj¹cych zdrowie, których nadrzêdnym celem by³oby „szczepienie” lu-dzi przeciwko szkodliwej reklamie. Przedsiêwziêcia takie powinny byæ spójne z innymi, które zmierzaj¹ do racjonalizacji u¿ycia leków. Dzia³ania adresowane do konsumentów s¹ czêœci¹ strategii ŒOZ „Essential drugs and medicines”, któr¹ zainicjowano w 1986 roku. Zdaniem ekspertów ŒOZ, dzia³ania edukacyjne tego rodzaju powinny byæ prowadzone przez cia³a odleg³e od struktur odpowiedzialnych za politykê lekow¹ pañstwa. W oczach opinii publicznej, struktury te mog¹ byæ bowiem postrzegane jako niewiarygodne i przedk³adaj¹-ce interes pañstwa nad dobrostan jednostek.
D Cianciara
THE ADVERTISING OF MEDICINAL PRODUCTS TO THE PUBLIC IN POLAND – LEGISLATIVE, ETHICAL, HEALTH AND SOCIAL CONCERN
SUMMARY
Regulations regarding the advertising of medicinal products to the public in Poland, EC directive and WHO ethical criteria for medicinal drug promotion were compared. Current Polish regulations varied considerably with Community’s and WHO point of view. The article covers the potential health and social effects of the recent situation in the area of medicines advertising in Poland.
PIŒMIENNICTWO
1. Ustawa – Prawo farmaceutyczne z dnia 6 wrzeœnia 2001. Dz. U. Nr 126, poz. 1381 z póŸ. zm. 2. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie reklamy produktów
lecz-niczych. Dz. U. Nr 230, poz. 1936.
3. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia w sprawie wymagañ dotycz¹cych oznakowania opakowania produktu leczniczego oraz treœci ulotek. Dz. U. Nr 234, poz.1978.
4. Zarz¹dzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej z dnia 21 lutego 1994 roku w sprawie zasad i form prowadzenia reklamy i przekazywania informacji o œrodkach farmaceutycznych i materia-³ach medycznych. Monitor Polski rok 94, numer 17, poz.131.
5. Directive 2001/83/EC of the European Parliament and the Council on Community code relating to medicinal products for human use. 2001. Art.86-90.
6. Ethical Criteria for Medicinal Drug Promotion. WHO 1988.
7. Bia³ecki P. Wybrane zagadnienia zwi¹zane z reklam¹ produktów leczniczych, na tle ustawy Prawo farmaceutyczne. Prawo i Medycyna 2003;13:127-37.
8. Zwyczaje zakupowe Polaków dotycz¹ce nabywania leków. TNS OBOP 2003. 9. Leki OTC 2002. TNS OBOP 2002.
10. Czym leczymy ból gard³a. TNS OBOP 2004.
11. Czym Polacy zwalczali przeziêbienie, grypê i ból. TNS OBOP 2003.
12. Guidelines for the Regulatory Assessment of Medicinal Products for use in Self-medication. Ge-neva, WHO, 2000.
13. Cianciara D, Przew³ocka T, Miller M. Widownia telewizyjnych programów o tematyce zdrowot-nej. Przegl Epidemiol 2004;58:391-98.
14. Tenis M. The neoliberal Triad of Anti-Health Reforms: Government Budget Cutting, Deregulation and Privatization. Journal of Public Health Policy 1999;2:149-67.
15. Ziglio E, Hagard S, Griffiths J. Health promotion development in Europe: achievements and challenges. Health Promotion International 2000;2:143-54.
16. Council Directive 84/450/EEC of 10 September 1984 relating to the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States concerning misleading advertising. 17. Council Directive 89/552/EEC of October 1989 on the coordination of certain provisions laid by Law, Regulation or Administrative Action in Member States concerning the pursuit of televisionn broadcasting activities.
Otrzymano: 5.04.2004 r. Adres autorki: Dorota Cianciara
Zak³ad Promocji Zdrowia Pañstwowego Zak³adu Higieny ul. Chocimska 24, 00-791 Warszawa
