Edyta Pitek
Wielochorobowość u pensjonariuszy
domu pomocy społecznej
Multidisease in the Residents of Social Welfare Home
Dom Pomocy Społecznej dla Osób Przewlekle Somatycznie Chorych w MierczycachStreszczenie
Wprowadzenie. Zmiany demograficzne, jakie zachodzą w Polsce i na świecie charakteryzują się zwiększaniem
się liczby ludzi starych. Na świecie żyje obecnie 580 mln ludzi powyżej 60. r.ż., z czego 6,5 mln mieszka w Polsce. Konsekwencją starzenia się populacji ludzkiej jest wielochorobowość i wielkie zespoły geriatryczne, co przyczynia się do zwiększenia zapotrzebowania na opiekę społeczną, instytucjonalną w postaci domów pomocy społecznej.
Cel pracy. Określenie zjawiska wielochorobowości występującej u osób starszych – pensjonariuszy domu pomocy
społecznej oraz wskazanie problemów pielęgnacyjnych wynikających z polipatologii i wielkich zespołów geria-trycznych.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono w Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach w okresie 1.08.2010–
–1.12.2010 r. W badaniach brało udział 70 pensjonariuszy ww. placówki w wieku 39–95 lat. Metody zastosowane przy zbieraniu danych to: ocena stanu funkcjonalnego za pomocą skali Barthel i analiza dokumentacji mieszkań-ców DPS, w tym przede wszystkim historia choroby oraz indywidualne plany wsparcia mieszkańca. Inną metodą była obserwacja bezpośrednia. Dane zostały poddane analizie z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego Excel 97.
Wyniki. Wśród badanej grupy osób istnieje zależność liczby chorób przewlekłych od wieku respondentów. Kobiety
chorują na schorzenia przewlekłe częściej od mężczyzn, wyjątek stanowią choroby układu oddechowego, nerwo-wego i nowotworowe. Aż 81,4% badanej grupy ma problemy z porozumiewaniem się ze względu na zaburze-nia ze strony narządów zmysłów. 23% podopiecznych placówki w Mierczycach to osoby trwale unieruchomione. Kwalifikacja wg skali Barthel ukazuje, że 44,3% mieszkańców DPS w Mierczycach to osoby wymagające częściowej pomocy, asystowania, ze znacznie ograniczoną zdolnością samoopieki.
Wnioski. Podopieczni Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach są osobami obarczonymi zjawiskiem
wielocho-robowości i wielkich zespołów geriatrycznych (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 95–101).
Słowa kluczowe: wielochorobowość, wielkie zespoły geriatryczne, dom pomocy społecznej.
Abstract
Background. The demographic changes taking place in Poland and in the world are characterized by a large
increase in the number of old people. Worldwide, there are currently living 580 million people over 60 years, of which 6.5 million live in Poland. The consequence of the aging of human population is multidisease and great geriatric syndromes, and thus increased demand for social services institutionalized in the form of social welfare homes.
Objectives. Determination of the phenomenon of multidisease occurring in the elderly, residents of social welfare
homes, and indication of the nursing problems arising from polipathology and great geriatric syndromes.
Material and Methods. The study was conducted in a Social Welfare Home in Mierczyce in the period from
August 1st, 2010 to December 1st, 2010. The research included 70 residents of the above facility in the age group
of 39–95 years. The methods used for collecting the data are as follows: assessment of functional status using the Barthel scale and analysis of the documentation of Home’s residents, including in particular the history of the disease and the individual plans to support the resident. Another method used when writing the above study was a direct observation. The data were subject to the analysis using Excel 97 spreadsheet.
Results. Among the studied group there is a relation between the incidence of chronic diseases and age. Women
are more likely than men to suffer from chronic diseases, except for respiratory diseases, neurological diseases and cancer diseases. 81.4% of residents of the studied group have problems with communication due to disorders of the senses organs. 23% are permanently disabled. Qualification according to Barthel scale shows that 44.3% of the resi-dents of the Home in Mierczyce require partial help, assistance, have a significantly reduced ability to self-care.
Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 95–101 ISSN 2082-9876
PrACE OrYGINALNE
Conclusions. The patients of the Social Welfare Home in Mierczyce are people burdened with the mutlidisease
phenomenon and the great geriatric syndromes (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, 95–101).
Key words: multidisease, great geriatric syndromes, social welfare home.
Na świecie żyje obecnie 580 mln ludzi powyżej 60. r.ż. Według prognoz demograficznych w 2025 r. liczba ta zwiększy się do 1,1 mld. W Polsce w tym wieku jest obecnie 6,5 mln osób. Ponad 800 tys. z nich ma więcej niż 80 lat [1]. Tendencje te w ostat-nich 25 latach zaznaczyły się szczególnie w przedziale wiekowym 90–94 lat, w którym liczba osób zwiększy-ła się o 160% [2]. Są to w większości ludzie, u których zaobserwowano współistnienie wielu chorób i dole-gliwości określanych w literaturze jako wielochoro-bowość, która wyraża się jednoczesnym występo-waniem u osób powyżej 60. r.ż. prawie 4 jednostek chorobowych o charakterze przewlekłym [3].
rodzina, której wymiar demograficzny w obec-nych czasach zmienił się, często nie może sprostać wymaganiom opiekuńczym nad starszym rodzicem i jest zmuszona skorzystać z pomocy instytucjonal-nej. Jedną z placówek, która spełnia oczekiwania osoby starszej i jej rodziny jest dom pomocy spo-łecznej. Ustawa o pomocy społecznej tak definiuje tą instytucję: „dom pomocy społecznej to placówka świadcząca usługi bytowe, opiekuńcze, wspoma-gające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, przeznaczona dla osób wymagających całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogących samodziel-nie funkcjonować w życiu codziennym” [4]. Inne źródło natomiast określa dom pomocy społecz-nej jako grupę ludzi, która współpracuje ze sobą w sposób uporządkowany i skoordynowany, aby osiągnąć pewien zestaw celów [5].
Problemy ludzi starych, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym, stają się jednym z kluczowych zadań stojących przed medycyną XXI w. Holistyczne podejście do opieki nad czło-wiekiem starszym, niepełnosprawnym i schoro-wanym to podstawowe założenia domów pomocy społecznej. Profesjonalna, zindywidualizowana pielęgnacja klientów ww. placówek stanowi nato-miast trzon opieki długoterminowej.
Celem pracy jest określenie zjawiska wielocho-robowości występującej u osób starszych – pensjo-nariuszy domu pomocy społecznej oraz wskazanie problemów pielęgnacyjnych wynikających z poli-patologii i wielkich zespołów geriatrycznych.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w Domu Pomo-cy Społecznej w Mierczycach w okresie 1.08– –1.12.2010 r. W badaniach brało udział 70
pensjo-nariuszy ww. placówki. Średnia wieku dla badanej grupy wynosiła 69,17, a odchylenie standardowe 11,93. Średnia wieku kobiet to 69,3, a mężczyzn 68,0. Kobiety stanowiły 39% badanych (27 osób), mężczyźni natomiast 61% (43 osoby).
Metody zastosowane przy zbieraniu danych to: ocena stanu funkcjonalnego za pomocą skali Barthel i analiza dokumentacji mieszkańców DPS, w tym przede wszystkim historii choroby oraz in-dywidualnych planów wsparcia mieszkańca. Inną metodą wykorzystaną podczas pisania ww. pracy była obserwacja bezpośrednia. Dane zostały pod-dane analizie za pomocą arkusza kalkulacyjnego Excel 97.
Wyniki
Najwięcej osób cierpi na choroby układu krą-żenia – 80%, najmniej na choroby układu krwio-twórczego – 3,0%. Każda osoba choruje na więcej niż 1 schorzenie, dlatego wskaźnik struktury nie sumuje się do 100.
Wśród badanej grupy osób istnieje zależność zapadalności na choroby przewlekłe od wieku respondentów. W najmłodszej grupie wiekowej występuje większa liczba chorób psychicznych. Ponieważ każda osoba choruje na więcej niż jed-no schorzenie, wskaźnik struktury nie sumuje się do 100.
Kobiety chorują na choroby przewlekłe czę-ściej od mężczyzn, wyjątek stanowią choroby układu oddechowego, nerwowego i
nowotworo-Tabela 1. Wiek badanej grupy Table 1. Age of the studied group
Lp. Umowne okresy życia
człowieka wg WHO Liczba osób w da-nym okre-sie życia Wskaźnik struktury [%] 1. Starość późna (faza długowieczności) > 90 lat 3 4,3 2. Starość pośrednia (faza starości pełnej) 75–89 lat
24 34,3
3. Starość wczesna (wiek podeszły – wiek III) 60–74 lata
31 44,3
4. Okres dojrzałości
we. Ponieważ każda osoba choruje na więcej niż jedno schorzenie, wskaźnik struktury nie sumuje się do 100.
Aż 81,4% badanej grupy ma problemy z po-rozumiewaniem się ze względu na zaburzenia ze
strony narządów zmysłów. 23,0% mieszkańców DPS w Mierczycach to osoby trwale unierucho-mione. Każda osoba ma więcej niż jeden wielki ze-spół geriatryczny, dlatego wskaźnik struktury nie sumuje się do 100.
Tabela 2. Wielochorobowość badanej grupy Table 2. Multidisease of the studied group
Lp. Choroby przewlekłe rozpoznane w badanej grupie Liczba osób dotkniętych chorobą przewlekłą
Wskaźnik struktury [%]
1. choroby układu krążenia 56 80,0
2. choroby układu oddechowego 15 21,4
3. choroby układu krwiotwórczego 2 3,0
4. zaburzenia wydzielania wewnętrznego i przemiany
me-tabolicznej 12 17,1
5. choroby układu pokarmowego 34 49,0
6. choroby układu moczowo-płciowego 20 30,0
7. choroby układu nerwowego 38 54,3
8. choroby narządu ruchu 47 67,1
9. choroby nowotworowe 4 6,0
10. choroby psychiczne i upośledzenia w rozwoju 37 53,0
Tabela 3. Choroby przewlekłe w zależności od wieku badanej grupy Table 3. Chronic diseases, depending on the age of the studied group
Lp. Choroby przewlekłe Liczba osób w wieku 90 lat i więcej z daną cho-robą przewlekłą Liczba osób w wieku 75–89 lat z daną chorobą przewlekłą Liczba osób w wieku 60–74 lat z daną chorobą przewlekłą Liczba osób w wieku 30–59 lat z daną chorobą przewlekłą N % N % N % N %
1. choroby układu krążenia 3 100 21 88, 0 25 81, 0 7 58,3
2. choroby układu
oddecho-wego 1 33,3 7 29,2 6 19,4 1 8,3
3. choroby układu
krwio-twórczego 1 33,3 1 4,2 – – – –
4. zaburzenia wydzielania wewnętrznego i przemiany metabolicznej
– – 6 25,0 6 19,4 – –
5. choroby układu
pokarmo-wego 3 100 13 54,2 13 42,0 5 42,0
6. choroby układu moczowo-
-płciowego 1 33,3 7 29,2 9 29,0 3 25,0
7. choroby układu
nerwo-wego 1 33,3 15 63,0 15 48,4 5 42,0
8. choroby narządu ruchu 3 100 20 83,3 20 65,0 5 42,0
9. choroby nowotworowe 1 33,3 2 8,3 1 3,2 – –
10. choroby psychiczne i
Omówienie
Dom Pomocy Społecznej w Mierczycach jest placówką przeznaczoną dla osób przewlekle so-matycznie chorych. Zamieszkują go podopieczni, których dotyczy zjawisko wielochorobowości, gdyż na 1 pensjonariusza po 60. r.ż. przypada około 4 jed-nostek chorobowych o charakterze przewlekłym.
Podopieczni ww. placówki najczęściej chorują na schorzenia układu krążenia – 80%, czyli głównie na: nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, niewydolność serca i miażdżycę. Drugą
po-zycję pod względem częstości występowania zaj-mują choroby narządu ruchu – 7,1%. Należą do nich głównie choroba zwyrodnieniowa stawów i osteoporoza. Choroby układu nerwowego, tj.: udar mózgu, choroba Alzheimera, choroba Par-kinsona, padaczka, zespoły korzeniowe są trzecią z kolei przyczyną wielochorobowości mieszkań-ców DPS z Mierczyc – 4,3%. W następnej kolej-ności podopieczni chorują na choroby psychiczne (53%), choroby układu pokarmowego (49%), cho-roby układu moczowo-płciowego (30%), chocho-roby układu oddechowego (21,4%), zaburzenia
wydzie-Tabela 4. Choroby przewlekłe w zależności od płci badanej grupy Table 4. Chronic diseases, depending on the gender study group
Lp. Choroby przewlekłe Liczba kobiet
z daną chorobą przewlekłą Wskaźnik struktury [%] Liczba mężczyzn z daną chorobą przewlekłą Wskaźnik struktury [%]
1. choroby układu krążenia 23 85,2 33 77,0
2. choroby układu oddechowego 4 15,0 11 26,0
3. choroby układu krwiotwórczego 1 4,0 1 2,3
4. zaburzenia wydzielania wewnętrznego
i przemiany metabolicznej 7 26,0 5 12,0
5. choroby układu pokarmowego 17 63,0 17 40,0
6. choroby układu moczowo-płciowego 12 44,4 8 19,0
7. choroby układu nerwowego 14 52,0 24 56,0
8. choroby narządu ruchu 20 74,0 27 63,0
9. choroby nowotworowe 1 4,0 3 7,0
10. choroby psychiczne i upośledzenia
umy-słowe 15 56,0 22 51,2
Tabela 5. Wielkie zespoły geriatryczne badanej grupy Table 5. Great geriatric syndromes of the studied group
Lp. Wielkie zespoły
geriatryczne Liczba osób dotkniętych pro-blemem wielkich zespołów geria-trycznych Wskaźnik struktury [%] 1. nietrzymanie moczu i stolca 23 33,0 2. unierucho-mienie 16 23,0 3. zaburzenia równowagi i upadki 37 53,0 4. otępienia i depresje 52 74,3 5. zaburzenia wi-dzenia, słuchu i mowy 57 81,4
Tabela 6. Ocena sprawności funkcjonalnej badanej grupy
wg skali Barthel
Table 6. Evaluation of functional capacity of the studied
group according to Barthel scale
Lp. Skala Barthel Liczba
osób Wskaźnik struktury [%] 1. pacjent samodzielny, niezależny, zdolność do samoopieki minimalnie ograniczona: 86–100 pkt 22 31,4
2. pacjent wymaga częścio-wej pomocy, asystowania, znacznie ograniczona zdolność do samoopieki: 21–85 pkt
31 44,3
3. pacjent wymagający pomocy, zależny, brak zdolności do samoopieki: 0–20 pkt
lania wewnętrznego i przemiany metabolicznej (17,1%) oraz choroby nowotworowe (6%) i choro-by układu krwiotwórczego (3%).
Większość ww. chorób przewlekłych jest ściś-le związana z wiekiem pensjonariuszy. Wyjątek stanowią choroby psychiczne, które dotyczą głów-nie osób przed 60. r.ż. i wskazują na bezpośrednią przyczynę zamieszkania ludzi młodych w domu pomocy społecznej. Na uwagę zasługuje fakt, że na schorzenia przewlekłe częściej zapadają kobiety zamieszkujące placówkę w Mierczycach. Wyjątek stanowią choroby układu oddechowego, układu nerwowego i choroby nowotworowe, na które za-padają mężczyźni, oni też częściej są uzależnieni od nikotyny.
Konsekwencją wielochorobowości badanej grupy są poważne problemy pielęgnacyjne. Na pierwszy plan wysuwają się trudności związane z zaburzeniami zachowania i złym samopoczuciem, które stwierdza się u 70% respondentów. U 59% podopiecznych występują trudności w utrzymaniu podstawowych parametrów życiowych w granicach normy (ciśnienie tętnicze, tętno, oddech, tempera-tura), a 50% pensjonariuszy wymaga zniesienia lub zmniejszenia dolegliwości bólowych. Ponad 44% chorych ma problemy w zachowaniu ruchomo-ści w obrębie stawów. Wiek i wielochorobowość utrudniają zapewnienie odpowiedniego odżywia-nia (20%) oraz utrzymaodżywia-nia prawidłowej gospodar-ki wodno-elektrolitowej (16%). Trudności w utrzy-maniu glikemii w granicach normy stwierdzono u 11,4% podopiecznych, a u 10% występuje za-grożenie lub konieczność kontroli już istniejących obrzęków. Duszności i inne zaburzenia oddechowe stwierdza się u 9% chorych, u 6% zachodzi nato-miast konieczność kontroli diurezy. 4,3% badanych ma nieprawidłowe stężenie hormonów tarczycy.
Podeszły wiek, polipatologia oraz poliprag-mazja to przyczyny tzw. wielkich zespołów geria-trycznych, które są definiowane jako: przewlekłe i wieloprzyczynowe zespoły starczej niesprawno-ści, których obecność prowadzi do utraty auto-nomii i kontroli nad życiem lub/i stanowi duże obciążenie psychofizyczne, organizacyjne i eko-nomiczne dla opiekunów rodzinnych i systemu opiekuńczego [6]. Wielochorobowość mieszkań-ców Domu Pomocy Społecznej w Mierczycach ma ścisły związek z liczbą problemów geriatrycznych. Wśród osób z największą liczbą chorób współ-istniejących (7 schorzeń przewlekłych) przypada średnio 5 wielkich zespołów geriatrycznych na osobę, przy czym wśród pensjonariuszy z 1 scho-rzeniem przewlekłym przypada 1 wielki problem geriatryczny na osobę.
Aż 81,4% badanej grupy ma problemy z po-rozumiewaniem się ze względu na zaburzenia ze strony narządów zmysłów. Niemal u 75%
pod-opiecznych stwierdza się otępienia i depresję, a u 53% zauważa się zaburzenia równowagi i epi-zody upadków. U 33,3% pensjonariuszy dostrze-żono problem nietrzymania moczu i stolca, a 23% jest trwale unieruchomionych. Najczęstszą przy-czyną niepełnosprawności fizycznej są choroby neurologiczne i narządu ruchu.
Wielkie zespoły geriatryczne, podobnie jak wielochorobowość, przyczyniają się do powsta-wania poważnych problemów pielęgnacyjnych. Około 96% pensjonariuszy ma deficyty w czynno-ściach samoopiekuńczych i samopielęgnacyjnych. U 93% występuje brak możliwości samodzielnego przyjmowania leków, a u 77,1% badanych ko-nieczność korzystania ze sprzętu ortopedycznego, w tym okularów i aparatów słuchowych. Wiele problemów pielęgnacyjnych ma związek z unieru-chomieniem pacjenta. 30% podopiecznych cierpi na nieregularne wypróżnienia, u 21,4% chorych istnieje ryzyko wystąpienia odleżyn, 21,4% pod-opiecznych ma przykurcze mięśniowe, a u 16% stwierdza się częste zakażenia układu moczowego. 13% pensjonariuszy ma odparzenia i otarcia okolic narażonych na działanie moczu, co ma ścisły zwią-zek z koniecznością pampersowania chorych.
Polipragmazja i wielkie zespoły geriatrycz-ne mają ścisły związek z deficytami w samoopie-ce i samopielęgnacji. Ponad 24% podopiecznych mieści się w skali Barthel 0–20 pkt. Są to pacjenci wymagający pomocy, zależni, cechuje ich zupełny brak zdolności do samoopieki. Ponad 44% cho-rych wymaga częściowej pomocy, asystowania, ma znacznie ograniczoną zdolność do samoopieki: 21–85 pkt. w skali Barthel. 31,4% podopiecznych jest samodzielnych, niezależnych, jednak zdolność do samoopieki jest u nich także minimalnie ogra-niczona: 86–100 pkt. w skali Barthel.
Jakość życia seniora przebywającego w domu pomocy społecznej jest zależna przede wszyst-kim od jego zdrowia i dobrego samopoczucia. Wyeliminowanie lub zmniejszenie cierpienia i bólu pozwoliłoby mieszkańcowi domu pomocy na realizację potrzeb wyższych, ponieważ to one w rzeczywistości sprawiają, że człowiek czuje się wartościowy i potrzebny. Wszystkie problemy zdrowotne starszego człowieka, tj.: wielochorobo-wość, wielolekowość i wielkie zespoły geriatryczne nie są możliwe do przebrnięcia bez profesjonalnej opieki pielęgniarskiej realizowanej w domach po-mocy społecznej.
Powyższe badania wykazują, że wśród bada-nej grupy występuje zjawisko wielochorobowości, która bezpośrednio wiąże się z wiekiem ww. osób. Potwierdza to fachowa literatura, z której wynika, że u osób starszych trudno jest ustalić granicę mię-dzy zdrowiem a chorobą, natomiast powszechne jest występowanie wielu chorób jednocześnie
(wielochorobowość), a z wiekiem ich lista staje się coraz dłuższa [7].
Konsekwencją wielochorobowości jest wielo-lekowość. Problem ten dotyczy także podopiecz-nych placówki z Mierczyc. Na jednego pensjona-riusza przypada średnio 5 leków zaleconych na stałe, w tym 1 lek psychotropowy na osobę. We-dług literatury przeciętny mieszkaniec domu po-mocy społecznej zażywa codziennie do 6 medyka-mentów [8].
Mieszkańcy DPS w Mierczycach zapadają głównie na choroby układu krążenia, co przekłada się na badania prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny, gdyż w Polsce odnotowuje się naj-większą zachorowalność na schorzenia układu sercowo-naczyniowego [9]. Wśród badanej grupy osób obserwuje się także schorzenia narządu ru-chu. Literatura podaje, iż choroby związane z za-awansowanym wiekiem to głównie: nowotwory, choroby sercowo-naczyniowe, ich powikłania, oraz choroby układu mięśniowo-kostnego i cu-krzyca. Charakterystyczny jest także wzrost nie-pełnosprawności z powodu chorób neurologicz-nych i psychiczneurologicz-nych [10]. Choroby nowotworowe w placówce w Mierczycach diagnozuje się rzadko, a choroby psychiczne obserwuje się głównie wśród młodszych podopiecznych.
Wielochorobowość i podeszły wiek to głów-ne przyczyny powstawania tzw. wielkich zespo-łów geriatrycznych, które stanowią duże wezwanie dla opiekunów i instytucji, takich jak domy pomocy społecznej. Według fachowej literatury wielkie
ze-społy geriatryczne, zwane inaczej zespołami nie-sprawności starego człowieka, mają wiele przyczyn, dlatego są trudne do leczenia i stanowią poważny problem w aspekcie zdrowia publicznego [11].
Wnioski
Wielochorobowość dotyczy głównie kobiet za-mieszkujących Dom Pomocy Społecznej w Mier-czycach i jest ściśle związana z wiekiem podopiecz-nych ww. placówki.
Wśród badanej grupy obserwuje się najwięk-szą zapadalność na choroby układu krążenia, a najmniejszą na choroby układu krwiotwórczego. Liczba chorób przewlekłych u jednego podopiecz-nego przyczynia się do zwiększenia się liczby wiel-kich zespołów geriatrycznych, tym samym istnieje zależność liczby wielkich zespołów geriatrycznych od liczby chorób przewlekłych.
Wielochorobowość i wielkie zespoły geria-tryczne są przyczyną powstania wielu złożonych problemów pielęgnacyjnych, wśród których na-leży wyróżnić trudności w porozumiewaniu się. Stwierdzono także duże deficyty w samoopiece i samopielęgnacji u badanych osób.
Wielość chorób przewlekłych oraz wielkich zespołów geriatrycznych i związanych z nimi pro-blemów pielęgnacyjnych stwierdzonych u pensjo-nariuszy powoduje, że do poprawy jakości życia mieszkańca domu pomocy społecznej konieczna jest profesjonalna opieka pielęgniarska.
Piśmiennictwo
[1] Kędziora-Kornatowska K.: Wielochorobowość wieku podeszłego w aspekcie opieki pielęgniarskiej. [W:]
Kom-pendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. red.: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. Wyd. Czelej, Lublin 2007, 80.
[2] Faleńczyk K.: Uwarunkowania rozwoju opieki długoterminowej. [W:] Pielęgniarstwo w opiece długoterminowej.
red.: Skolmowska E.A., Muszalik M., Kędziora-Kornatowska K. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, 5.
[3] Kocemba J.: Chorowanie w okresie starości. [W:] Geriatria z elementami gerantologii ogólnej. red.: Grodziecki T.,
Kocemba J., Skalska A. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2007, 62.
[4] Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Dz. U. 2008 r. Nr. 115 poz. 728. [5] Griffin R.W.: Podstawy zarządzania organizacjami. Wyd. PWN, Warszawa 1996, 36.
[6] Bień B., Przydatek M.: Wielkie problemy geriatryczne: I. Nietrzymanie moczu. Med. rodz. 2000, 2, 45–46 [http://
www.czytelniamedyczna.pl/medycyna_rodzinna-197 dostęp dnia: 09.02.2011].
[7] Niechwiadowicz-Czapka T.: Problemy zdrowotne i psychospołeczne osób w starszym wieku. [W:] Wybrane
za-gadnienia z pielęgniarstwa geriatrycznego. red.: Niechwiadowicz-Czapka T., Klimczyk A. Wyd. Continuo, Wro-cław 2010, 12.
[8] Liszewska M.: Senior w świecie lekarstw. Wspólne Tematy – pismo pracowników socjalnych, terapeutów,
perso-nelu pielęgniarskiego i opiekuńczego 2007, 6, 16–23.
[9] Główny Urząd Statystyczny: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_L_podst_inf_o_rozwoju_dem_pl.pdf.
dostęp dnia 4.01.2012 r.
[10] Marzec A.: Organizacja opieki instytucjonalnej nad osobami w podeszłym wieku w Polsce i na świecie. [W:]
Kom-pendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. red.: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. Wyd. Czelej, Lublin 2007, 5.
[11] Wojszel Z.B., Bień B.: Wielkie problemy geriatryczne – rola zespołu terapeutycznego w opiece nad pacjentem.
[W:] Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku. red.: Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. Wyd. Czelej, Lublin 2007, 98.
Adres do korespondencji: Edyta Pitek Mierczyce 34 59-430 Wądroże Wielkie tel.: 669 397 668 e-mail: edyta.p3@op.pl
Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do redakcji: 6.02.2012 r. Po recenzji: 5.04.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 11.06.2012 r. received: 6.02.2012
revised: 5.04.2012 Accepted: 11.06.2012
