Larisa Cercel, Adriana Şerban (red.), Friedrich Schleiermacher and the
Question of Translation, Berlin – Boston, Walter De Gruyter Gmbh 2015, 265 s.1
Publikacja zatytułowana Friedrich Schleiermacher and the Question of
Transla-tion [Friedrich Schleiermacher a kwestia przekładu], pod redakcją Larisy Cercel oraz
Adriany Şerban, ukazała się w 2015 roku nakładem wydawnictwa Walter de Gryuter GmbH w serii Schleiermacher-Archiv. Liczy 265 stron i składa się ze wstępu, trzyna-stu artykułów podzielonych tematycznie na cztery części, notek biograficznych oraz indeksu. Autorami prac są nie tylko reprezentanci nurtu hermeneutycznego w prze-kładoznawstwie, ale także filozofowie, znawcy twórczości Friedricha Schleiermache-ra, co sprawia, że publikacja jest wysoce interdyscyplinarna i z tego względu powinna już na wstępie zainteresować i filologów, i filozofów.
Hermeneutyka przekładu, niekiedy określana mianem „subdyscypliny przekła-doznawstwa” [zob. szerzej Stolze 2011], jest obszarem dosyć słabo eksplorowanym w badaniach translatologicznych, zwłaszcza w porównaniu do innych nurtów cie-szących się znacznie większą popularnością wśród przekładoznawców: translatolo-gii kognitywnej, literacko-kulturowej, językoznawstwa kontrastywnego itp. Mimo że klasyfikowana jest przez Piotra Bukowskiego do „najstarszych kierunków badań przekładoznawczych” [2012: 17], trudno zgodzić się ze stwierdzeniem tego autora, że „[hermeneutyka przekładu] wciąż ma się dobrze, ciesząc się sporym zainteresowaniem”
[Bukowski 2012: 17]. Owszem, podstawy hermeneutycznych teorii przekładu są w ja-kiejś mierze obecne w podręcznikach translatorycznych oraz w programach kursów akademickich dotyczących teorii i historii przekładu (głównie w odniesieniu do usta-leń George’a Steinera), jednak analiza stanu badań w tym zakresie jasno wskazuje, że dogłębnych studiów nad przekładem z perspektywy hermeneutycznej, zwłaszcza z perspektywy hermeneutyki filozoficznej, brak [zob. więcej na ten temat Piecychna 2019: 13-30]. Sytuacja ta jest szczególnie wyraźna właśnie w Polsce, w której zainte-resowanie ogólnie pojętą „translatologią filozoficzną” jest nikłe. Skłaniać należałoby się zatem raczej ku konstatacji Jerzego Brzozowskiego, według którego „w istocie nie ma w Polsce szkoły hermeneutycznej w przekładzie” [2004: 23-24].
Czymś niesłusznym byłoby oczywiście stwierdzenie, że hermeneutyka w prze-kładoznawstwie to problematyka zaniedbana – wspomnieć należy choćby o
rumuń-1 Dziękuję za udostępnienie egzemplarza do recenzji wydawnictwu Walter de Gruyter GmbH.
Nr 9 SS. 261‑266 2019
ISSN 2083-5485
© Copyright by Institute of Modern Languages of the Pomeranian University in Słupsk
skim wydawnictwie Zeta Books i jego serii Translation Studies, w ramach której pu-blikowane są monografie stricte związane tematycznie z hermeneutyką przekładu:
Übersetzung und Hermeneutik. Traduction et herméneutique pod redakcją L. Cercel
[2009], Schleiermacher’s Icoses. Social Ecologies of the Different Methods of
Trans-lating autorstwa Douglasa Robinsona [2013], Translational Hermeneutics: The First Symposium pod redakcją Radegundis Stolze, Johna Stanleya oraz L. Cercel [2015]
czy Philosophy and Practice in Translational Hermeneutics pod redakcją J. Stan-leya, Briana O’Keeffe’ego, R. Stolze oraz L. Cercel [2018]. Warto także wspomnieć o bardzo ważnej publikacji, która ukazała się dzięki działaniom pracowników ośrod-ka Forschungszentrum Hermeneutik und Kreativität: Übersetzungshermeneutik.
Hi-storische und systematische Grundlegung autorstwa L. Cercel [2013]. Tego rodzaju
monografii publikuje się jednak nadal niewiele, dlatego wydanie książki traktującej o kwestii przekładu w filozofii Schleiermachera należy przyjąć z dużym zadowole-niem i uznazadowole-niem.
Pomysłodawcom monografii przyświecały dwa główne założenia natury meto-dologicznej: 1) „potrzeba połączenia perspektyw historycznej oraz systematycznej w analizowaniu zjawiska przekładu” [Friedrich… 2015: 1] oraz 2) „promowanie współpracy ponad podziałami specyficznymi dla określonych dyscyplin i języków, przy uwzględnieniu celu polegającego na uchwyceniu wieloaspektowości proble-matyki translacji” [Friedrich… 2015: 1]. Osią centralną, wokół której ogniskują się opublikowane artykuły, jest Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens [O różnych metodach tłumaczenia] – słynny wykład Schleiermachera wygłoszony w czerwcu 1813 r. w Królewskiej Akademii Nauk w Berlinie. Skoncentrowanie się na postaci tego niemieckiego myśliciela bynajmniej nie jest przypadkowe. Jak bo-wiem czytamy we wprowadzeniu do recenzowanej publikacji, to właśnie Schleier-macher wywarł ogromny wpływ na rozwój współczesnej teorii przekładu [Friedrich… 2015: 2]. Warto zacytować przywoływanych przez redaktorów recenzowanej mono-grafii Haralda Kittela i Andreasa Poltermanna [Friedrich… 2015: 2], którzy stwier-dzili, że „praktycznie rzecz biorąc, wszystkie współczesne teorie przekładu – a przy-najmniej te wywodzące się z obszaru niemieckojęzycznego – odwołują się w jakiś sposób do hipotezy Schleiermachera. Jak się zdaje, od tamtego czasu nie pojawiły
się zasadniczo nowe podejścia do kwestii przekładu” [Kittel, Poltermann 1969: 52].
O ile sam cytat, zwłaszcza jego drugą część, uznać można za kontrowersyjny, dzie-dzictwo „translacyjne” Schleiermachera – obecne zarówno explicite, jak i implicite w literaturze przekładoznawczej – na stałe wpisało się w „teoriopoznawczy krajobraz” translatologii pojmowanej zarówno globalnie, jak i lokalnie.
Celem recenzowanej publikacji jest „ocenienie wkładu Friedricha Schleiermache-ra w rozwój teorii przekładu dwa stulecia po wygłoszonym przez tego filozofa od-czycie, a także zbadanie, jaki potencjał ów wkład może mieć w zakresie generowania innowacyjnych działań badawczych w zakresie translatologii” [Friedrich… 2015: 3]. Jedną z największych zalet publikacji jest jednak, w mojej ocenie, „uwyraźnienie zło-żonych relacji rysujących się pomiędzy kwestią przekładu a głównymi obszarami my-śli Schleiermachera, szczególnie dialektyką, etyką oraz hermeneutyką” [Friedrich…
2015: 2]. Jak bowiem trafnie stwierdzają redaktorzy recenzowanej publikacji, trudno jednoznacznie określić, czy translacja jest dla Schleiermachera swoistym polem, na którym „bada” on, czy też „testuje”, swoje poglądy na hermeneutykę; „paradygma-tem”, którego filozof używa, aby sprecyzować, jak rozumie on dwie naczelne kate-gorie hermeneutyczne, czyli rozumienie i interpretację; czy może stanowi ona, wraz z hermeneutyką „jednolitą cyrkularność”, wzajemnie dookreślając i regulując swój status [Friedrich… 2015: 3].
Książka ma bardzo przejrzystą i logiczną strukturę, podzielona została bowiem na cztery komplementarne części, z których pierwszą poświęcono kontekstowi histo-rycznemu, w jakim powstał wykład Schleiermachera, drugą – interpretacji Schleier-machowskiej wizji translacji w połączeniu z poglądami tego filozofia na dialektykę, etykę oraz hermeneutykę, trzecią – działalności translatorskiej niemieckiego myśli-ciela, czwartą zaś – wpływowi, jaki refleksja Schleiermachera nad aktem tłumacze-niowym wywarła na rozwój przekładoznawstwa. Takie uporządkowanie i historycz-no-systematyzujące zorganizowanie poszczególnych artykułów pozwala zarówno na czytelne ukontekstowienie słynnego wykładu niemieckiego filozofa, jak i na „wypo-zycjonowanie” tego tekstu w świetle XX-wiecznych ustaleń translatologicznych.
Pierwsza część publikacji zawiera dwa artykuły dotyczące kontekstu historycz-no-literacko-filozoficznego, w którym doszły do głosu poglądy Schleiermachera na „metodę tłumaczenia”. Mary Snell-Hornby, w pracy zatytułowanej Verstehen und
Verständlichkeit: Schleiermachers Akademierede aus der Sicht einer Leserschaft von heute, przekonująco zestawia poglądy niemieckiego myśliciela z podejściem
Johan-na Heinricha Vossa oraz Christopha MartiJohan-na Wielanda, koncentrując się Johan-na zJohan-nacze- znacze-niu, jakie dla współczesnej myśli przekładoznawczej zyskuje wypracowana przez Schleiermachera dychotomia. Autorka bardzo słusznie podkreśla problematyczność „sztywnego” podziału narzuconego przez niemieckiego myśliciela. Drugi artykuł, au-torstwa Michaela N. Forstera, zatytułowany Eine Revolution in der Philosophie der
Sprache, der Linguistik, der Hermeneutik und der Übersetzungstheorie im späten 18. und frühen 19. Jahrhundert: deutsche und französische Beiträge, skupia się na
kon-tekście „intelektualnym” analizowanego wykładu. Autor tekstu zwraca szczególną uwagę na „mentalną rewolucję”, jaka nastąpiła w XIX stuleciu w czterech obsza-rach: filozofii języka, językoznawstwie, hermeneutyce oraz teorii przekładu. Trafnie podkreśla także udział francuskich myślicieli w zmianie panującego wówczas para-dygmatu oświeceniowego.
Kolejne dwa artykuły dotyczą interpretacji wykładu Schleiermachera z perspek-tywy poglądów tego filozofa na etykę, dialektykę oraz hermeneutykę. Christian Berner w pracy zatytułowanej Das Übersetzen verstehen. Zu den philosophischen
Grundlagen von Schleiermachers Vortrag „Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens” udowadnia, że Schleiermachowska refleksja nad przekładem jest
rozerwalnie powiązana z całym systemem filozoficznym wypracowanym przez nie-mieckiego myśliciela, zwłaszcza z jego hermeneutyką, etyką oraz dialektyką. Zbieżny cel przyświeca autorowi artykułu Passer entre les languaes. Réflexions en marge du
Berner, trafnie konstatuje, że translacja u Schleiermachera stanowi istotny element całości systemu filozoficznego stworzonego przez niemieckiego myśliciela, będąc uwyraźnieniem i ukonkretyzowaniem się jego refleksji hermeneutyczno-dialektycz-nych.
Trzecią część rezenzowanej publikacji poświęcono działalności przekładowej Schleiermachera. Theo Hermans przypomina w tekście Schleiermacher and Plato,
Hermeneutics and Translation, że filozof nie tylko teoretyzował na temat przekładu per se, ale zajmował się również tłumaczeniem dzieł Platona. Jak słusznie konkluduje
autor artykułu, Schleiermachera refleksja nad przekładem stanowi bardzo istotne źró-dło przemyśleń natury hermeneutycznej tego niemieckiego myśliciela. T. Hermans dochodzi nadto do interesującej konkluzji, a mianowicie takiej, że wykład O różnych
metodach tłumaczeniach dotyczy nie tyle utrwalonej w powszechnej świadomości
dychotomii (autor-czytelnik, czytelnik-autor), ile kwestii zastosowania reguł herme-neutycznych w obszarze translacji. Do działalności tłumaczeniowej Schleiermache-ra odnosi się także Rainer Kohlmayer w tekście „Das Ohr vernimmts gleich und
hasst den hinkeden Boten” (Herder). Kritische Anmerkungen zu Schleiermachers Überstezunstheorie und -praxis. Autor tego artykułu zauważa, że ścisły podział na
domestykację i forenizację (używając współczesnych terminów z zakresu przekłado-znawstwa) nie sprawdza się w praktyce i że sam Schleiermacher, tłumacząc Platona, stosował obie te metody, mimo że – w przeciwieństwie chociażby do Johanna Gott-frieda Herdera czy Augusta Wilhelma Schlegela – wyraźnie opowiadał się za tą drugą. Czwarta, ostatnia, część książki, zawierająca siedem tekstów, dotyczy wpływu dorobku Schleiermachera na rozwój translatoryki i, w mojej ocenie, w największym stopniu zainteresuje właśnie przekładoznawców. W pierwszym artykule, zatytułowa-nym Die Wurzeln der hermeneutischen Übersetzungswissenschaft bei Schleiermacher, R. Stolze przekonująco wyjaśnia, w jaki sposób myśl Schleiermachera odcisnęła swój ślad nie tylko na specyfice współczesnych teorii przekładu, ale także na charakterze hermeneutyki przekładoznawczej. Podobnego zdania jest autor kolejnego artykułu, Holger Siever, który w pracy Schleiermacher über Methoden, Zweck und Divination pokazuje, jaki wpływ na kształt współczesnych teorii przekładu wywarły poglądy Schleiermachera na pojęcia „rozumienia, przetłumaczalności, metody, celu oraz dy-winacji” [Friedrich… 2015: 154]. Jak trafnie konkluduje H. Siever, u Schleiermache-ra pierwotny wymiar tSchleiermache-ranslacji już zawsze ma swe źródło w języku ojczystym.
Nadia D’Amelio wskazuje w artykule Friedrich Schleiermacher: Heralding
a New Paradigm, że odczyt Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens uznać
można za awangardowy, zważywszy na „klimat” intelektualny i duchowy czasów, w jakich tekst powstał i został wygłoszony. Awangardowość i nowatorskość wykładu, według autorki, wiąże się również z jego potencjałem „paradygmatotwórczym” w hi-storii przekładu. Słynny odczyt, w którym Schleiermacher wyraźnie opowiedział się za empatią i szacunkiem dla Innego, zapoczątkował, zdaniem N. D’Amelio, „koper-nikański przewrót” [Friedrich… 2015: 173] w rozumieniu przekładu per se. I chociaż trudno się zgodzić z tak swoiście zamanifestowaną radykalizacją znaczenia postaci Schleiermachera w historii przekładoznawstwa, należy przyznać rację autorce w tym,
że poglądy niemieckiego filozofa niewątpliwie „zwiastują” hermeneutyczne podej-ście do przekładu – podejpodej-ście, w ramach którego translację postrzega się jako „ruch hermeneutyczny” [Friedrich… 2015: 182].
O metaforze ruchu w Schleiermachowskiej koncepcji przekładu interesująco pi-sze Kirsten Malmkjær w artykule Schleiermacher’s Metaphor. Autorka wysuwa dość kontrowersyjną tezę, że słynna i w znacznym stopniu eksplorowana przez przekłado-znawców dychotomia dotycząca „ruchu tłumacza” albo w stronę autora, albo w stronę czytelnika stanowi „najmniej interesujący aspekt wykładu” [Friedrich… 2015: 194]. Na szczególną uwagę zasługuje zakwestionowanie przez K. Malmkjær istoty dzie-dzictwa romantycznego w myśli Schleiermachera – co ciekawe, autorka określiła filo-zofa mianem „niechętnego romantyka” [Friedrich… 2015: 189] – a także wyjaśnienie swoistej Schleiermachowskiej skłonności do tworzenia licznych dychotomii, którą to predylekcję autorka tłumaczy, z jednej strony, chęcią zabezpieczenia się filozofa przed „zagrożeniami […] [płynącymi z] romantycznych tendencji do wprowadza-nia terminów trzecich pomiędzy wyraźnie wyznaczonymi kategoriami klasyczny-mi” [Friedrich… 2015: 194], z drugiej zaś – szukaniem „rozwiązania odwiecznego problemu wyjaśnienia wszechobecności translacji w świetle tego, co Schleiermacher zwie irracjonalnością języka […]” [Friedrich… 2015: 194].
Dwa kolejne teksty dotyczą szeroko pojętej recepcji wykładu Schleiermachera. W tekście zatytułowanym Zur Rezeption Schleiermachers in der heutigen
Transla-tionswissenschaft. Am Beispiel deutscher, englisher, französischer und italienischer Einführungen Michael Schreiber przygląda się sposobowi zaprezentowania Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens w niemieckich, angielskich, francuskich
oraz włoskich podręcznikach do teorii przekładu. Konkluzje autora są dość oczy-wiste: wyraźne różnice zarysowujące się pomiędzy poszczególnymi podręcznikami w badanym aspekcie wynikają nie tylko z barier językowych, ale także z rozbież-ności pomiędzy analizowanymi tradycjami przekładoznawczymi. Recepcji odczytu Schleiermachera w hiszpańskiej tradycji traduktologicznej dotyczy artykuł
Frie-drich Schleiermacher en Espagne: Filiations et dialogu es pour une philosophie de la traduction. Solange Hibbs-Lissorgues podkreśla wpływ systemu filozoficznego
Schleiermachera, zwłaszcza jego poglądów na tolerancję, rozum czy wiedzę, na roz-wój hiszpańskiej myśli kulturowej na przełomie XIX i XX stulecia, w szczególności na twórczość Ortegi y Gasseta oraz Eugenio Imaza.
Ostatni artykuł recenzowanej książki, zatytułowany „Marktgespräche”.
Beobach-tungen zur Translation „in dem Gebiete des Geschäftslebens” in der Romantik mit Bezug zur Leistungsfähigkeit eines hermeneutischen Ansatzes in der Translationswis-senschaft heute, dotyczy przekładu ustnego. Tematyka może budzić niemałe
zdziwie-nie, gdy weźmie się pod uwagę, że Schleiermacher traktował ten rodzaj translacji jako coś z gruntu podrzędnego i czysto mechanicznego. Autorka artykułu, Miriam P. Le-ibbrand, bazując na podejściu, które określa mianem „Elemente der hermeneutischen Dolmetschforschung” [Friedrich… 2015: 240], pokazuje jednak, że uwzględnienie perspektywy hermeneutycznej w badaniach nad przekładem ustnym, a w szczególno-ści dialektyki Schleiermachera, jest jak najbardziej wskazane.
Recenzowana publikacja stanowi niezwykle wartościowe źródło wiedzy, które posłużyć może nie tylko przekładoznawcom zainteresowanym nurtem hermeneu-tycznym w badaniach nad translacją, ale także filozofom, historykom czy kulturo-znawcom. Różnorodność podejmowanej tematyki, ciekawe interpretacje jednego z najsłynniejszych wykładów Schleiermachera oraz względnie duża liczba artykułów ukazują zarówno złożoność problematyki hermeneutycznej w nauce o przekładzie, jak i wieloaspektowość filozofii niemieckiego myśliciela, zwłaszcza jej ukierunko-wanie na szeroko pojętą translację. Publikacja jest jak najbardziej godna polecenia – poszczególne prace przygotowano niezwykle starannie pod kątem zarówno języ-kowym, jak i merytorycznym, sama książka natomiast wyróżnia się wysmakowaną i elegancką szatą graficzną.
Beata Piecychna Bibliografia
Brzozowski J., 2004, Czy istnieje w Polsce szkoła hermeneutyczna w
przekładoznaw-stwie?, „Między Oryginałem a Przekładem”, nr IX.
Bukowski P., 2012, Dydaktyczne aspekty hermeneutycznej teorii przekładu, [w:] Przekład
– teoria, terminy, terminologia, red. M. Piotrowska, Kraków.
Cercel L., 2013, Übersetzungshermeneutik. Historische und systematische Grundlegung, St. Ingbert.
Friedrich Schleiermacher and the Question of Translation, 2015, red. L. Cercel, A. Şerban, Berlin – Boston.
Kittel H., Poltermann A., 1998, German Tradition, [w:] Routledge Encyclopedia of
Trans-lation Studies, London – New York.
Piecychna B., 2019, Rozumienie, dzieje, dialog. Kompetencje tłumacza w świetle
herme-neutyki filozoficznej Hansa-Georga Gadamera, wyd. 2, Białystok.
Philosophy and Practice in Translational Hermeneutics, 2018, red. J. Stanley, B.
O’Keef-fe, R. Stolze, L. Cercel, Bukareszt.
Robinson D., 2013, Schleiermacher’s Icoses. Social Ecologies of the Different Methods of
Translating, Bukareszt.
Stolze R., 2011, The Translator’s Approach: An Introduction to Translational
Hermeneu-tics with Examples from Practice, Berlin.
Translational Hermeneutics: The First Symposium, 2015, red. R. Stolze, J. Stanley, L.
Cer-cel, Bukareszt.
Übersetzung und Hermeneutik. Traduction et herméneutique, 2009, red. L. Cercel,