Dyplomacja prewencyjna w świetle agresji Iraku na Kuwejt w ₁₉₉₀ roku. Sukces czy porażka Organizacji Narodów Zjednoczonych?

Dyplomacja prewencyjna

w Ҳwietle agresji Iraku na Kuwejt w ſƇƇž roku.

Sukces czy poraӐka Organizacji NarodÓw Zjednoczonychӓ

(KoÞ Annan, Sekretarz Generalny ONZ w latach 1997-2006)1 Rukasz Stachowiak, Lukaszstach1988@wp.pl

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ul. Wieniawskiego 1, 61-712 PoznaÚ Abstrakt

Cel artykuÙu stanowi przybliČenie koncepcji dyplomacji prewencyjnej Narodów Zjednoczonych, przedstawianie dziaÙaÚ maj­cych zapobiec agresji w 1990, a takČe przedstawienie wpÙywu konß iktu na system sankcji Organizacji Naro-dów Zjednoczonych.

Istot­ artykuÙu jest zobrazowanie dyplomacji, jako potencjalnego mechanizmu umoČlwiaj­cego realizacj¿ zadaÚ i ce-lów ONZ. Odpowiednie wykorzystanie presji, nacisków i sankcji moČe wzmocni° mechanizm bezpieczeÚstwa zbiorowe-go. W przeciwieÚstwie do operacji wymuszania pokoju, koncepcja moČe pochÙon­° znacznie mniejsze nakÙady. Zwrócono uwag¿ nie tylko na niewystarczalnoï° dotychczasowego systemu zapobiegania, w ïwietle konß iktu iracko-kuwejckiego, ale takČe w okresie poprzedzaj­cym oraz pokonß iktowym. W ostatniej cz¿ïci pracy wyszczególniono implikacje niewÙa-ïciwego wykorzystania sankcji oraz przedstawiono sukcesora polityki zapobiegania stosowanej w latach dziewi¿°dzie-si­tych – koncepcj¿ sankcji selektywnych.

SÙowa kluczowe: Organizacja Narodów Zjednoczonych, bezpieczeÚstwo, dyplomacja prewencyjna, Kuwejt, Irak Preventive Diplomacy in the light of the Iraq-Kuwait War in 1990. The sucess or failure of the United Nations?

Abstract

The Purpose of this article is to present the concept of preventive diplomacy of the United Nations, measures to pre-vent aggression in 1990 and the presentation of the impact of conß ict on the United Nations.

The essence of this article is to present diplomacy as a mechanism to support the implementation of the purposes and principles of the United Nations. The use of pressures and sanctions will strengthen the collective security. In contrast to the operations of peace enforcement, preventive diplomacy absorbs less cost. Paying careful aĴ ention to the inadequacy of current prevention systems, especially in the light of the Iraq-Kuwait War as well as before and post-conß ict period. The last part of this paper details implications of improper use of sanctions and presents the successor prevention policies applied in the nineties - the concept of selective sanctions.

Key words: United Nations, safety, Preventive Diplomacy, Kuwait, Iraq

Rozpad dwubiegunowego ukÙadu politycznego sprowokowaÙ zmian¿ percepcji bezpieczeÚstwa mi¿dzynarodowego. W erze postzimnowojennej wyraĊnie wzrosÙo znacznie wspóÙpracy politycznej i gospodarczej na poziomie ponadpaÚstwo-wym. W celu zapewnienia bezpieczeÚstwa paÚstwa d­ČyÙy do rozszerzenia zespoÙu wartoïci podlegaj­cych ochronie. Wy-krystalizowaÙa si¿ szansa na odrodzenie idei zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych. Optymistyczna wizja ïwiata szybko zostaÙa zakÙócona przez konß ikt iracko-kuwejcki. ByÙ to pierwszy powaČny kryzys nowego ukÙadu politycznego. DokÙadana analiza tych doïwiadczeÚ ujawnia szereg problemów zwi­zanych z funkcjonowaniem Organizacji Narodów Zjednoczonych. Przede wszystkim naleČy tutaj wskaza° niewystarczalnoï° dziaÙaÚ podejmowanych w zakresie zapobiega-nia konß iktom przed ich eskalacj­ oraz nieefektywnoï° reČimu sankcji stosowanych przez Rad¿ BezpieczeÚstwa.

1 ĝwiatowe kryzysy, http://www.unic.un.org.pl/swiatowe_kryzysy, 24.11.13.

Koncepcja dyplomacji prewencyjnej

JuČ w 1928 r. na mocy Traktatu Przeciwwojennego zostaÙa zniesiona tradycyjna zasada jus ad bellum2sÙuČ­ca jako prawny sposób rozwi­zywania i regulowania sporów mi¿dzynarodowych. Od tej pory podmioty – strony paktu w ïwie-tle prawa mi¿dzynarodowego w ramach realizacji polityki zagranicznej mogÙy stosowa° tylko nieokreïlone w ratyÞ kowa-nym dokumencie pokojowe sposoby zaČegnywania konß iktów3_.

Idea z pocz­tku XX w. zostaÙa powielona i rozszerzona w koncepcji bezpieczeÚstwa mi¿dzynarodowego Narodów Zjednoczonych. W artykule 33 Karty Narodów Zjednoczonych zostaÙy wymienione pokojowe metody, których cel stano-wi rozstano-wi­zanie b­dĊ ograniczenie poszczególnych sporów i niedopuszczenie, by przerodziÙy si¿ w konß ikt zbrojny. Zbiór przedstawionych ïrodków stanowi­: rokowania, badania, poïrednictwa, pojednania, arbitraČ, post¿powania s­dowe, odwoÙanie si¿ do Organizacji Narodów Zjednoczonych lub ukÙadów regionalnych, a takČe wdroČenia wÙasnych strategii pokojowych4. WspóÙczeïnie w literaturze przedmiotu, a takČe w dokumentach udost¿pnianych przez ONZ, przedsta-wione ïrodki okreïla si¿ mianem dyplomacji prewencyjnej (preventive diplomancy). Pomimo upÙywu przeszÙo osiemdzie-si¿ciu lat od pierwszej próby deregulacji wojny napastniczej, rozwoju prawa mi¿dzynarodowego, ograniczenia zbrojeÚ i zakazu stosowania niektórych jej rodzajów, konß ikty nadal stanowi­ nierozÙ­czny element mi¿dzynarodowego Čycia spoÙecznego. WedÙug danych udost¿pnianych przez projekt The correlates of war w okresie od 1928 do 2007 r. miaÙo miejsce 266 konß iktów zbrojnych, a ostatnim okresem, w którym nie wybuchÙ Čaden nowy spór byÙ rok 1951. Przy czym naleČy zaznaczy°, Če nie byÙ to rok pokoju, poniewaČ mi¿dzy innymi trwaÙa wojna koreaÚska5_.

Butros Ghali w raporcie An Agenda for Peace okreïliÙ dyplomacj¿ prewencyjn­ jako „dziaÙanie maj­ce zapobiega° po-wstawaniu sporów mi¿dzystronami, przeciwdziaÙa° przeradzaniu si¿ istniej­cych sporów w konß ikty oraz ogranicza° zasi¿g tych istniej­cych, gdy powstaj­”6. WedÙug autora najbardziej wÙaïciwe i efektywne zastosowanie dyplomacji pre-wencyjnej polega na wczesnym Ùagodzeniu napi¿° jeszcze przed eskalacj­ sporu lub na szybkim dziaÙaniu ukierunkowa-nym na powstrzymywanie jeïli konß ikt wybuchÙ, a nast¿pnie na usuni¿ciu jego przyczyn.

Z kolei Gareth Evans pod wzgl¿dem perspektywy czasowej oraz odmiennych intencji dziaÙaÚ wyróČnia dwie formy dyplomacji prewencyjnej: póĊne zapobieganie oraz wczesne zapobieganie. Przy czym naleČy zaznaczy°, iČ róČnic¿ pomi¿-dzy przedstawionymi kategoriami stanowi­ odmienne cele podejmowanych dziaÙaÚ oraz róČna perspektywa czasowa7_.

PóĊne zapobieganie jest to system polegaj­cy na obserwowaniu róČnych obszarów globu i podj¿ciu dziaÙaÚ tylko w przypadku uzyskania pewnoïci, iČ dany spór przerodzi si¿ w konß ikt zbrojny. Mechanizm obejmuje dziaÙania pre-wencyjne takie jak: misje wyjaïniaj­ce, rozmieszczenie prepre-wencyjne, zalecenie procedury rozwi­zania sporu, przyj¿cie rezolucji wzywaj­cej do zaniechania sporu i ostrzegaj­cej strony o moČliwych dalszych dziaÙaniach Rady. NajwÙaïciwszy organ do podj¿cia takich dziaÙaÚ stanowi Rada BezpieczeÚstwa, wi­Če si¿ to z koniecznoïci­ wywarcia odpowiedniej presji na uczestnikach konß iktu. JednakČe jak wskazuje G. Evans podj¿cie dziaÙaÚ „za pi¿° dwunasta”, czyli krótko przed eskalacj­ sporu, rzadko jest odpowiednim momentem do interwencji. W rzeczywistoïci moment kulminacyjny sporu jest nadzwyczaj trudny do okreïlenia przez spoÙecznoï° mi¿dzynarodow­, a siÙa dynamiki takiego wydarzenia uniemoČliwia zatrzymanie, czy teČ odwrócenie zaistniaÙej sytuacji8_.

Drugi rodzaj dziaÙaÚ prewencyjnych stanowi wczesne zapobieganie. Zadanie tego systemu stanowi udost¿pnianie fachowej pomocy w postaci dobrych usÙug i poïrednictwa w jak najwczeïniejszym stadium sporu9_{, kiedy szanse jego} rozwi­zania s­ najwi¿ksze. Z praktycznego punktu widzenia wydaje si¿, Če ta forma zapobiegania stanowi rozwi­zanie efektywniejsze, cho° by° moČe mniej spektakularne. Ponadto poza Rad­ BezpieczeÚstwa we wczesnym stadium roz-wi­zywania konß iktu dziaÙania mog­ zosta° podj¿te takČe przez Sekretarza Generalnego ONZ, organizacje regionalne, a takČe paÚstwa czÙonkowskie10_.

Zdaniem G. Evansa, cho° nie naleČy wyklucza° wzajemnego wspóÙistnienia przedstawionych dziaÙaÚ prewencyjnych,

2 jus ad bellum - prawo do prowadzenia wojny.

3 Zob. Traktat Przeciwwojenny, ParyĪ, 27 sierpnia 1928 r., [w:] S. BieleĔ (red.), Prawo w stosunkach miĊdzynarodowych. Wybór dokumentów, Warszawa 2004, s. 29.

4 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., [w:] TamĪe, s. 30-31, 36.

5 Chronological List of All Wars, http://www.correlatesofwar.org/COW2%20Data/WarData_NEW/WarList_NEW.pdf, 24.11.2013. 6 B. Boutros-Ghali, Program dla pokoju, Warszawa 1995, s. 51.

7 G. Evans, Wspóápraca dla pokoju. Agenda globalna na lata dziewiĊüdziesiąte i nastĊpne, Warszawa 1994, s. 80. 8 TamĪe, s. 91.

9 Fachowa pomoc w postaci dobrych usáug i poĞrednictwa dotyczy zobowiązaĔ wynikających z VI rozdziaáu Karty Narodów Zjednoczonych, umoĪliwienia prowadzenia badaĔ danej sytuacji Radzie BezpieczeĔstwa, dostosowanie siĊ do jej zaleceĔ. Zob.: Art. 33-38 Karty Narodów…, dz. cyt., s. 36.

to przyznanie priorytetu wczesnej proÞ laktyce moČe implikowa° wiele wymiernych korzyïci. ZwÙaszcza w obszarach: • „motywacji” - wspóÙpraca ze stronami konß iktu jest bardziej realna w okresie, gdy kwestie sporne maj­

kon-kretny charakter, a sam impas nie zostaÙ zdominowany jeszcze przez zakumulowane pretensje i ch¿° zemsty, • „skutecznoïci” - wczesne zapobieganie jest skuteczniejsze w sytuacji przed uogólnieniem sporu, wzrostem

pro-blemów i liczby stron konß iktu, a takČe przed wyst­pieniem Č­daÚ w postaci gróĊb, czy kontrgróĊb, • „kompleksowoïci” - cel wczesnej prewencji stanowi konkretne rozwi­zanie danej sytuacji, a nie jej

powstrzyma-nie, zatem jest bardziej prawdopodobne, Če nie nast­pi nawrót danego sporu w przyszÙoïci,

• „kosztów” - przede wszystkim stosowanie wczesnego zapobiegania pochÙon¿Ùoby mniejsze koszty zarówno Þ nansowe, jak i ludzkie11_.

Tak rozumiana koncepcja dyplomacji prewencyjnej stanowi istotny element kompleksowego systemu bezpieczeÚ-stwa Narodów Zjednoczonych. PozostaÙe aspekty stanowi­: tworzenie prawa mi¿dzynarodowego, odpowiadanie na zagroČenia regionalne, rozwi­zywanie trwaj­cych konß iktów oraz dostarczanie róČnych form pomocy w okresie pokon-ß iktowym12_.

Nie trudno wskaza° zauwaČalny impas pomi¿dzy przedstawionymi uwarunkowaniami teoretycznymi i prawnymi dziaÙaÚ proÞ laktycznych, a standardami dotychczasowej polityki mi¿dzynarodowej. Najcz¿ïciej wszelkie dziaÙania po-dejmowano dopiero po wyst­pieniu konß iktu. ToČsamy trend moČna wyszczególni° w przypadku rozlokowania pre-wencyjnego, które z zaÙoČenia miaÙo by° stosowane w przypadku dostrzeČenia potencjalnej agresji ze strony s­siaduj­ce-go paÚstwa oraz zwraca° uwag¿ spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej na potencjalny spór13_.

Uwarunkowania geopolityczne regionu przed agresjѱ Iraku na Kuwejt U progu lat dziewi¿°dziesi­tych ïwiat ogarn¿Ùa euforia. ByÙo to spowodowane zakoÚczeniem zimnej wojny, rozpa-dem imperium radzieckiego, zjednoczeniem Niemiec, upadkiem totalitarnych reČimów w Europie Wschodniej, rokowa-niami izraelsko-palestyÚskimi. OgóÙ tych zdarzeÚ zrodziÙ wielkie nadzieje na nadejïcie nowej pokojowej ery w dziejach ïwiata,opartej na wspóÙpracy paÚstw. Mimo wszystkich wskazanych procesów okazaÙo si¿, Če wspóÙczesny ksztaÙt sto-sunków mi¿dzynarodowych jest takČe formowany przez rywalizacj¿, walki, sprzecznoïci interesów lub inne negatywne zachowania determinowane podÙoČami politycznymi, ekonomicznymi, narodowoïciowymi, czy religħ nymi14_.

Oceniaj­c uwarunkowania ogólnopolityczne Bliskiego Wschodu istotn­ przesÙank¿ stanowi wskaĊnik intensywno-ïci wojen po 1945 r. Wojciech Szymborski podaje, Če uwzgl¿dniaj­c niniejszy okres, to wÙaïnie w tym regionie doszÙo do najwi¿kszej liczby konß iktów zbrojnych. Natomiast dokonuj­c analizy poszczególnych wojen, dostrzegalny jest brak paÚstwa nieuwikÙanego w przynajmniej jeden spór wewn¿trzny lub mi¿dzynarodowy15_.

W 1987 r. doszÙo do znacznego zaostrzenia sytuacji polityczno-wojskowej, która musiaÙazwróci° uwag¿ spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej. Wówczas w obliczu trwaj­cej wojny iracko-iraÚskiej równolegle wyst­piÙy róČnorodne wydarzenia ma-j­ce wpÙyw na niepewny poziom bezpieczeÚstwa w regionie. Dotyczy to w szczególnoïci incydentów zwi­zanych z: inten-syÞ kacj­ wojny o tankowce16, wzrostem liczby przeszukaÚ róČnych statków dokonywanych przez siÙy iraÚskie w celu ogra-niczenia przewozu materiaÙów strategicznych dla Iraku, instalacji rakiet typu Silkworm przez armi¿ iraÚsk­, zaminowaniem Zatoki Perskiej i OmaÚskiej, inicjatyw­ Kuwejtu dotycz­c­ wydzierČawienia tankowców od ZSRR oraz ch¿ci przyznania krajowym jednostkom bandery amerykaÚskiej, znaczn­ koncentracj­ siÙ morskich róČnych paÚstw17 _{w celu ochrony} szla-ków morskich, umi¿dzynarodowianiem si¿ sporu przez impas iraÚsko-kuwejcki oraz amerykaÚsko-iraÚski18_.

Ogrom niekorzystnych zdarzeÚ nakierowaÙ uwag¿ ONZ na niestabilny region Bliskiego Wschodu. Organizacja pod-j¿Ùa zabiegi dyplomatyczne, czego nast¿pstwem byÙa uchwalona 20 VII 1987 r. rezolucja Rady BezpieczeÚstwa nr 598.

11 TamĪe, s. 86.

12 J. Czaputowicz, BezpieczeĔstwo miĊdzynarodowe. Wspóáczesne koncepcje, Warszawa 2012, s. 146. 13 G. Evans, dz. cyt., s. 52-56.

14 G. Corm, Bliski Wschód w ogniu. Oblicza konß iktu 1957-2003, Warszawa 2003, s. 337; T. BraĔka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyraáa, Irak miĊdzy

wojną a pokojem, ToruĔ 2010, s 7.

15 W. Szymborski, Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s. 89.

16 Walczące strony w 1987 r. zaatakowaáy na wodach zatoki 178 jednostek páywających. Podczas, gdy w okresie od maja 1981 r. do koĔca 1986 r. doszáo do 268 ataków. Zob. W. Szymborski, dz. cyt., s. 77.

17 We wrzeĞniu 1987 r. na wodach Zatoki Perskiej i jej pobliĪu znajdowaáo siĊ 75 jednostek, w tym: 34 amerykaĔskie, 15 francuskich, 10 brytyjskich, 8 wáoskich, 6 radzieckich, 2 holenderskie. Zob. W. Szymborski, dz. cyt., s. 78.

Deklaracja ONZ wzywaÙa strony do bezzwÙocznego przerwania ognia, zaniechania podejmowania akcji na l­dzie, mo-rzu i w powietmo-rzu, a takČe do wycofania wojsk na granice ustanowione w porozumieniu algierskim19. Dziesi­ty punkt rezolucji przewidywaÙ moČliwoï° wprowadzenia obowi­zkowych sankcji, zgodnych z rozdziaÙem VII Karty Narodów Zjednoczonych, w tym równieČ uČycia siÙ zbrojnych w celu przywrócenia porz­dku mi¿dzynarodowego. ByÙ to pierwszy przypadek odwoÙania si¿ ONZ-tu do sankcji zwróconych ku stronom konß iktu o charakterze mi¿dzynarodowym. Wojna iracko-iraÚska zostaÙa zakoÚczona zawieszeniem broni 20.08.1988 r.20

Rezolucja nr 598 stanowiÙa przejaw prewencji póĊnego zapobiegania, nie byÙa skierowana na rozwi­zanie konß iktu, lecz na powstrzymanie dalszej eskalacji problemu. Pomimo wyraĊnych sygnaÙów ostrzegawczych, nie podj¿to próby usuni¿cia przyczyn konß iktu.

Mimo wdroČenia rezolucji oraz braku wymiernych korzyïci z przeprowadzonej oïmioletniej wojny,Saddam Husajn nie zaniechaÙ prowadzenia agresywnej polityki zagranicznej. W latach 1988-1990 dyktator d­ČyÙ do wzrostu nakÙadów zbrojeniowych, obawy budziÙy przede wszystkim prace nad skonstruowaniem broni j­drowej, rosn­ce arsenaÙy broni chemicznej oraz biologicznej, a takČe utrzymywanie w gotowoïci milionowej armii zaprawionej wojn­ iracko-iraÚsk­. NaleČy zaznaczy°, Če spoÙecznoï° mi¿dzynarodowa powinna zwróci° uwag¿ na d­Čenia zbrojeniowe caÙego regionu. W 1991 r. paÚstwa Bliskiego Wschodu wydaÙy na zbrojenia blisko 90 mld dolarów, co stanowiÙo 8,5% wydatków global-nych i 45% wydatków paÚstw rozwħ aj­cych si¿. W. Szymborski wskazuje na zjawisko regionalnego wyïcigu zbrojeÚ. Jednoczeïnie autor podkreïla znaczenie uwarunkowaÚ ekonomicznych – koncentracj¿ ïwiatowych zasobów ropy, ol-brzymie proÞ ty z eksportu surowca oraz kwestie polityczne – utrzymywanie przez elity silnych armii w celu zapewnienia bezpieczeÚstwa narodowego, jako ĊródÙo niestabilnoïci i napi¿° w regionie21_.

Nakazane przez ONZ zawieszenie broni z 1988 r., cho° zakoÚczyÙo konß ikt zbrojny, nie spowodowaÙo ogranicze-nia wydatków zbrojeniowych. Przeciwnie, w wyniku nierozwi­zaogranicze-nia wczeïniejszych problemów, braku mediacji oraz uwypukleniu si¿ kolejnych napi¿°, podmioty d­ČyÙy do szybkiego odbudowania moČliwoïci militarnych. ZaistniaÙa sy-tuacja wymusiÙa wzrost potencjaÙu wojskowego, nawet w paÚstwach nierealizuj­cych agresywnej polityki zewn¿trznej. Obawy spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej powinien budzi° zwÙaszcza rozmiar irackiego programu zbrojeniowego (Tabela 1.)22. Wszystkie przedstawione wydarzenia zarysowaÙy zauwaČalne „widmo” wybuchu kolejnego konß iktu w regionie. W przedstawionym okresie bezpoïrednie strony potencjalnego sporu wykazaÙy biernoï°, pomimo dysponowania zdol-noïciami uruchomienia mechanizmu pokojowego rozwi­zania napi¿°.

Tabela 1. Stan siÙ zbrojnych paÚstw Zatoki Perskiej w latach 1965-1995 (w tys.)

PaÚstwo 1965 1977 1985 1990 1995 Arabia Saudyjska 40 75 80 146 175 Bahrajn - 2 3 8 8 Irak 90 140 788 1 390 390 Iran 205 350 345 440 440 Katar - 5 7 11 10 Kuwejt 8 10 16 7 20 Oman 3 12 25 32 36 ZEA - 25 44 66 60

ƒródÙo: W. Szymborski, Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s. 94.

19 Porozumienie algierskie – ugoda z 6.03.1975 r. zawarta w Algierze pomiĊdzy wiceprezydentem Iraku Saddamem Husajnem i szachem Iranu Moham-medem Reza Pahlavim. Porozumienie dotyczyáo uregulowania sporu granicznego – rozgraniczenie paĔstw na rzece Szatt-el-Arab i zaprzestaniu wspierania rebe-liantów kurdyjskich przez Iran. W celu realizacji porozumienia z Algieru 13.06.1975 r. zawarto w Bagdadzie traktat o granicy paĔstwowej i dobrym sąsiedztwie. Zob. Stosunki dwustronne Irak-Iran, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Irak,stosunki_dwustronne,Iran, 24.11.2013.

20 W. Szymborski, dz. cyt., s. 78-79. 21 TamĪe.

Inwazja iracka na Kuwejt

Kolejnym etapem eskalacji napi¿° w regionie byÙa agresja Iraku na Kuwejt. Istnieje kilka przyczyn irackiej agresji na Kuwejt. NaleČy wymieni° czynniki ekonomiczne wi­Č­ce si¿ z niemoČliwoïci­ pokonania kryzysu gospodarczego: zadÙu-Čenie si¿gaj­ce 70 mld dolarów oraz koszty odbudowy szacowane na kolejne 60 mld dolarów, opÙakany stan gospodarki, niekorzystna sytuacja na rynkach ïwiatowych surowców strategicznych spowodowana w duČej mierze przez Kuwejt i Zjednoczone Emiraty Arabskie, ch¿° przej¿cia kuwejckich zÙóČ ropy naĞ owej oraz odmowa Kuwejtu w sprawie umorze-nia dÙugu wojennego. Kwesti¿ zaostrzaj­c­ spór stanowiÙy równieČ irackie roszczeumorze-nia terytorialne, d­Čeumorze-nia do uzyskaumorze-nia szerszego dost¿pu do Zatoki Perskiej, zainteresowanie wyspami Warba i Bubiyan, oskarČanie Kuwejtu o kradzieČ ropy naĞ owej z granicznego zÙoČa Rumajla. Istotne byÙy takČe mocarstwowe ambicje samego S. Husajna, który oprócz rozwi­-zania problemów ekonomicznych swojego paÚstwa, upatrywaÙ w aneksji Kuwejtu ostatniej szansy na obj¿cie hegemonii w regionie23. Znaczna cz¿ï° wymienionych pobudek jest nast¿pstwem konß iktu iracko-iraÚskiego z lat 1980-1988.

Interesuj­c­ tendencj¿ wskazuje takČe Georges Corn, który obok przyczyn konß iktu iracko-kuwejckiego zaznacza biern­ postaw¿ Departamentu Stanu USA. W miesi­cach poprzedzaj­cych inwazj¿ nie naÙoČono na reČim S. Husajna sankcji ekonomicznych, które mogÙy ograniczy° skal¿ irackich zbrojeÚ. Rz­d Francuski, znacz­cy dostawca broni dla Ira-ku, w tym okresie takČe nie próbowaÙ podj­° mediacji lub dziaÙaÚ Ùagodz­cych napi¿cia w stosunkach iracko-kuwejckich24_. W lipcu 1990 r. Kuwejt zasugerowaÙ Sekretarzowi Generalnemu ONZ, aby kwestia sporu granicznego z Irakiem zo-staÙa rozpatrzona przez Komitet Arabski, premier paÚstwa apelowaÙ takČe do innych paÚstw arabskich o podj¿cie dziaÙaÚ dyplomatycznych zmierzaj­cych do pokojowego rozwi­zania konß iktu. Ponadto propozycj¿ zbadania sporu przez Rad¿ BezpieczeÚstwa zÙoČyÙa Wielka Brytania, lecz inni stali czÙonkowie nie przyj¿li tej sugestii25_{. W konsekwencji wszystkich} zaistniaÙych zdarzeÚ, nieudolnoïci b­dĊ niech¿ci podj¿cia skutecznych dziaÙaÚ przez spoÙecznoï° mi¿dzynarodow­, a takČe w atmosferze odczucia bezkarnoïci irackiego dyktatora, 2.08.1990 r. armia iracka zaj¿Ùa Kuwejt. ByÙa to Þ zyczna li-kwidacja paÚstwa. Zdaniem G. Corna byÙ to szok porównywalny z ogÙoszeniem nacjonalizacji KanaÙu Sueskiego w 1956 r. czy teČ zamkni¿ciem cieïniny Tiran dla statków izraelskich w 1967 r.26

SpoÙecznoï° mi¿dzynarodowa jednoznacznie pot¿piÙa polityk¿ S. Husajna, osi­gni¿to niespotykany dot­d konsensus, lecz na pokojowe rozwi­zanie sporu byÙo juČ za póĊno. W okresie od sierpnia do listopada 1990 r. Rada BezpieczeÚ-stwa uchwaliÙa aČ dwanaïcie rezolucji o niespotykanych dotychczas sankcjach o charakterze gospodarczym, Þ nansowym i wojskowym. ByÙo to wydarzenie bez precedensu w dotychczasowej praktyce Organizacji. PoniČej wyszczególnione re-zolucje miaÙy szczególne znaczenie dla dalszego biegu wydarzeÚ:

• rezolucja nr 660 z 2 sierpnia pot¿piaj­ca agresj¿ oraz nakazuj­ca natychmiastowe wycofanie armii irackiej z Ku-wejtu oraz rozpocz¿cie rokowaÚ pokojowych pod nadzorem Ligi PaÚstw Arabskich,

• rezolucja nr 661 z 6 sierpnia wprowadzaj­ca embargo na caÙy import i eksport z Irakiem oraz Kuwejtem, a takČe zakazywaÙa wszelkich transferów Þ nansowych i gospodarczych do tych paÚstw, aČ do momentu bezwarun-kowego wycofania wojsk irackich z Kuwejtu, rezolucja nie przewidywaÙa uČycia siÙy do realizacji ograniczeÚ, • rezolucja nr 662 z 9 sierpnia uznaj­ca aneksj¿ Kuwejtu za niewaČn­ z mocy prawa, wzywaj­ca spoÙecznoï°

mi¿dzynarodow­ do nieakceptacji aneksji,

• rezolucja 664 z 18 sierpnia wzywaj­ca Irak do natychmiastowego uwolnienia przetrzymywanych zakÙadników, • rezolucja nr 678 z 29 listopada zezwalaj­ca na uČycie „wszystkich niezb¿dnych ïrodków” w celu wyzwolenia Ku-wejtu, jeïli Irak do 15.01.1991 r. nie wycofa swoich wojsk i nie uwolni wszystkich przetrzymywanych zakÙadni-ków27_.

Nast¿pstwem oenzetowskich rezolucji byÙo wstrzymanie dostaw broni dla reČimu irackiego przez Stany Zjednoczone i Zwi­zek Radziecki. Sankcje ekonomiczne zostaÙy podj¿te przez Europejsk­ Wspólnot¿ Gospodarcz­. Na podobne kroki zdecydowaÙa si¿ Japonia wraz z ChiÚsk­ Republik­ Ludow­28. PaÚstwa Europy grodkowo-Wschodniej, mimo utraty zwro-tu irackich naleČnoïci równieČ poparÙy dziaÙania podejmowane przez globalne mocarstwa. Nie byÙa to jedyna

konsekwen-23 à. Smalec, Dwie Wojny z Irakiem. ħródáa, przyczyny, preteksty, przygotowanie, skutki, Warszawa 2012, s. 42-43. 24 G. Corn, dz. cyt., s. 330-331.

25 G. Evans, dz. cyt., s. 82. 26 G. Corn, dz. cyt., s. 326.

27 W. Szymborski, dz. cyt., s. 126; à. Smalec, dz. cyt., s. 47-51.

28 ChiĔska Republika Ludowa wstrzymaáa siĊ od gáosowania nad rezolucją nr 678. Irak stanowiá znaczący rynek dla chiĔskiego eksportu, a takĪe miejsce pracy dla wielu obywateli chiĔskich. Ponadto Pekin jako jedyny reprezentant paĔstw trzeciego Ğwiat chciaá uniknąü opinii paĔstwa ulegáego, akceptującego kaĪdą propozycjĊ amerykaĔską. Natomiast przeciw rezolucji nr 678 wystąpiá Jemen i Kuba. Zob. G. Corn, dz. cyt., s. 351; à. Smalec, dz. cyt., s. 54.

cja wprowadzonego embarga handlowego. Ograniczenia dotkliwie odczuÙy paÚstwa uzaleČnione od wymiany towarowej z Irakiem, przede wszystkim Turcja oraz Jordania. PowaČny problem naÙoČonych ograniczeÚ stanowiÙ dzienny niedobór ropy naĞ owej. Mimo zobowi­zania si¿ pozostaÙych producentów ropy do zwi¿kszenia produkcji, cena baryÙki natychmia-stowo wzrosÙa z 21 do 32 dolarów. PaÚstwa regionu bliskowschodniego, takČe nie pozostaÙy pasywne wobec bezprawnej aneksji terytorium kuwejckiego. PaÚstwa arabskie zrzeszone w Lidze PaÚstw Arabskich pot¿piÙy agresj¿, przyÙ­czyÙy si¿ do embarga, takČe opowiedziaÙy si¿, poza Iranem, za uČyciem siÙ wojskowych w celu obrony Arabii Saudyjskiej29_.

Jak zaznacza PrzemysÙaw Osiewicz, nawet w obliczu tak restrykcyjnych sankcji S. Husajn nie wierzyÙ w wojn¿ koalicji z Irakiem w obronie Kuwejtu. Wszystkie rezolucje Rady BezpieczeÚstwa traktowaÙ jako form¿ wywierania presji i nie zamierzaÙ ich przestrzega°. Jednoczeïnie zezwalaÙ irakħ skim ČoÙnierzom dokonywa° masowych, brutalnych zbrodni oraz grabieČy na wielk­ skal¿30. Wkrótce Kuwejt zostaÙ ogÙoszony dziewi¿tnast­ prowincj­ Iraku. Dyktator w zamian za wyco-fanie armii z Kuwejtu oczekiwaÙ rozwi­zania wszystkich problemów paÚstw bliskowschodnich31. Nierealistyczne Č­danie nie zostaÙo zaakceptowane. S. Husajn dodatkowo liczyÙ na zm¿czenie koalicji przedÙuČaj­cym si¿ kryzysem, rosn­cymi kosztami stacjonowania wojsk w regionie, a takČe na nieprzychylnoï°amerykaÚskiego spoÙeczeÚstwa do podj¿cia dziaÙaÚ militarnych w odlegÙym miejscu ïwiata. Zdaniem Janusza Odziemkowskiego prawdopodobnie dyktator spodziewaÙ si¿ zjawiska milcz­cej akceptacji faktów dokonanych. Zasadnie wyczekiwaÙ równieČ impasu we wspóÙpracy Stanów Zjed-noczonych – bliskiego sojusznika Izraela z paÚstwami arabskimi32. OÞ cjalnie polityka Bagdadu zostaÙa poparta przez Organizacj¿ Wyzwolenia Palestyny, nastroje proirackie byÙy widoczne takČe w spoÙecznoïciach Jemenu i Sudanu33_.

Pomimo intensywnej aktywnoïci Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz bezprecedensowego konsensusu Rady Bez-pieczeÚstwa po zaanektowaniu Kuwejtu przez Irak, G. Evans wskazuje na niewystarczalnoï° podj¿tych dziaÙaÚ prewencyj-nych przed wyst­pieniem kryzysu. Nie wykorzystano tutaj w peÙni potencjaÙu zarówno wczesnego, jak i póĊnego zapobie-gania. Fakt istnienia sporu granicznego znany byÙ spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej od dawna, jednakČe aČ do lipca 1990 r. nie podj¿to Čadnych powaČnych prób jego rozwi­zania. Nierozwi­zanie tejČe kwestii doprowadziÙo do powaČnych konsekwencji. Natomiast w okresie bezpoïrednio poprzedzaj­cym konß ikt podj¿to zbyt maÙo skoordynowanych dziaÙaÚ, aby rozwi­za° problemy zaakcentowane w poprzednich akapitach pracy. Autor zaznacza, Če podÙoČe wszystkich problemów oraz Č­daÚ Ira-ku stanowiÙa próba zahamowania kryzysu gospodarczego, b¿d­cego wynikiem wyniszczaj­cej wojny z Iranem. Wczeïniejsze aktywne zainteresowanie si¿ wymienionymi kwestiami mogÙoby zapobiec eskalacji sporu do stadium konß iktu zbrojnego34_.

ZawiodÙa takČe dyplomacja póĊnego zapobiegania. W lipcu 1990 r. paÚstwa zachodnie Ċle odczytaÙy intencje S. Husaj-na, groĊby irackie nie zostaÙy potraktowane jako wskaĊnik wczesnego ostrzegania. Dodatkowo sytuacj¿ pogorszyÙ brak precyzyjnych komunikatów ze strony ONZ.Mimo obowi­zku, paÚstwa czÙonkowskie Organizacji dysponuj­ce wywia-dem satelitarnym nie przekazaÙy koniecznych informacji Radzie BezpieczeÚstwa. NaleČy równieČ podkreïli° brak reakcji, na liczne dowody dynamicznej eskalacji sporu, Sekretarza Generalnego oraz wspomnianej wczeïniej Rady BezpieczeÚ-stwa. Wymienione organy powinny kolejno odwoÙa° si¿ do 99 i 35 artykuÙu Karty Narodów Zjednoczonych. Zdaniem G. Evansa, gdyby Organizacja skutecznie uruchomiÙa mechanizm póĊnego ostrzegania, przekazuj­c informacje o koncen-tracji siÙ irackich na terenach przygranicznych, moČliwe staÙoby si¿ podj¿cie dziaÙaÚ jeszcze przed dokonaniem inwazji35_.

Ostatni­ koncepcj­ dyplomatyczn­ na rzecz pokojowego rozwi­zania kryzysu byÙa francuska propozycja z 14 I 1991 r. Przedstawiony na forum ONZ pomysÙ zakÙadaÙ wycofanie armii irackiej z Kuwejtu, wprowadzenie na teren sporu jed-nostek mi¿dzynarodowych oraz zorganizowanie pod nadzorem ONZ regionalnej konferencji pokojowej. Przedstawiony pomysÙ nie znalazÙ jednak uznania brytyjskiego, a takČe amerykaÚskiego36_.

W sytuacji nieskutecznoïci dziaÙaÚ dyplomatycznych, koalicja mi¿dzynarodowa postanowiÙa przeprowadzi° operacj¿ wojskow­ w rejonie Zatoki Perskiej. Wojna skoÚczyÙa si¿ w marcu 1991 r. sukcesem militarnym paÚstw sprzymierzonych. W ci­gu czterech dni armie koalicyjne wyzwoliÙy Kuwejt i wkroczyÙy na obszar Iraku. Armia iracka, uwaČana dot­d za

29 à. Smalec, dz. cyt., s. 48.

30 P. Osiewicz, MiĊdzy dwiema wojnami w Zatoce Perskiej, [w:] T. BraĔka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyraáa, dz. cyt., s. 11.

31 Rozwiązanie problemów paĔstw arabskich miaáo polegaü na wycofaniu Izraela ze strefy Gazy i Zachodniego Brzegu oraz Syrii z Libanu. Natomiast siáy amerykaĔskie stacjonujące w Arabii Saudyjskiej miaáy zostaü zastąpione przez siáy ONZ. Zob. à. Smalec, dz. cyt., s. 50.

32 J. Odziemkowski, NiedokoĔczona wojna. Irak 1990-1991, Kraków 2011, s. 53-54. 33 à. Smalec, dz. cyt., s. 48.

34 G. Evans, dz. cyt., s. 83. 35 TamĪe.

czwart­ siÙ¿ ïwiata wycofaÙa si¿ w rozsypce, nie podejmuj­c wi¿kszych staraÚ obronnych37_.

Krajobraz po bitwie – konsekwencje i nowe sankcje

Dokumentem, który w zamyïle spoÙecznoïci mi¿dzynarodowej miaÙ przywróci° porz­dek w regionie, byÙa rezolucja nr 637 z 3.04.1991 r. G. Corn, uchwalony przez Organizacj¿ akt nazywa wprost „bezlitosn­ dyktatur­ Organizacji Naro-dów Zjednoczonych w Iraku”38. Rezolucja nakÙadaÙa na Irak szereg nowych ograniczeÚ oraz nadzór Narodów Zjedno-czonych. Autor przywoÙuje porównanie Christopha Giroda, który uwaČaÙ rezolucj¿ za zbyt surow­, zamykaj­c­ paÚstwo w kleszczach. Wszystkie warunki dokumentu: kontrole, wymagania, ïrodki przymusu, pomimo krytyki ze strony wÙadz irackich musiaÙy zosta° oÞ cjalnie zaakceptowane39_.

Rezolucja nr 637 skÙadaÙa si¿ z dziewi¿ciu cz¿ïci dotycz­cych: kwestii granicy iracko-kuwejckiej, ustalenia strefy zde-militaryzowanej, rozbrojenia Iraku, wprowadzenia systemu kontroli zbrojeÚ, zwrotu mienia zrabowanego przez Irak, rekompensacji strat wynikÙych z agresji, spraw repatriacji i roszczeÚ osób pokrzywdzonych, wyrzeczenia si¿ przez Irak popierania aktów mi¿dzynarodowego terroryzmu, a takČe sprawy przyszÙej kontroli nad przestrzeganiem zawartego porozumienia. Od speÙnienia postanowieÚ rezolucji zaleČaÙo zÙagodzenie sankcji naÙoČonych na Irak w rezolucji nr 661 dotycz­cej embarga handlowego40. Zgodnie z postanowieniami rezolucji zostaÙy takČe zniesione postanowienia dekla-ruj­ce umorzenie dÙugów irackich zÙoČone po 2.08.1990 r., a odszkodowania miaÙy zosta° wypÙacone kaČdemu paÚstwu i kaČdemu obywatelowi, który ucierpiaÙ w wojnie41_.

NaleČy równieČ nadmieni°, Če po wojnie nakazano zakoÚczy°, rozpocz¿ty za pomoc­ paÚstw zachodnich, program budowy broni masowego raČenia. Wprowadzono równieČ ïcisÙe ograniczenia dotycz­ce eksploatacji ropy naĞ owej, a ïrodki pochodz­ce z eksportu nakazano przeznaczy° na Čywnoï° i leki. Zdaniem P. Osiewicza, ograniczenia nie ude-rzyÙy w takim stopniu jak przewidywano we wÙadze paÚstwowe. GÙówny ci¿Čar sankcji poniosÙo irackie spoÙeczeÚstwo. Znacznie zostaÙa obniČona stopa Čycia Irakħ czyków. SpowodowaÙo to niech¿° Iraku do wspóÙpracy z obserwatorami lub inspektorami uprawnionymi przez ONZ42_.

Iracka ludnoï° pozostaj­ca pod kontrol­ reČimu z trudem przeČywaÙa kolejne dni. SpoÙeczeÚstwo zostaÙo kompletnie uzaleČnione od rz­dowych dostaw, brakowaÙo wszystkiego. Szczególnie w trudnej sytuacji znalazÙa si¿ centralna cz¿ï° kraju oddalona od granic, gdzie nie docieraÙa pomoc humanitarna. Zachodnie embargo uderzyÙo najmocniej w „szare” spoÙeczeÚstwo. W pierwszych szeïciu miesi­cach po konß ikcie spoÙecznoï° mi¿dzynarodowa udzieliÙa Irakħ czykom po-mocy wynosz­cej 250 milionów dolarów. WedÙug koordynatorów ONZ udzielone wsparcie okazaÙo si¿ niewystarczaj­ce. System opieki zdrowotnej legÙ w gruzach, zniszczony zostaÙ ukÙad sanitarny, brakowaÙo pomp, cystern do przewoČenia wody pitnej, leków, wybuchaÙy epidemie. W póÙnocnej cz¿ïci paÚstwa bez pracy pozostaÙo 80-90% ludzi, a pozostaÙe 10% zarabiaÙo poniČej 10 dolarów dziennie. W 1995 r. komórka ONZ do spraw WyČywienia i Rolnictwa stwierdziÙa, Če embargo ekonomiczne naÙoČone przez Organizacj¿ przyczyniÙo si¿ do ïmierci 560 tysi¿cy dzieci od czasu zakoÚczenia konß iktu w Zatoce. G. Corn stwierdza, Če moČemy mówi° o zimnym ludobójstwie w Iraku. Apokaliptyczny obraz, paÚstwa nisz-czonego przez ponad dziesi¿° lat wojn­, uzupeÙniaÙa galopuj­ca inß acja, zniszczony system edukacyjny, upadÙy przemysÙ. Mimo tak przeraČaj­cych skutków wojny, a takČe wprowadzonych sankcji, Rada BezpieczeÚstwa utrzymywaÙa embargo43_. Nast¿pstwa wojny takČe dotkn¿Ùy spoÙeczeÚstwo kuwejckie. Zdaniem P. Osiewicza to wÙaïnie Kuwejt najbardziej ucierpiaÙ w czasie sporu. Bogate paÚstwo arabskie zostaÙo caÙkowicie obrabowane, zniszczone, a podczas odwrotu wojsk S. Husajna zniszczono okoÙo 700 szybów naĞ owych wywoÙuj­c katastrof¿ ekologiczn­. Przy tym w wyniku prowadzenia dziaÙaÚ wojskowych ïmier° poniosÙo 10 tysi¿cy Kuwejtczyków44. PaÚstwo pogr­ČyÙo si¿ w destabilizacji, wewn­trz kraju polowano na PalestyÚczyków oraz wszystkich podejrzanych o wspóÙprac¿ z S. Husajnem. Jak zaznacza G. Corn polowa-nie brutalne, polowa-niepohamowane i polowa-niekontrolowane zainicjonowane przez jednostki kuwejckiej milicji45_.

Do reß eksji zmusza takČe fakt, Če sukcesu militarnego nie przeksztaÙcono w sukces polityczny. Bez w­tpienia zreali-zowano wszystkie cele kampanii: wojna byÙa krótkotrwaÙa, poparta przez Arabów i reszt¿ spoÙeczeÚstwa

mi¿dzynaro-37 G. Corn, dz. cyt., s. 351; P. Osiewicz, dz. cyt., s. 11-12. 38 G. Corn, dz. cyt., s. 422. 39 TamĪe, s. 422. 40 W. Szymborski, dz. cyt., s. 135-136. 41 G. Corn, dz. cyt. 42 P. Osiewicz, dz. cyt., s. 14-15. 43 G. Corn, dz. cyt., s. 416-417. 44 P. Osiewicz, dz. cyt., s. 13. 45 G. Corn, dz. cyt.

dowego, uČyto wyÙ­cznie konwencjonalnych ïrodków militarnych, zwyci¿stwo okupiono minimalnymi stratami. Wy-zwolono równieČ Kuwejt oraz zniszczono wi¿kszoï° siÙ irackich. Jednak pomimo zastosowania tak silnych ograniczeÚ ekonomicznych i politycznych, juČ kilka tygodni po wojnie S. Husajn dysponowaÙ pi¿tnastoma dywizjami wojsk l­do-wych i siedmioma dywizjami Gwardii RepublikaÚskiej46. Niestety gÙównej przyczyny takiego stanu rzeczy naleČy szuka° w funkcjonowaniu systemu sankcji i dziaÙaÚ podj¿tych przez ONZ po zakoÚczeniu wojny.

Podsumowanie

Literatura przedmiotu okreïla rezolucj¿ nr 678 jako pierwsze w historii bezsprzecznie zgodne uruchomienie

mecha-nizmu zbiorowego bezpieczeÚstwa. JednakČe w treïci przedstawionej pracy moČna doszukiwa° si¿ poraČki mechamecha-nizmu kooperacji opartego na tworzeniu prawa mi¿dzynarodowego, dziaÙaniach prewencyjnych, wyprzedzaniu zagroČeÚ re-gionalnych, rozwi­zywaniu trwaj­cych konß iktów oraz udzielaniu pomocy w okresie pokonß iktowym.

Wraz z upÙywem czasu ograniczenia naÙoČone na Irak coraz bardziej dotykaÙy spoÙeczeÚstwo. W 2000 r. Sekretarz Ge-neralny ONZ KoÞ Annan wezwaÙ do zweryÞ kowania i ukierunkowania dziaÙaÚ prewencyjnych oraz sankcji, aby zapobie-ga° niepoČ­danym skutkom wprowadzania tych dziaÙaÚ. W raporcie My, ludy: rola Narodów Zjednoczonych w dwudziestym

pierwszym wieku, Sekretarz zaapelowaÙ o ukierunkowanie prewencji na ĊródÙowe przyczyny sporów, a nie tylko na ich

symptomy. Newralgiczn­ przestrzeÚ dyplomacji prewencyjnej stanowi­ kraje ubogie. PaÚstw tych nie sta°, aby w stop-niu wystarczaj­cym zapewni° prawidÙowe funkcjonowanie aparatu paÚstwa, ochron¿ praw mniejszoïci, rozwi­zanie we-wn¿trznych konß iktów, a najpowaČniejsze ĊródÙo dochodów, zasoby naturalne, s­ zawÙadni¿te przez dominuj­c­ frakcj¿47_. K. Annan podkreïla, Če sankcje stanowi­ niezb¿dny element polityki zbiorowego bezpieczeÚstwa. Niemniej jednak, przy projektowaniu kolejnych ograniczeÚ naleČy uwzgl¿dni° problemy i skutki jakie spowodowaÙa polityka Organizacji przy ich stosowaniu w latach dziewi¿°dziesi­tych. Przede wszystkim naleČy zredukowa° wady sankcji skierowanych przeciw autorytarnym reČimom. GÙównymi oÞ arami podj¿tych ïrodków stali si¿ zwykli obywatele, a nie rz­dy, których post¿powanie spowodowaÙo interwencj¿ ONZ. Ponadto elity obróciÙy sankcje na swoj­ korzyï°, czerpi­c zyski z nielegal-nego handlu i wykorzystuj­c sytuacj¿ do rozprawienia si¿ z opozycj­ polityczn­. Istotny precedens stanowi­ takČe pro-blemy s­siednich paÚstw, które poprzez degresj¿ obrotów handlowych ponosz­ najwi¿ksze ekonomiczne straty z tytuÙu przestrzegania restrykcji. Druzgoc­ca poraČka stosowania sankcji gospodarczych zmusiÙa spoÙecznoï° mi¿dzynarodow­ do reorganizacji oraz racjonalnego ukierunkowania tej cz¿ïci systemu bezpieczeÚstwa48_.

W maju 2001 r. pod wpÙywem krytyki sankcji gospodarczych, zaproponowano koncepcj¿ sankcji inteligentnych. W literatu-rze sankcje inteligentne zostaÙy okreïlone jako sankcje skierowane pliteratu-rzeciw wÙadzy lub stronom konß iktu, nie mog­ce wywoÙa° negatywnych skutków wïród ludnoïci cywilnej oraz paÚstw oïciennych, w tym regresu obrotu handlowego. WedÙug innej koncepcji takie sankcje powinny wywoÙywa° tylko oczekiwane nast¿pstwa, nie mog­ doprowadzi° przykÙadowo do powsta-nia nielegalnego rynku, problemów Čywnoïciowych, dezorganizacji Čycia spoÙecznego. Sankcje inteligentne nie mog­ sta° si¿ instrumentem reČimu panuj­cego wykorzystywanym przeciw spoÙeczeÚstwu. Nie powinny prowadzi° do zakÙóceÚ w równo-wadze handlowej w danym regionie, ani wywiera° negatywnego wpÙywu na gospodarki innych paÚstw. Takie sankcje musz­ zosta° skierowane stricte przeciw czÙonkom elit rz­dz­cych, godzi° w centrum ich interesów wewn­trz kraju, jak i za granic­49_.

Jan BiaÙocerkiewicz wskazuje, Če ograniczenia naÙoČone na Irak de facto doprowadziÙy do zastosowania mechanizmu odpowiedzialnoïci zbiorowej, charakterystycznej dla okresu ïredniowiecza, a zakazanej juČ w 1949 r. na mocy Konwencji Genewskich. Jeszcze bardziej radykalne stanowisko zaj­Ù byÙy asystent Sekretarza Generalnego, koordynator pomocy humanitarnej dla Iraku – Denis Halliday, który okreïliÙ dwunastoletni­ polityk¿ egzekwowania sankcji ekonomicznych, jako skonstruowanie przez Rad¿ BezpieczeÚstwa programu ludobójstwa50_.

Obecnie ci¿Čko zwartoïciowa° skutecznoï° sankcji inteligentnych51, ale z caÙ­ pewnoïci­, zwÙaszcza uwzgl¿dniaj­c 46 J. Odziemkowski, dz. cyt., s. 132-133.

47 K. Annan, My ludy rola Narodów Zjednoczonych w dwudziestym pierwszym wieku. Raport Sekretarza Generalnego 2000, s. 39-42, http://www.unic. un.org.pl/dokumenty/Raport_Milenijny.doc., 24.11.2013.

48 TamĪe, s. 47.

49 J. Biaáocerkiewicz, Sankcje Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] J. Symonides (red.), Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i

Perspe-ktywy, Warszawa 2006, s. 156-157.

50 TamĪe.

51 Za sankcje selektywne moĪna uznaü: RezolucjĊ nr 841 z 16 czerwca 1993 r. przeciw prezydentowi Haiti B. Aristide’owi – embargo na broĔ oraz ropĊ naftową. RezolucjĊ nr 174 z 2 II 2005 r. skierowaną do rządu i wybranych podmiotów Republiki WybrzeĪa KoĞci Sáoniowej polegaáa na zamroĪeniu funduszy, odciĊciu dostĊpu do nich, zakazie operacji Þ nansowych. Sankcje Unii Europejskiej wobec reĪimu Roberta Mugabe – embargo na broĔ, zamroĪenie aktywów

doïwiadczenie irackich nakazów, naleČy zanegowa° stosowanie totalnych ograniczeÚ ekonomicznych. Ograniczenia wprowadzane przez spoÙecznoï° mi¿dzynarodow­ nie mog­ prowadzi° do Ùamania praw czÙowieka. DÙuga ewolucja dziaÙalnoïci prewencyjnej nie przyniosÙa oczekiwanych rezultatów. Cho° mogÙoby si¿ zdawa°, Če Narody Zjednoczone skierowaÙy wysiÙek na prawidÙow­ drog¿, pozostaje wiele problemów nadal nierozwi­zanych. WspóÙczeïnie nie istnieje wypracowane porozumienie dotycz­ce wdraČania systemów bezpieczeÚstwa. Wskazane jest, aby Organizacja wyksztaÙ-ciÙa skuteczne organy wyspecjalizowane, zwÙaszcza w systemie wczesnego zapobiegania sporów. PaÚstwa czÙonkowskie, a w szczególnoïci paÚstwa tworz­ce Rad¿ BezpieczeÚstwa musz­ skonkretyzowa° rol¿ Organizacji w systemie bezpie-czeÚstwa mi¿dzynarodowego, zwÙaszcza wobec ogromu wyzwaÚ dwudziestego pierwszego wieku. W przypadku zaj¿cia miejsca nadrz¿dnego naleČy zaakceptowa° fakt, Če spór regionalny stanowi zagroČenie dla bezpieczeÚstwa globalnego. Wyjaïnienie wszystkich podj¿tych zagadnieÚ wymaga konsensusu pomi¿dzy prawem mi¿dzynarodowym a polityk­. Szczególnie trudne wydaje si¿ do osi­gni¿cia wyegzekwowanie nadrz¿dnoïci norm mi¿dzynarodowych, zwÙaszcza tych sprzecznych z interesem narodowym czÙonków Rady.

Bibliografia

Teksty ĊródÙowe

[1] Traktat Przeciwwojenny, ParyČ, 27 sierpnia 1928 r., [w:] S. BieleÚ (red.), Prawo w stosunkach mi¿dzynarodowych. Wybór dokumentów, Warszawa 2004. [2] Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., [w:] S. BieleÚ (red.), Prawo w stosunkach mi¿dzynarodowych. Wybór dokumentów,

Warszawa 2004. Ksi­Čki/czasopisma

[3] BiaÙocerkiewicz J, Sankcje Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] J. Symonides (red.), Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i Perspektywy, Warszawa 2006.

[4] Boutros-Ghali B., Program dla pokoju, Warszawa 1995.

[5] BraÚka T., Lorenc M., Osiewicz P., PotyraÙa A., Irak mi¿dzy wojn­ a pokojem, ToruÚ 2010.

[6] Bulloch J., Morris H., Wojna Saddama. Pocz­tki konß iktu kuwejckiego i reakcja mi¿dzynarodowa, PoznaÚ 1991. [7] Corm G., Bliski Wschód w ogniu. Oblicza konß iktu 1957-2003, Warszawa 2003.

[8] Evans G., WspóÙpraca dla pokoju. Agenda globalna na lata dziewi¿°dziesi­te i nast¿pne, Warszawa 1994. [9] Czaputowicz J., BezpieczeÚstwo mi¿dzynarodowe. WspóÙczesne koncepcje, Warszawa 2012. [10] Odziemkowski J., NiedokoÚczona wojna. Irak 1990-1991, Kraków 2011.

[11] Smalec R., Dwie Wojny z Irakiem. ƒródÙa, przyczyny, preteksty, przygotowanie, skutki, Warszawa 2012. [12] Szymborski W., Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999.

Netografia

[13] Annan K., My ludy rola Narodów Zjednoczonych w dwudziestym pierwszym wieku. Raport Sekretarza Generalnego 2000, hĴ p://www.unic.un.org.pl/ dokumenty/Raport_Milenħ ny.doc., 24.11.2013.

[14] Chronological List of All Wars, hĴ p://www.correlatesofwar.org/COW2%20Data/WarData_NEW/ WarList_NEW.pdf, 24.11.2013.

[15] Stosunki dwustronne Irak-Iran, hĴ p://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Irak,stosunki_dwustronne,Iran, 24.11.2013. [16] gwiatowe kryzysy, hĴ p://www.unic.un.org.pl/swiatowe_kryzysy, 24.11.13.