View of Eda Ostrowska’s Little Dictionary of the Khakhlak Language

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 6 – 2015 DOI: HTTP://DX.DOI.ORG/10.18290/RH.2015.63.6-2. ANNA CZAPLA. *. MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. Rozpocznijmy od wyja nienia tytuu. Autorka sownika, Eda Ostrowska – polska poetka i prozaiczka, urodzona 9 sierpnia 1959 r. w Sawatyczach, ukoczya I Liceum Ogólnoksztacce im. Tadeusza Ko ciuszki we Wodawie (1978), gdzie podja pierwsze próby literackie pod okiem Józefa Ferta. Debiutowaa wierszem w „Kamenie” (1977), nastpnie cyklem wierszy w „Twórczo ci”, wówczas pod kierownictwem Jarosawa Iwaszkiewicza (1979). W latach 1978-1983 studiowaa bibliotekoznawstwo i informacj naukow na UMCS. Nominowana do Nagrody Literackiej Gdynia w 2012 r. Naley do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i mieszka w Lublinie. Opisywana w sowniku gwara okre lana jest niekiedy mianem „jzyka podlaskiego”, „dialektu podlasko-ruskiego”, potocznie za uywa si powszechnie na jej okre lenie terminu jzyk chachacki. W ród jzykoznawców dominuje pogld, i pod pojciem „jzyka chachackiego” rozumie naley gwary pónocnoukraiskie, rozpowszechnione niegdy na terytorium od rzeki Narew na pónocy a do linii przebiegajcej nieco na poudnie od Wodawy i Parczewa, gdzie gwary chachackie przechodziy w gwary chemskie i woyskie1. Obecnie jednak wikszo uytkowników jzyka chachackiego mieszka na pónoc od rzeki Bug, bardzo rzadko identyfikujc si z narodowo ci ukraisk. Ponadto system fonetyczno-morfologiczny jzyka chachackiego odrónia go znacznie zarówno od jzyka ukraiskiego, jak i biaoruskiego. Ze DR ANNA CZAPLA – adiunkt Katedry Jzyka Polskiego KUL; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II, Instytut Filologii Polskiej, Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: anna.czapla@kul.pl 1 M. ESIÓW,

(2) , Warszawa 1997, s. 279..

(3) 32. ANNA CZAPLA. wzgldu na dugotrway wpyw jzyka polskiego i polskiej kultury dialekt podlaski jest nasczony zapoyczeniami z jzyka polskiego w duo wikszym stopniu ni literacka wersja jzyka ukraiskiego, która jest oparta na dialektach naddnieprzaskich. W 1991 r. Eda Ostrowska przekazaa Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego swoje rkopi mienne materiay2, w ród których znalaz si równie Minisownik jzyka chachackiego w stadium wczesnego dziecictwa. Ma on form 18 karteczek, notatek zapisanych dugopisem i oówkiem, zawierajcych pojedyncze sowa, wyraenia i zwroty z przypisanym im znaczeniem, rzadko bez, od czasu do czasu wraz z przykadami konkretnych uy z kontekstami wszymi i szerszymi. Celem nadrzdnym mojego artykuu jest prezentacja odnalezionego podczas kwerendy w Bibliotece Gównej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego materiau, gdy ze wzgldu na jego rónorodno leksykaln oraz pochodzenie zasuguje na uwag.

(4) eby stao si to moliwe, materia naleao odczyta , przepisa i przede wszystkim uporzdkowa (alfabetycznie oraz wedug cz ci mowy, wydzielajc w ród nich znaczniejsze grupy semantyczne, np. okre lenia osób). Nastpnie wyrazy i wyraenia otrzymay komentarz jzykoznawczy – dotyczcy pochodzenia danych sów z poszczególnych jzyków – polskiego, ukraiskiego, biaoruskiego, rosyjskiego. Dodatkowo leksemy zostay opatrzone kwalifikatorami za sownikami – potoczny, wulgarny, obelywy, dawny, przestarzay, nowy, dialektalny. Nieodzowne okazao si podanie znacze pierwotnych, poniewa wielokrotnie ulegy one przesuniciom.. 2. „Ja, Eda Ostrowska, stworzona na obraz i podobiestwo Boga, powoana do rzeczy wielkich, z dniem dzisiejszym, tj. 16 lutego R.P. 1991 przekazuj z radosnym usposobieniem Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego prze wietne szpargay, publikacje, recenzje oraz inne wito ci, [...]. Wyraam zgod na udostpnianie dla wszelkich celów zbonych, czyli majcych przynie poytek czowiekowi, za wyjtkiem listów prywatnych adresowanych do mnie (po mierci ich autorów bardzo prosz). Wyraam zdziwienie i cich wdziczno , e chc Pastwo przyj t oraneri dziwaczn”..

(5) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 33. I. RZECZOWNIKI. 1. Okrelenia ludzi: Azjad ‘czowiek uparty, nieprzetumaczony’, ukr.

(6)

(7) ‘mieszkaniec Azji’ te ‘o niekulturalnym czowieku’ SUM t. 1, s. 24; bajec ‘brak znaczenia’, ros. ‘onierz (szeregowiec)’, ‘bojownik’ NSRP, s. 18, brus.

(8) ‘wojownik’; bajstruk ‘dziecko niedobre, ze, pode, nie lubne dziecko, niepodane, niewygodne’, ukr.

(9) ! ‘dziecko nie lubne’ SUM t. 1, s. 91; baaban ‘czowiek lekkomy lny, nierozwany, gupi’, ukr.

(10)

(11)

(12) ‘ptak z rodziny sokoowatych’ SUM t. 1, s. 93; baanda ‘czowiek gupkowaty, nieodpowiedzialny, niepozbierany’, ros. baanda ‘zupa’, ukr.

(13)

(14) "

(15) ‘rzadka zupa’ SUM t. 1, s. 95; barabuch ‘dziecko tu ciutkie, zabarwienie pozytywne’, ‘o wróblu’, np. ytij, yti i upa toj barabuch, wrze yit, moe w zwizku z ukr. dial.

(16)

(17) # ‘kartofel’ SUM t. 1, s. 103; baryszyfa ‘kobieta’, moe od ros.

(18) $#,

(19) $%# .

(20) & Dal t. 1, s. 51,

(21) $# ‘ !’ Dal t. 1, s. 49, lub brus.

(22) $% ‘stawianie wódki’; basayga ‘duy, silny, leniwy, np. chopak’, to od basayk, obelywie basayga,.

(23) 34. ANNA CZAPLA. w XV w. przejte dla ‘bicza z oowian kul’, r. 1500 basayk albo pilatyk, tumaczy ac. caestus (sowa basztyki nie ma, s tylko basayki), Rej wymienia jako tatarskie, BrSE s. 17, brus. Basalyga ‘nazwisko malarza’, dzi przestarzae, artobliwe ‘swawolne dziecko, zwaszcza chopiec’ PSWP t. 3, s. 304; basza ‘osoba niechlujna, zaniedbana, opuszczona’, ukr.

(24) %

(25) ‘w dawnej Turcji i Egipcie tytu najwyszych urzdników, wielmoów, generaów’ SUM t. 1, s. 115, ros.

(26) %

(27) ‘owca, jagni’; baszyk ‘czapka, czowiek ubrany niegustownie’, z tur. przez ros. PSWP t. 3, s. 316, ukr.

(28) % ‘kaptur z dugimi kocami’ SUM t. 1, s. 115, ros.

(29) %$ ‘ts.’, ‘kapuza na gow’ od tur. basz ‘gowa’ BrSE s. 18, brus.

(30) %$ ‘kaptur’; baszmak ‘oberwaniec, czowiek w obdartym, niechlujnym ubraniu’, ukr.

(31) %'

(32) urzdzenie suce do stawiania oporu SUM t. 1, s. 115, ros.

(33) %'

(34) ‘but mski’; baszumedra ‘czowiek troch gupkowaty, ubrany gupio, niestosownie’, niejasne; bekiesza ‘czowiek ubrany’, ‘kurtka czy marynarka’, pol. z wg. PSWP t. 4, s. 24, por. ukr. %

(35) ‘mskie wierzchnie ubranie staromodnego kroju’ SUM t. 1, s. 155, pol. bekiesza, bekieszka, 1596 r., niem Pikesche, Pekesche, to z wg. bekecs ‘futro’ BrSE s. 685; blad ‘kurwa’, te LP ‘pani lekkich obyczajów’, pol. obelywe, wulg., z ros. wulg. #" ‘prostytutka’ PSWP t. 5, s. 15; bodnia ‘osoba bardzo gruba, nieprzyzwoicie’, ‘beczka’, z ukr. "# ‘drewniana beczka’ SUM t. 1, s. 210, ros. "#, pol. *bednia, por. bednarz; bry ‘tusty, gadki, bezczelnie wypasiony i wygolony kosztem czyim , np. tusty jak bry, od pol. brytan ‘pies’, od XVII w., zdrobniae bry BrSE s. 43, por. te ros. $ ‘wykrzyknik do kota’, ukr. ‘ts.’; buntowszczik ‘buntownik’ BrSE s. 49: bunt, buntowa, buntownik, buntowniczy, niem. bunt ‘wizka’, bunt znaczy wic tylko ‘zwizek’, zbuntowa si ‘przymierze, zwizek zawrze ’ i tylko w polskim nabra znaczenia ‘spisek’, ‘rokosz’, z pol. do rus.: buntowszczik ‘powstaniec’; burmyo ‘czowiek mrukliwy, nieyczliwy, nietowarzyski, zaniedbany, ponury’ z ukr. ' ‘artobliwie o niedwiedziu’, ‘przeno nie o niezgrabnym czowieku’ SUM t. 1, s. 260; chaziaj, . chaziajka z ukr. (

(36) # , (

(37) #

(38) ‘wa ciciel gospodarstwa’ SUM t. 11, s. 8-9; czaban ‘brak znaczenia’, pol., z tur. przez ukr. PSWP t. 7, s. 373, por. ukr. // brus. czaban ‘nazwa pasterza owiec lub woów w Rumunii, Modawii, Wgrzech oraz cz ci Ukrainy’; czmysz ‘maluch, dziecko, kto rozrabiajcy’, moe w zwizku z pol. czmych PSWP t. 8, s. 17, ukr. )'( ‘dwikona ladowcze’ SUM t. 11, s. 345, lub od brus. )'( ‘negatywne okre lenie’; czumajda ‘brak znaczenia’, prawdopodobnie tyle co ‘ciuma, ciumajda, ciamajda’ czyli ‘kobieta ospaa’; czwartak ‘pijak, ajdak’, pol. pot. czwartak ‘czowiek pracujcy na czwartej zmianie’; dajka ‘gotowa dawa i dawa ’, np. oglda si na.

(39) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 35. dajk, z pol. da; dbajliwy ‘dbay, troskliwy, zapobiegawczy’, z pol. dba; derkacz ‘osoba duo gadajca bez pokrycia, moda, np. dziewczyna lekkomy lna’, "

(40) ) ‘nazwa nieduego ptaka, który odznacza si skrzypliwym krzykiem’ SUM t. 2, s. 252, pol. derkacz ‘inna nazwa chru ciela’ PSWP t. 8, s. 283, nazwa dwikona ladowcza, BrSE s. 87, brus. "#

(41) ) ‘miota’, ‘ptak’; docz (papowa) ‘córka’; drapak ‘chuda, ko cista, raczej nieadna, np. dziewczyna, te miota wysuona, zdarta’, SUM t. 2, s. 437 tylko frazeologizm da drapaka, ros. "

(42) *

(43) ‘ucieka ’; dupek ‘czowiek yciowo niezdarny’, z pol. dupek ‘ts., take czowiek o wygórowanych ambicjach’ PSWP t. 9, s. 374; duraczak ‘gupkowaty’, z ros. duraczok ‘gupek’, por. "

(44) ) SUM t. 2, s. 437; durman ‘baaban’, z ukr. " '

(45) ‘jednoroczna trujca trawiasta ro lina z biaymi kwiatkami’ te ‘to, co otumania’ SUM t. 2, s. 439, ros. " '

(46) ‘ro lina trujca’; gamo ‘czowiek o nieuwanych ruchach, niezdarny’, z pol. gamo ‘osoba yciowo niezdarna’, to od gwar. gama si ‘i powoli, ociaym krokiem’ PSWP t. 12, s. 132; garacz ‘czowiek krzykliwy’, ukr.

(47) ‘krzykliwy’; gieroj ‘odwany’, z ros.; golec ‘czowiek bez rodków do ycia’, pol. golec ‘czowiek, który nie ma na sobie ubrania lub czowiek, który nie ma rodków do ycia’ PSWP t. 12, s. 409; goda ‘dua, wysoka, silnie zbudowana dziewczyna, migajca si od obowizków’, z pol. goda o niejasnym pochodzeniu, rubaszne ‘tania wódka gorszego gatunku’ PSWP t. 12, s. 415, por. te ros. "

(48) ‘naduywanie sów, huk, gwar’; had ‘chop zacofany, nieyczliwy’, z ukr.

(49) " ‘gad’ SUM t. 2, s. 9, brus. i ros. ts.; hajdamak, . hajdamaczka ‘czowiek wysoki’, pol. z ukr.

(50) "

(51) '

(52)

(53) ‘uczestnik powstania w XVIII w. przeciwko Polakom’ SUM t. 2, s. 16, por. brus.

(54) "

(55) '

(56) ‘zodziej, rabu ’; hajdarka ‘ajza, dziwka’, z ukr. dial.

(57) "

(58)

(59) ‘kij owczarza’ <

(60) "

(61) ‘owczarz’ SUM t. 2, s. 16; haman ‘diabe, czort, czowiek nieobliczalny’, od imienia okrutnego wezyra, bohatera biblijnej Ksigi Estery, pogardliwie ‘o cikim niezgrabnym stworzeniu, przeno nie o czowieku, potwór, olbrzym, ciki ko’ PSWP t. 13, s. 258, por. ukr. 1. ham’an ‘woreczek skórzany na tabak i in. kieszonkowe rzeczy’ SUM t. 2, s. 24, 2. h’aman ‘ydowskie wito’ Hrin t. 1, s. 269; harhara ‘brak znaczenia’, z pol. daw. ‘o kim lub o czym niezgrabnym’ PSWP t. 13, s. 281, brus.

(62)

(63)

(64) ‘co bardzo duego’; haracz ‘czowiek krzykliwy, paerny’, brus.

(65)

(66) ) ‘krzykacz’, ukr.

(67) SUM t. 2, s. 132, por. horepa3; holopa ‘wysoka, chuda, latawica spoeczna’, por. ho-. 3. Z. GA ECKI, Z historii i geografii wyrazów polskich: 1. badyga, 2. szkulepa, w: Studia z leksykologii regionalnej i historycznej, Lublin 2014, s. 63.. TEN

(68) E,.

(69) 36. ANNA CZAPLA. lopa ‘dua noga, gole’ w polskich gwarach na Podlasiu4; hoobla ‘drabina, wysoka chuda dziewczyna’, LP hooble ‘dyszle boczne w wozie konnym’, z ukr. # 1. ‘poboczne dyszle w wozie’, 2. ‘duga erd, któr wykorzystywano jak zbroj’ SUM t. 2, s. 109: por. hoobel przen. ‘o dziewczynie wysokiej, duej’5, por. Czy, 54-55, Pelcowa t. 2, s. 71; hrymak ‘czowiek ciko i go no poruszajcy si’, por. hrymno ‘upa i uderzy si’6; hulaka ‘czowiek swobodny, lekkomy lny, ga rozgaziona’, z ukr. #

(70) z rus. od 17 w., BrSE s. 173, brus. #

(71) ; kaczmejec ‘czowiek nieopanowany, szaleniec’, Kaczmej(a), niejasne; kalika ‘brak znaczenia’, z ukr.

(72)

(73) ‘kaleka’ SUM t. 4, s. 78; kaabun ‘bogaty chop, kuak’, moe w zwizku z ukr. dial.

(74)

(75)

(76) # ‘kaua’,

(77)

(78) (

(79) ‘ts.’, Hrin t. 2, s. 209, por. pol. nazwisko Kaabun K. Rymut odsya do Kaabania od gw. Kaabania, kaabunia ‘osoba otya’7; kamuk ‘kto tusty’, od pol. kamuk ‘Azjata’, nazwisko Kamuk od Kamuk ‘czonek jednego z plemion mongolskich’ i kamuk ‘krpy ko stepowy’8; karobuszka babuszka ‘staruszeczka, babuleka’, z ros.

(80) %

(81) ‘babuszka’; katarynka ‘osoba prdko mówica’, pol. katarynka, to z niem. BrSE s. 222; kitajec ‘Chiczyk’ z ukr.

(82) + ‘Chiczyk’ SUM t. 4, s. 155; kociuba ‘osoba starsza, otya, cika, bez cienia yczliwo ci’, z ukr. !

(83) ‘opata do wycigania chleba’ SUM t. 4, s. 314; kocza, kocza-mocza ‘flejtuch, brudas’, to z ros.. )

(84) ‘duga paskodenna ód o jednym maszcie, uywana przez Kozaków syberyjskich do eglugi ródldowej’ PSWP t. 16, s. 333; koczkodan ‘may, niewyro nity’, z pol. ‘mapa’ w 16 w. przejte z czes. koczka z odmian gosow koczkodan BrSE s. 243; kopyciarz ‘czowiek chodzcy w podkutych stukajcych butach’ od ogólnosowiaskiego kopyto BrSE s. 256; korabielnik ‘czowiek szalony, nieopanowany, biegajcy, nieustannie w ruchu bezcelowym’,

(85) ‘statek’ SUM t. 4, s. 284,

(86) ‘fachowiec budujcy statki’ SUM t. 4, s. 285, to z grec. korab ‘jednostka pywajca’ PSWP t. 17, s. 307; kuak ‘brak znaczenia’, pol. kuak ‘w latach pi dziesitych bogaty chop posiadajcy lub uytkujcy ziemi, zatrudniajcy robotników najemnych’ PSWP t. 18, s. 296-297; lapa ‘gadua, osoba niesowna, nieumiejca dotrzyma tajemnicy’, zapewne od lapa ‘mówi po prónicy’; legas ‘le, nicpo’, zapewne od ogólnosowiaskiego lega ‘lee ’; umaha // umecha 4. Z. GA ECKI, Ekspresywne d3wiczne „h” w polskich gwarach na Podlasiu, „Roczniki Humanistyczne” 39-40(1991-1992), z. 6, s. 98. 5 Z. GA ECKI, Ekspresywne d3wiczne „h”, s. 99: XVI-wieczna poyczka z ukr., #, brus. a#, zob. SSE I, s. 426. 6 Z. GA ECKI, Ekspresywne d3wiczne „h”, s. 99. 7 K. RYMUT, Nazwiska Polaków. Sownik historyczno-etymologiczny, t. I, Kraków 1999, s. 370. 8 Tame, s. 370..

(87) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 37. ‘dure’, ukr. '

(88)

(89) , dial. '

(90) ‘palica, drg’ SUM t. 4, s. 543; maadiec ‘zuch, odwany’, z ros. '" ‘zuch’ SRP, s. 199; manda // szmanda ‘czowiek nieudaczny, bezrozumny, leworki, marudny’, chyba menda ‘czowiek postpujcy nieetycznie’ PSWP t. 20, s. 459, ukr. '

(91) "

(92) ; malana holowuczka ‘brak znaczenia’, z ukr. ‘ma lana gowa’; matacz ‘gmatwa , komplikowa , kamca, czowiek faszywy’, pol. PSWP t. 20, s. 343; matnia ‘czowiek oszoomiony, pomieszany’, z pol. matnia ‘worek w sieci rybnej’ BrSE s. 325, por. ukr., brus. '

(93) # ‘wiszcy krok w spodniach’; maty ‘matka’, z ukr. '

(94) , brus. '

(95) i; miglans ‘brak znaczenia’ od pol. miglanc ‘czowiek leniwy, ale sprytny’, z jidisz PSWP t. 21, s. 179; monia ‘robi, ani za nim ani przed nim’ z ukr. '# SUM t. 4, s. 799 dziecice ‘mleczko’; murzyk [!] powinno by. muyk ‘ciemny chop’, LP ‘mczyzna’, z ukr. '6 ‘chop’ te obraliwie o ‘grubym, niewychowanym czowieku’ SUM t. 4, s. 821; brus. '6 ‘mczyzna niewyksztacony’; nasliedczyk // nasliednik ‘potomek, dziedziczcy cechy’, ros.

(96) " ‘spadkobierca’ SRP, s. 222, ukr. SUM t. 5, s. 191:

(97) " ‘spadkobierca’; nieczugawy ‘kto powolny, flegmatyczny, bezmy lny’, brus. )

(98) $ ‘pracowity’; niegramotny ‘niepi mienny, analfabeta, nieuczony’, pochodzi od nie- oraz z ros.

(99) '

(100) , por. ukr.

(101) ' ‘niewyksztacony w pi mie’; niezgrabocie ‘osoba niezgrabna, niezrczna’, pol. niezgrabny PSWP t. 24, s. 241, brus. #

(102) $, ukr.

(103) ; okoot ‘chop gruby, ciki’, ‘snop somy z yta’ SUM t. 5, s. 674, ros. ‘sposób, metoda mócenia’; oput ‘czowiek zaniedbany, zniszczony, zdziadziay’, niejasne; papla ‘gadua, plotkara’, pol. dwikona ladowcze, BrSE s. 394; partacz ‘amaga’, pol. BrSE s. 397, te ukr. ‘osoba, która wykonuje co niezgrabnie’; pampuch ‘osoba o miej powierzchowno ci, pulchna’, *

(104) '*((

(105) ) ‘buka’ SUM t. 6, s. 36; pasibrzuch ‘wyzyskiwacz’, z pol. pa brzuch, pot. PSWP t. 28, s. 10; pierdun ‘stary, nieudolny mczyzna’ od pol. pierdzie BrSE s. 410, ukr. * "; pisaka ‘kto piszcy niewyranie, niejasno, nieczytelnie’, np. napisa pisaka, a nie rozczyta, brus. *

(106)

(107) ; pys ‘le’ z ukr. * ‘materia, plusz’ Hrin t. 3, s. 195; pomagier ‘pomocnik’, od pol. pomagier ‘osoba, która pomaga’ PSWP t. 30, s. 272; potorocz ‘czowiek niezgodny, czort wi, co’ z ukr. * )

(108) ‘co ohydnego’, ‘potwór’, ‘strach na wróble’ SUM t. 7, s. 419; praweo ‘opowiadacz’, od pol. prawi ‘mówi ’ BrSE s. 435; priczepa // pryczepa ‘uparciuch’, ukr. * )*

(109) ‘osoba czepliwa’ SUM t. 8, s. 96; pryk ‘stary, niedony czowiek’ z pol. pot. pryk ‘pogardliwie z niechci o starym zniedoniaym mczynie’ Dunaj t. 2, s. 160; pryszyepek ‘gupek, durny epek’, z brus. pot. * $%

(110) *

(111) ; starik ‘brak znaczenia’, z ukr.

(112) ‘stary czowiek’; tryk ‘stary’, od pol. tryk ‘dojrzay do rozpodu samiec owcy domowej.

(113) 38. ANNA CZAPLA. i owiec dzikich’, to od tryka ‘o bodzeniu si baranów, tuczeniu rogami’ BrSE s. 578; szaanda ‘czowiek gupkowaty, nieodpowiedzialny, niepozbierany’, nieroztropny’, z ukr. 1. %

(114)

(115) "

(116) ‘niewielki statek’; 2. ‘odka’ SUM t. 11, s. 397; szaaputa ‘czowiek gupkowaty, nieodpowiedzialny, niepozbierany’, ros. %

(117) * < %

(118) oraz * ‘bdna droga’, czyli kto , kto poda szalon drog, od nazwy sekty rosyjskiej powstaej w drugiej poowie XIX w., por. ukr. %

(119)

(120) * ‘czowiek lekkomy lny’ SUM t. 11, s. 397; szaaweja ‘osoba lekkomy lna’ z ukr. %

(121)

(122)

(123) ‘osoba, która dziaa bez zastanowienia’, por. ros. %

(124) $ ‘swawolny, filuterny’, SRP, s. 579; szantrapo ‘osoba lekkomy lna, fijo’; pol. szantrapa ‘kobieta przykra dla otoczenia, kótliwa, niesympatyczna, jdza’, ros. Dunaj, t. 2, s. 377, %

(125)

(126) *

(127) ‘czowiek pusty, nikczemny’ SUM t. 11, s. 405; szaapaa ‘brak znaczenia’, zapewne w znaczeniu ‘szaaputa’, ‘szaaweja’ z czonem paa ‘gowa’, czyli ‘osoba o szalonej gowie’; szmataojstwo // szmatoctwo ‘mowa o ludziach bezrozumnych, brudasach’, w zwizku ze szmata; szmojda // szmojdak // szmajdraj ‘niedorajda’, z ukr. %'"

(128) ‘osoba, która zawsze i wszdzie azi’; szmul ‘brudas, achmaniarz, obdarciuch, achmyta, ciul’, brus. %' ‘

(129) yd’; taatajstwo ‘niechlujstwo, towarzystwo niskiego stanu, wtpliwej reputacji’, pol. od 18 w. w zwizku z ludowym tada, taynda BrSE s. 564 ‘wóczy si’; toop ‘dure, kto ciki w my leniu i reakcjach’ w zawoaniu wo toop, od torop ‘futro’ w XV w. z Rusi poyczone, BrSE s. 574; trypo ‘czowiek gupkowaty, mówicy duo, chaotycznie, od rzeczy’, ukr. #* ‘okre lenie czowieka duo mówicego’, ros. pot. *, ukr. *

(130) ); tucznica ‘gromada, haa liwa grupa ludzi’, ukr. )# ‘trawa’, z wschsow., por. ukr. )

(131) ‘chmara’ SUM t. s. 330, ros. )

(132) ‘ts.’ SRP, s. 525; tuz ‘czowiek niski a gruby’, daw. pol. tuz ‘termin karciany, najwaniejsza karta, potem osoba bdca znakomito ci w swojej dziedzinie’ PSWP t. 43, s. 366; ty makino ydowska // Makinia ydowska ‘brak znaczenia’, zapewne wyzwisko od nazwy miejscowo ci Makinia Górna ‘wie pooona w Polsce w województwie mazowieckim, w powiecie ostrowskim, na prawym brzegu Bugu w odlego ci 1 km od rzeki, przed II wojn wiatow 50% tamtejszej ludno ci to

(133) ydzi’; tyluk ‘dupek’, od pol. // ukr. ty; upyasia ‘osoba gadka, zadbana, laleczkowata’, ukr. *

(134) # ‘upia si’; wiun ‘ryba, czowiek zwinny, bystry, gitki, sprytny’ z ukr. ! ‘piskorz, bardzo ruchliwa ryba’ SUM t. 1, s. 795; woroszyo ‘kto nieuwany, powoli, niezdarnie ruszajcy si, bez efektu’, z ukr. % ‘przewraca co lekkiego’, ‘dotykajc kogo lub czego lekko porusza ’, ‘zachca do dziaalno ci’ SUM t. 1, s. 743; zakapior z pol. zakapior ‘awanturnik, chuligan, bandyta’ Dunaj t. 2, s. 608; ulik ‘cwaniak, krtacz’, LP ulik ‘may chopczyk’, pol. ul pot..

(135) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 39. ‘drobny przestpca, chuligan, obuz’ Dunaj t. 2, s. 684, ros. 6 ‘otr, chytry’, ukr. 6 . 2. Jedzenie: barabola ‘bulpa, kartofla, np. nogi spuchnite jak baraboli’, ukr. dial.

(136)

(137) # ‘kartofel’ SUM t. 1, s. 103; bolba, bolbotucha ‘zupa byle jaka, cienka, rzadka’, z ukr. dial. bolba ‘ziemniak’, bolba – dwikona ladowcze; chlopka ‘rzadka zupa’, jak si je co rzadkiego, to si chlipie; fastka ‘kostka, np. masa’; gomóka, ‘brak znaczenia’ np. gomóka sera, z pol. gomóka ‘bryka mikkiej masy o kulistym ksztacie’ PSWP t. 12, s. 420; grom ‘chodnik’; homaczka ‘ser ze mietan’, homaka, ham ‘krzyk, szum’ (z T. Szewczenki) Hrin t. 1, s. 269; hreczka ‘gryka’; kaczan ‘ rodek z kapusty’, LP ‘ts’, z pol. kaczan ‘gb (kapusty, jabka)’, znane we wschodniej poaci kraju (we Lwowie), z rus. koczan BrSE s. 212; kit ‘co o za gstej konsystencji’, z pol. kit ‘ogólna nazwa rónorodnych, bardzo gstych mas plastycznych, twardniejcych po pewnym czasie’ PSWP t. 16, s. 185; mamayga ‘ wistwo wstrtne w smaku jedzenie’, pol. z ukr.9; med -du -om ‘miód, miodu, z miodem’, z ukr.; omasta ‘brak znaczenia’, pol. reg. omasta ‘tuszcz dodawany do potraw’, ukr. '

(138)

(139) ‘tuszcz’ SUM t. 5, s. 247; palonycia, ukr. *# ‘truskawka’; pampuch -ek; ukr. *

(140) '*( ‘pczek (w ksztacie obwarzanka) – pieczony lub gotowany’ Hrin t. 3, 590, LP pampuchy ‘pczki dla ubogich’; parachujnik ‘byle co, jedzenie byle jakie, krupnik byle jaki’; perzucha ‘brak znaczenia’, moe pol. parzucha ‘kapu niak z modej kapusty’; ratatuj ‘zupa ratatuj, co dziwacznego, wszystko ze wszystkim’, ratatouille spolszczone ratatuj ‘jarska potrawa prowansalska’ PSWP t. 35, s. 251; spyrka ‘brak znaczenia’, pol. daw. spyrka ‘sonina, szperka, sperka, szpyrka’; waraniki ‘pieroki, pierogi’, ukr.

(141) ‘pieróg z serem, jagodami lub kapust’ SUM t. 1, s. 291; zejzajer // zajzajer ‘kwas solny, potrawa sona’ PSWP t. 48, s. 119, LP zajzajer ‘kwas, co bardzo kwa nego’.. 9 „Wyraz mamayga zapoyczyli Polacy od Ukraiców, którzy z kolei wzili go od Rumunów, pierw. mamayga ‘potrawa z kaszy kukurydzianej lub mki kukurydzianej’, nastpnie zmiany semantyczne ‘gsta lepka zupa’, ‘osoba nieenergiczna’” (J. REICHAN, Wyraz „mamayga” i jego rozwój semantyczny w jzyku polskim, „Roczniki Humanistyczne” 39-40(1991-1992, z. 6, s. 176)..

(142) 40. ANNA CZAPLA. 3. Ubranie: bekiesza, por. w okre leniach osób; burka ‘krótka kurtka, jesionka, palto, za gatunkowo, zniszczona’, z ukr.

(143) ‘paszcz bez rkawów albo narzutka z weny’ SUM t. 1, s. 258, pol. burka ‘noszone przez muzumanki’, do nas przyszo ze Wschodu, BrSE s. 50; chaat ‘odzienie byle jakie’, z pol. pot. chaat ‘o zniszczonym lub zbyt obszernym ubraniu’, to z ogólnego ‘dugie okrycie wierzchnie przypominajce paszcz, noszone zwaszcza przez

(144) ydów w Europie wschodniej’ PSWP t. 6, s. 260; czerewyki ‘buty z cholewami’, z ukr. ) ; czobut ‘but z duymi cholewami’, z ukr. ); kabat ‘kurtka, kaftan, ubranie wierzchnie na plecy’, z pol. kabat ‘rodzaj surduta’; kaja ‘skaja’, pol. skaja ‘wyrób skóropodobny’ z pominiciem nagosowego s; kajdany ‘cikie buty’, z pol. kajdany ‘cikie acuchy do skuwania nóg’, ‘niewola’, ‘co , co jest uciliwe’; kapota ‘paszcz, okrycie’, z pol. pot. kapot ‘wierzchnie okrycie podniszczone lub gorszego gatunku’, to z daw. ‘wierzchnie okrycie mskie, przypominajce surdut’; karman ‘kiesze, portfel, schowek na pienidze’, z ukr.

(145) '

(146) ; kuszmak ‘materia lub ubranie zmechacone, podniszczone, zmierzwione, obrzydliwe wosy’; skarbany ‘cikie buty’, niejasne; stulidupka ‘prosta, wska, krótka raczej ale niekoniecznie spódniczka, sukienka’, pol.; tufli ‘pantofle’, ukr. 9. 4. Czci ciaa: garo ‘gardo’, forma hybrydalna, z redukcj d, ukr. ; giry ‘nogi bezczynne, leniwe, bdce przeszkod’, LP giry, syry ‘nogi’; jadaczka ‘gba, gardo bezczelne, wygadane’, LP ‘ts’, z pol. pot. jadaczka ‘usta’; japa ‘gba’, z pol. pot. japa ‘gba’; juszka ‘od juchy, np. juszk pi’, jucha ‘krew’; kadun ‘brzuch duy’, to z pol. kodun // kadun ‘litewska potrawa, pieroki z misem’, to z niem., BrSE s. 247; kostomacha ‘ko ’, z ukr. '

(147) (

(148) ‘ko ’, ‘ mier ’ SUM t. 4, s. 308; makuca ‘gowa’, niejasne; mozol, mozoli ‘strup, strupy, wypryski’, pol. reg.; papa ‘gardo wygadane, gba’, pol. pot.; parch ‘brak znaczenia’, pol., te ukr. *

(149) ( ‘parchy, ropiejce zmiany na skórze’ SUM t. 6, s. 83; tieo ‘ciao’, z ros. , ukr. ; zihry (oczy) ‘o duych wyupiastych oczach, wypuke’, moe w zwizku z ukr. ‘ogrza ’, por. "% FSUM t. 1, s. 334..

(150) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 41. 5. wiat rolin i zwierzt: baabun ‘brak znaczenia’, zapewne ‘ro lina z rodziny psiankowatych uprawiana dla bulw korzeniowych, ziemniak’; basior ‘spasiony wieprz’; bodiaki, bodziaki ‘osty’, z ukr. "# , pol. bodziak, por. Czy., 115; gacek ‘brak znaczenia’, pewnie ‘nietoperz’; hulaka, por. w okre leniach osób; kaban ‘duy winiak, knur’; LP ‘ts’, z pol. daw. kaban ‘wieprz lub dzik’; karakut ‘brak znaczenia’, moe od pol. < tur. karakut ‘gatunek jadowitego pajka’ PSWP t. 15, s. 385 lub pol. < ang. kaakut ‘kogut indyjskiej rasy kur’ PSWP t. 15, s. 277; me ka ‘krowa’, po ukr. owca meczy, por. '

(151) ; pituch ‘kogut’, LP pietuch ‘ts’; porasiuk ‘brak znaczenia’, pewnie od brus. *

(152)

(153) % ‘prosiak’; pszenycia ‘pszenica’, *%# SUM t. 8, s. 415; radiuszka ‘co rzadkiego, cienkiego, sabego’, ukr. " ‘rzeucha’; rao ‘konar z drzewa’, ukr.

(154) ‘narzdzie rolnicze’, polska forma rado. 6. Pozostae rzeczowniki: bajduy ‘bzdury’, ukr.

(155) "6 SUM t. 1, 90; banialuki ‘bzdury, nonsensy’, z pol. pot. banialuki ‘brednie, niedorzeczno ci’10; baracho ‘byle co, drobiazgi’, ukr.

(156)

(157) ( ‘stare rzeczy domowego uytku’ te o czowieku SUM t. 1, s. 104, LP ‘ts’; bardak ‘baagan’, ukr.

(158) "

(159) , pol. pot. bardak; barog ‘baagan’ BrSE s. 17 baróg r. 1500 barogo, na Rusi bieroga, mieroga, prasowo, u wszystkich Sowian tak samo; basznia ‘brak znaczenia’, zapewne ‘wiea’, od ros. //

(160) %# ‘wiea’; batarejka ‘latarka’, ros. batereja, ukr.

(161)

(162)

(163) ‘zdrobnienie’ SUM t. 1, s. 110; LP batarejka ‘ts’; Boh, z Bohom ‘Bóg, z Bogiem’, ukr.; bonica ‘brak znaczenia’, pol. bonica (dzi ydowska), daw. kady ko ció, BrSE s. 34; bryja ‘co zlepionego, zbitego, bez smaku’, z pol. bryja, braja, breja ‘papka’, ‘zacierka’, ‘bocko’, to z niem. Brei i Brühle BrSE s. 38; buca ‘gruda, co duego, nieksztatnego’, niejasne; czasok ‘czas’, ukr. zdrobnienie )

(164) < )

(165) ; czortowina ‘byle co, nie wiadomo co’, z wschsow. -or; czustra ‘brak znaczenia’, niejasne; czyhun, np. twardy jak garnek, czyguny ‘garnek odlewany, eliwny garnek’ LP; dieo ‘rzecz, sprawa, problem, robota’, np. diea nie razbieriosz, z ros.; dochówka ‘piekarnik w kuchni’; drapak, por. w okre lenia osób; duga ‘kabk, pak’; dyl ‘bal, drzewo pocite na bale’, np. mocny jak dyl, trzyma si jak dyl; fifka 10. BrSE, s. 14: to natomiast od Banialuka ‘tytuowa bohaterka romansu Hieronima Morsztyna Historyja ucieszna o królewnie Banialuce‘, bo postaci bajek czsto przechodz na typy, por. lowelas, a skd Morsztyn wzi pomys, by moe od miasta w Bo ni..

(166) 42. ANNA CZAPLA. ‘co kusego, krótkiego, przymaego’; galife ‘spodnie jak galife, lune, szerokie, z rozmachem, pocieszne nieco, swobodne’, z franc.; galimatias ‘baagan, nieporzdek’; gawno ‘brak znaczenia’, zapewne ‘gówno’, z ros.; gihawajt ‘szybko, byle jak’, np. na gihawajta; gradobicie ‘byle co, stare rupiecie’, z pol. gradobicie ‘gwatowne opady gradu powodujce uszkodzenie lub zniszczenie zasiewów lub sadów’; hajpesza ‘brak znaczenia’; harap ‘brak znaczenia’, np. by uderzonym harapem, z pol. hist. harap ‘bicz z krótkim trzonkiem i dugim plecionym rzemieniem, uywany gównie na psy my liwskie’; hoobla, por. okre leniach osób; houza ‘brak znaczenia’, by moe od ukr.

(167) =

(168)

(169) ‘$&’ Hrin t. 1, s. 268, 306; irunda ‘gupota, bzdura’, ros. "

(170) ; kaduk ‘brak znaczenia’, z pol. kaduk ‘bezpaski spadek pozostawiony bez dziedziców’, por. prawem kaduka; kamieczyk ‘co twardego, obego w ksztacie’, np. chleb twardy jak kamieczyk; kamka ‘baka na mleko’, kana > kanka niem., LP kanka ‘konewka’; kapiec ‘koniec, mier , upadek’, w zwizku z kipn // gibn, scs. gin; kieca ‘np. mokry nieg, pada co mokrego, cikiego’; kipa ‘dua kupa, pryzma trudna do przerobienia, przerzucenia’; kumsza ‘brak znaczenia’, moe od ros. %

(171) ‘niezdolna, mao ruchliwa’; koromyso ‘krzeso due, cikie, niezrczne, pozbawione smaku, niezdarne, rzecz nieksztatna, niezdarna, dua, do noszenia wody’, z ukr. ' SUM t. 4, s. 297, por. Czy., 103; krysza ‘dach’, z ros. $%

(172) ; kubach ‘posanie zabaaganione, zmite’, ukr. dial.

(173) ( ‘jamka // doek do sadzenia ro lin ogrodowych’, rzadko ‘wykopane korzenie ro lin razem z ziemi’ SUM t. 4, s. 381; kubryk ‘imbryk, czajnik do parzenia herbaty’, pol. kubryk ‘wspólne wieloosobowe pomieszczenie mieszkalne zaogi statku’; kulmak ‘tum’; kutasik ‘co maego, wiszcego’, pol. daw. kutas ‘ozdoba z nici, jedwabiu, weny, sznurka, itp. w ksztacie pdzla’; laba ‘leniuchowanie, byczenie si, ubaw’, pol. laba ‘prónowanie, leniuchowanie’, to z niem. labe; laga ‘laska’, pol. laga ‘kij’, ‘ocena niedostateczna’; lepiocha ‘rzecz nieforemna, nieksztatna’; oka ‘yka’, z ukr. // ros. 6

(174) ; uczyna ‘drzewo na rozpak, uczywo’; umaka ‘sztywne, grube, niezgrabne’; ykie ‘yk’, mazowieckie; mantyka ‘chustka’, z pol. mantyka ‘wróbiarstwo, przepowiadanie przyszo ci’, pot. ‘kobieta zo liwa, zgryliwa’, daw. ‘torba ebraka’; matarac ‘materac’; panety ‘oboki, chmury’, np. panety chodzc po niebie, z ukr. *

(175)

(176) ‘ciao niebieskie’ SUM t. 6, s. 561; pojty ‘co workowate’, ukr. * ‘pój ’; predmety ‘gupie elazne wymy lne zasady, zwyczaje, nawyki’, * "' l. mn. od * "' ‘przedmiot’ SUM t. 7, s. 527; radno ‘narzuta, prze cierado zego gatunku’; rejwach ‘baagan, nieporzdek, urwanie gowy, zamieszanie’, pol. pot. rejwach ‘haas wywoany przez go ne rozmowy, krzyki’; rozhowor.

(177) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 43. ‘rozmowa’, z ukr.; swarka ‘kótnia’, ukr.

(178)

(179) SUM t. 9, s. 65, por. swarycsa ‘kóci si’ LP; syo ‘wie ’, ukr. SUM t. 9, s. 119; szarówka ‘zmierzch, zmrok’, pol. szarówka ‘pora dnia o zmierzchu lub o wicie, kiedy jest szaro’, ‘brak jasnego wiata charakterystyczny dla tej pory dnia’; szczymi ‘co ’, ukr. ‘co ’; szczynak -iem ‘by bitym’; szklankie ‘szklank’, maz.; szmajs ‘dobytek, mienie, sprawa trudna, zoona’; szypyocie ‘odpadki, resztki’; taradejka ‘pojazd roztrzsiony, poluzowany, stary gruchot’, pol. taradejka ‘bryczka, zwykle dwukoowa, bez resorów, uywana w XVIII w., taradajka, taratajka’, por. Czy, 177, Pelcowa t. 2, s. 195; taran ‘brak znaczenia’, zapewne od pol. taran ‘rodzaj machiny oblniczej’; topa ‘tum’; trojda ‘chlapa, boto’, ‘co niedobrego w smaku’; tum ‘cerkiew’; tyde ‘tydzie’, z ukr. 6"; uszczypieniec ‘szczeniak’, por. szczun ‘smarkacz’ LP; ukrop ‘wrztek np. gorce jak ukrop’, pol.; watacha ‘gromada’, willków, por. watacha, wataszka ‘grupa, gromada’ LP; wydumka ukr. "'

(180) ‘zdolno do wymy lania, pomysowo ’ SUM t. 1, s. 393; wyszki ‘strych’, ukr.; zagajnik ‘brak znaczenia’, zapewne ‘mody las’; zhybel ‘zawierucha, utrapienie’, ukr. * ‘ mier ’; zodziejka ‘rozgaziacz’, pol. pot.. II. CZASOWNIKI. bacz ‘patrz’, ukr. ‘patrze ’, ale i pol. mie baczenie, brus. #", ros. ' ; baaka ‘gada o niczym, o byle czym, dugo gada ’, z ukr.

(181)

(182)

(183) w 16 w. ‘o gadule, trzpiocie’ BrSE s. 12, brus.

(184)

(185)

(186) ; bandoli , mandoli ‘naprzykrza si’, by moe urobione od nazw instrumentów, por. ukr.

(187) "

(188) ‘ukraiski wielostrunowy instrument ludowy’ SUM t. 1, s. 100 oraz pol. mandolina, ukr. '

(189) "

(190) ‘instrument z czterema parami strun’ SUM t. 1, s. 100; barabani ‘stuka , wali do drzwi, omota ’, LP barabani ‘ts’, ukr./ros.

(191)

(192)

(193) ‘bben’ SUM t. 1, s. 103,

(194)

(195)

(196) ; bety, beta ‘miesza ’ bet ‘grot, pocisk, strzaa’ od betania w znaczeniu ‘bicia, kócenia’ BrSE s. 20, rus. bot,

(197) , LP beta ‘ts’; bluka ‘byska , mruga , mowa o wietle’, ukr.

(198) ‘bka si’ SUM t. 1, s. 203, ros.

(199) (w lesie), niejasne; bolba si ‘chapa si’, z ros.

(200) ; bormota ‘mamrota , mówi. cicho, niewyranie, pod nosem’, pol. dwikona ladowcze i w rónych formach krce, mamra, mamrota, mamla ‘o mowie niewyranej, mrukliwej’ BrSE s. 321, ros. '

(201) , brus. a '

(202)

(203) ; borta si, porta si ‘brak znaczenia’, zapewne psu si, por. ukr. *

(204) # ‘zepsu si’,

(205) ‘o drzewie: struchlae w rodku’ Hrin t. 1, s. 89, # ‘majcy bort (o.

(206) 44. ANNA CZAPLA. drzewie)’, ‘ul w drzewie’ Hrin t. 1, s. 89; brecha ‘bresze jak pies, mówi z pretensj, zaciekle’, z pol. brecha, dzi pospolitsze ni brzecha, brechun, brechliwy, brechnia, prasowo w 15 w. o ‘ryku jelenim’, std „bredne marzenia”, ubrda co sobie, ma to osobliwe znaczenie bajania u nas i na Rusi, wybredny ‘wymy lny’ BrSE s. 39, LP brecha ‘kama ’, ‘ mia si’, brus.

(207) (

(208) , (

(209) (szczeka ), ukr. (

(210) ; buka ‘kapa , pluska ’, brus.

(211) , pol. bul, bulka si; chapa ‘je szybko, apczywie, pochania ’, por. hapa ‘morda, pysk’, hapa ‘szczeka ’ (o psie), od hap, hap, na ladujcego szczekanie psa11, z pol. pot. chapa ‘gry ’, ‘chwyta ’, ‘je ’, ‘kra ’, brus. (

(212) *

(213) ‘wzi , chwyci , kra ’; chodzim ‘chodzimy’, maz.; ciura ‘leci woda, sika’; ciurka ‘ciekn , kapa ’; czmucha si ‘parska , prycha , wybiera si, wsta , smarka , poranna toaleta’, ros. )(

(214) # ‘opóniona reakcja’; derty ‘drc, np. pierze’, raczej ‘drze ’, z ukr.; dogorywa ‘wykacza si, umiera ’, pol. dogorywa < gorze, gorzej, przeniesione na umierajcego, BrSE s. 151; drzy ‘drapa zawzicie’ od pol. drze z y > e; duda si / dudli ‘gmera , grzeba si bez wikszego skutku, wybiera si gdzie powoli, niezdarnie’, z pol. o dwikach, potem przeniesiono na rzeczy wydrone, dubane, BrSE s. 102, ukr. "" ‘pi bez przerwy’; dziauka ‘szczeka , mówi jednym cigiem, podniesionym gosem’, w gwarze lwowskiej ‘pyskowa ’, brus. #

(215) ; gandoli ‘naprzykrza si’, z pol. ‘nawija ’; giba ‘koysa si, buja si’, pol. BrSE s. 140, ros.

(216) ‘zgina ’; gramoli si ‘brak wyja nienia’, od pol. pot. gramoli si ‘niezgrabnie lub z trudno ci wchodzi. na co ’, ‘wolno lub z trudem wydostawa si z czego ’; hajcuje np. ogie ‘pali si’, z pol. hajcowa ‘pali ogie w piecu’, ‘intensywnie si pali ’, to z niem. heizen ‘pali w piecu’; hajha ‘kaszle ’, harha z wymian j : r, z ukr.

(217)

(218)

(219) ‘swarliwa kobieta’ SUM t. 2, s. 30; haka ‘np. kopa ziemi, rba drewno’, z pol. haka ‘robi co hak’, haka ‘trójzbne narzdzie do rcznego wykopywania ziemniaków’ Pelcowa t. 2, s. 248; haloka ‘woa ’, por. holoka12; haluczy ‘obiera , kroi grubo, niezdarnie, nieoszczdnie’; harka ‘harkota , kaszle , le si odnosi ’, ‘opluwa , obszczekiwa ’, z ukr.

(220)

(221) ‘krzycze , wydawa go ny urywany dwik’ SUM t. 2, s. 31, ros. pot. (

(222)

(223) ‘plu ’; howorit’ ‘mówi ’, SUM t. 2, s. 100; hruba ‘wydawa odgosy, przeszkadza , go no si zachowywa ’, por. ukr. '

(224) 1. ‘grzmie , zagrzmie , uderzy o ziemi’, 2. ‘krzycze , krzykn ze zo ci’, 3. ‘uderza ’ Hrin t. 1, s. 326-7, ukr. *

(225) 1. ‘tupa ’, 2. ‘uderza , wywoujc. 11 12. Z. GA ECKI, Ekspresywne d3wiczne „h”, s. 97. Z. GA ECKI, Ekspresywne d3wiczne „h”, s. 98..

(226) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 45. guchy dwik’ Hrin t. 1, s. 340 oraz ros. ( *

(227) ‘gry z szumem’; hurka ‘pomrukiwa , grzmie , grubo, np. hruka gob,

(228) , SUM t. 2, s. 195, ros.

(229) ‘woa , krzycze ’, por. hurkot13; huryt’ ‘pali si’, ukr. ; isty ukr. ‘je ’; kaotit’ ‘miesza ’, ukr. ; kaza ‘mówi , naucza ’, kae, kaza, kazanie ‘mówi, mówi, mowa’, w ko ciele nauczanie, z pol. przestarzaego mówi wznio le, te kazanie; ketla / kietla ‘miesza , mama ’, ‘papra si, babra si’; koata ‘stuka do drzwi, miesza zup w talerzu’, pol. od koca XVIII w. puka; kotowa si ‘przewraca ’, z pol. pot. kotowa ‘miesza co gwatownie’, ‘by w cigym ruchu, gwatownie si porusza , kbi si, burzy , wirowa , wrze ’, ros. ‘o rybach gdy ich duo’; kruszy // ukruszy np. cebuli ‘drobno kroi ’, z pol. kruszy ‘ama , rozbija co na drobne kawaki’; kula si ‘i z trudem, toczy si, wiatr kula’, pol. kula ‘popycha co okrgego’, ‘toczy si, turla ’; kuma , kuka ‘by sam na sam ze sob’ strus. ‘pokwka , burcze ’; lapa ‘gada duo, byle co’, plotkowa , rozprawia , gada ’, por. pol. chlapn (co ); loma ‘i ciko, z trudem’; lopa ‘sra na mikko z odgosami’; majta ‘macha ’, z pol. majta / majda ‘macha czym luno zwisajcym lub gitkim’, ‘rzuca co lub czym z rozmachem’; mani ‘kusi , zwodzi , namawia ’; mata ‘mci ’; miaucze ‘naprzykrza si z wdzikiem’, z pol. pot. miaucze ‘powiedzie co proszco, paczliwie’; momierowa si ‘szturmowa si, szamota si’; monia si ‘duba si, grzeba si’, zob. wyej monia; nadoje ‘komu , uprzykrzy. si’,

(230) " "

(231) ‘nadokucza ’ SUM t. 5, s. 74, LP nadajeli ‘dali popali ’; namaga ‘przy piesza , podgania , np. prac’,

(232) '

(233)

(234) # ‘próbowa co zrobi ’ SUM t. 5, s. 123; naplenio si ‘narodzio si, nagromadzio si’ z pol. napleni ‘spowodowa bujne wyro nicie (ro lin), obrodzenie (rzadziej urodzenie si, przyj cie na wiat); rozmnoy ’; nosim ‘nosimy’, mazowieckie; obmanua ‘zwioda, nacigna’, obmanut’, zob. mani wymani , ukr. '

(235) ‘zdoby co chytrze’ SUM t. 1, s. 428; zamani si ‘zechcie , zapragn ’; zamanio si ‘zachciao si’, LP ‘ts’, ros. '

(236)

(237) ‘okamaa’; odczepysia ‘odczep si’, z ukr. ")*#; paaszowa ‘pochania , je. akomie, chtnie, apczywie’ z pol. pot. paaszowa ‘je szybko z apetytem’; pamion ‘umar’, brus. *

(238) '< ; parkoli ‘gotowa ’, pol.14; petla si ‘babra si, mema , przebiera ’; *!

(239) ‘móci i przesiewa mk’ SUM t. 6, 13 Z. GA ECKI, Ekspresywne d3wiczne „h”, s. 100: hurhot (hurhota) 1. ‘haas, oskot’, 2. prostak, 3. starocie SSE I, s. 437-438 hurkot, rzadziej hurgot i SJPDor III, s. 127 okre laj jako dwikona ladowcze. 14 M. WOJTY A-'WIERZOWSKA, Z historii polskiego sownictwa: perkaty, parskonosy, „Jzyk Polski” 60(1980), s. 28..

(240) 46. ANNA CZAPLA. s. 369; piluka ‘cienko piewa , gra ’, z ukr. *

(241) ‘kiepsko gra na instrumencie smyczkowym’ SUM t. 6, s. 534; potanie, np. ciasto, czyli sidzie ciasto, opadnie; potaja, taja, na dworze taje; prasowo; brak w lit., u wszystkich Sowian tak samo; jest i przymiotnik ta ‘pynny’ BrSE s. 563; prawi ‘opowiada , poucza , wymdrza si’, z pol. prawi ‘mówi o czym dugo, zwykle z namaszczeniem’ prawusi ‘zawraca gow, opowiada natrtnie i bezadnie poucza ’; propao ‘przepado’, * *

(242) ‘przepa ’ SUM t. 8, s. 247; prycia ‘rozrzuca, trwoni’; przekaata // przykalikowa ‘przetrwa , przey , znie ’; py ‘pij’; pytlowa ‘mówi bardzo prdko’, pol. pot. pytlowa ‘mówi duo i szybko’, to od ogólnego ‘przesiewa przez pytel’; spartoli ‘zepsu , zmarnowa ’, z pol., ukr. *

(243) ‘ts.’ SUM t. 9, s. 490; szabrowa ‘naciga , oszukiwa ’, z pol., por. ukr. / ros. %

(244) ‘rczne albo mechaniczne lusarskie narzdzie, zaostrzone z jednej strony’; szaandoli ‘mówi. gupoty, bzdury, od rzeczy’, zob. szaanda; szelepota ‘sepleni , szele ci ’; %*

(245) ‘szele ci ’ SUM t. 11, s. 436; szlopn // szlopn , szlopnie ‘upa , upadnie’; szmora ‘pociga nosem’ %'

(246) ‘go no pociga. nosem’ SUM t. 11, s. 503; szmula si // oszmulany ‘zdziadzie , zdziadziay’, por. haso szmul; szmuhla ‘wyciera , nosi , zdziera , nie oszczdza , ciucha , uwiera , ociera , uraa ’ z ukr. %'# ‘trze czym bd’ SUM t. 11, s. 503; sznurowa ‘i zdecydowanie, równym krokiem, np. dokd tak sznurujesz’, z pol. sznurowa ‘zwizywa co sznurkiem’, ow. ‘o niektórych drapienikach: biec w ten sposób, e linia tropu przypomina sznur’ %

(247) ‘ ciga sznurem’, ‘ustawia w rzd, w linijk, równo’ SUM t. 11, s. 505; szturmowa si ‘haasowa ’, z pol. szturmowa ‘naciera , atakowa co w celu przejcia bronionego obiektu’ % '

(248) ‘robi szturm’, ‘bombardowa ’ SUM t. 11, s. 551; szwenda si ‘krci si, przeszkadza ’, z pol. szwenda si ‘chodzi , jedzi w róne miejsca, bez celu’, ukr. %"# ‘ts’ SUM t. 11, s. 428, LP ‘spacerowa bezmy lnie’; szworpa si ‘krci si, wierci , grzeba. si’; taska ‘dwiga ’, pol. taszczy // taska, ukr.

(249)

(250) ; tokowa ‘tumaczy , wyja nia ’, tok, LP tokowa ‘tumaczy ’, bez toku ‘bez sensu, bez pomy lunku’; trajlowa ‘szybko mówi ’, z pol. trajlowa ‘trajkota ’, ‘zmy la , blagowa ’; trza ‘trzeba’; turaczy ‘ple , gada , opowiada byle co bez koca’; tylemba, tylenda ‘co si koysze, porusza swobodnie, dynda, np. torba na pasku, zwisa, przeszkadza’; tyra ‘brak znaczenia’, z pol. tyra ‘ciko pracowa , najcz ciej fizycznie’; wala si ‘przewraca si’, z pol. wala si ‘by rzuconym byle gdzie’, ‘brudzi siebie lub swoje ubranie’, ‘by. brudzonym, stawa si brudnym’; waroszy si // woroszy si // woroszysia ‘krci si, wierci si bez celu, porusza si ciko, nieudolnie robi co bez.

(251) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 47. efektu’; ‘ciko si porusza ’, ‘rusz si, ruszaj si prdzej’, z ukr. % 1. ‘rusza si’, 2. ‘dotyka ’ Hrin t. 1, s. 256; wycygani ‘wycign , ukra ’, z pol. wycygani ‘wyudzi co od kogo , stosujc podstp, oszustwo lub natrtn pro b’, por. oszwabi, poydzi; wyrapia ‘np. oczy wytrzeszcza ’; wysiuda ‘kogo z czego ’; wytr bi ‘wypi do dna, duo’ z pol. pot. wytrbi ‘wypi szybko du ilo ’; zabrukowa ‘drzwi zamkn , zatrzasn ’; zabua, ukr. zabuty ‘zapomnie ’; zaiwania ‘brak znaczenia’, z pol. pot. zaiwania ‘robi co z zapaem’; zastrzec – zastrzeg ‘zaczepi si np. o co , o jakie drzewo, nie ma jeszcze’; zaszwajcowa ‘zabrudzi mocno’; zdyba ‘zapa , dosta ’, z pol. zdyba ‘przyapa kogo na czym ’, ‘spotka kogo ’; zgarta ‘zgarnia , np. li cie’,

(252)

(253) ; opa ‘je ’. III. INNE CZ'CI MOWY. bajki ‘dobre’, np. jak zupa – bajki, ‘dobry’ Hrin t. 1, s. 82; bojki ‘gotowy do bijatyki, chtny, czupurny jak kogut, rzutki’, bojki = (?), w SUM t. 1, s. 170 tylko przysówek o ‘wawo, rze ko’; berdem np. i. (krzywo), ukr. " ‘cz warsztatu tkackiego przypominajca grzebie w ramce’; biegom ‘biegiem, prdko’, pol. biegiem; bagarodnyj, ukr.

(254) " ‘porzdny’ SUM t. 1, s. 193; chiba ‘chyba’, maz.; gwerszy ‘het, przed siebie’, niejasne; hajda ‘ruszaj, no ju’, z pol. ‘okrzyk ponaglajcy’; harata ‘pyskata, wyszczekana, pewna siebie’, brus.

(255)

(256)

(257) ‘krzykliwa’; het ‘daleko od siebie’, np. co wyrzuci, miasto to pooone het, z pol. przestarzaego ekspresywnego het ‘daleko, hen’; hitko ‘nieprzyjemnie, obrzydliwie’, np. hitko patrze na niego, z ukr. " ‘obrzydliwie’ SUM t. 2, s. 60; hoa -u, ‘goa, go’, z ukr.; kaamutno ‘byle jak, niedobrze, krci si w gowie’, z ukr..

(258)

(259) ' ‘mtnie, nieczysto’, ‘mgli cie’ SUM t. 4, s. 74; karamkowaty ‘niegadki’, niejasne; kazionne ‘brak znaczenia’, brus. ‘publiczne, pastwowe’; kostropaty ‘brzydkie, nieudane, rabaty’, np. kostropate jabko, pol. kostropaty ‘szorstki, chropowaty’; musowo ‘musisz’, z pol. przestarzaego musowy ‘narzucony z góry, nieodwoalny, konieczny’; nebesny ‘niebieski, rodem z niebios’, ukr. SUM t. 5, s. 247; nu ni ‘no nie’, ukr. ; paledni ‘ostatni, najgorszy’, z ros.; rabyje ‘okre lenie koloru mieszanego, skadajcego z kilku rónej barwy nitek’, rabe ‘brak znaczenia’, por. raby ‘plamisty’ LP; sumne ‘ponure, ze’, ukr. ' SUM t. 9, s. 839; szmydki ‘zaradny, bystry’, zam. ukr. %" SUM t. 11, s. 429; szurnita ‘gupia’, pol. pot. szurnity ‘niezrównowaony psychicznie’; wartny ‘co wart, cenny, warto ciowy, poyteczny’, pol. z formantem przymiotnikowym -ny, pol. wart,.

(260) 48. ANNA CZAPLA. warty, ukr.

(261) ,

(262) ; win, wuna, wite ‘on, ona, wy’; wrze [!] ‘ju, teraz’, powinno by we, z ukr. 6 ‘ju’; wypuczony ‘brak znaczenia’, np. chleb, dno, pokrywka od soika; zafajfane ‘brudne, pomazane, zalane’.. IV. ZWROTY, POWIEDZENIA (PRZEKLE+STWA, POWIEDZONKA I SPECYFICZNE ZDANIA ZAS YSZANE). A cholery w bok ‘ani my l, ani mi si ni’; albo rybka albo pipka ‘zdecyduj si’; bez liku ‘duo, mnóstwo, bez miary’, z pol. BrSE s. 299; bida wi co, czort wi co ‘nie wiadomo co’, pol. ze wsch. czort zamiast czart; bielma wywraca ‘przewraca oczami’, z pol. BrSE s. 25; biyje albo rabyje ‘przeciwiestwo’; budesz krupy derty do samei smerty ‘bdziesz dara kasz do samej mierci’ z ukr.; chodzi na popyrki ‘na poprzek’, z ukr. ** ‘w poprzek’ SUM t. 7, s. 191; chodzi w zawroty ‘w koo’; chuju-muju ‘nie wiadomo co’; co jest ledwo z duchem lub trzyma si ledwo z duchem ‘sabo, byle jak’; cycy jak palonyci, ukr. *# ‘truskawka’; czort wchopi ‘co si schowao, nie ma pod rk, nie ma czego , czort zabra, schowa’, z ukr. (* ‘zapa ’ SUM t. 1, s. 793; czy ty czua czy ny czua jak ja tebe kyka ‘czy ty czua czy nie czua jak ja ciebie woa’, z ukr. ‘czy syszaa , czy nie syszaa , jak ciebie woaem’; de taja kafta ‘gdzie ten sweter’, brus. "

(263) #. 9

(264) ?; de toj wepryk ‘gdzie ten wieprz’ z ukr. * < * ‘wieprz’ SUM t. 1, s. 325; dohoworysia z toboju jak z dupoju w noczy ‘dogada si z tob, jak z dup w nocy’, ukr.; doi kogo ‘wykorzystywa ’ z pol. nowe, brus. ‘ts.’; dupa jak palonycia ‘dua’, ukr., zob. wyej cycy jak palonyci; duraczak piortyj rotyj ‘brak znaczenia’, zapewne wyzwisko; gruba jak kalafarnia ‘dua, nieksztatna’; homaczki nakootia ‘ser ze mietan zrobia, wymieszaa’; horko cieowaa ‘gorzko caowaa’ z ros.

(265)

(266) ; hulaj ua ‘brak znaczenia’; idy kiebieni fieni // idy ty kiebieni fieni ‘zejd z oczu’, ‘id sobie het’, ros. wulg. " 9; idy kiebieni matry ‘wyno si, daj spokój, id precz’, ros. wulg. " '

(267) LP posza w czortu; poszed w kibini macier ‘id do diaba, wypchaj si’; idy sijaty hreczku ‘id sia hreczk’ z ukr.; idy w czartu maty ‘zejd z oczu’; id sobie gwerszy ‘odczep si ode mnie’; id w rajzy ‘brak znaczenia’, pol. < niem. rajza ‘wóczenie si z miejsca na miejsce’ PWSP t. 35, s. 214; i berdem ‘krzywo’, por. ukr. " ‘cz. warsztatu tkackiego, która przypomina grzebie w ramce’ SUM t. 1, s. 158, por. w FSUM t. 1, s. 352-6 jest kilka zwrotów o schemacie skadniowym .

(268) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 49. + ^_`, np. ', ', %#'; Iwan soodki, np. gde idesz Iwane soodki? Na syo poszukaty potki (cipki), z ukr.; jak ci zawic to polecisz na blinic ‘brak znaczenia’; jak ciebie nie stanie ‘jak ciebie nie bdzie’, hybryda pol.-ros., por. ros. "

(269)

(270) ; jak ci zajad w machajad ‘jak ci uderz’; jednym setychem ‘bez przerwy’; katarynka tionki nóka ‘osoba szybko mówica’, hybryda pol.-ros.; ki toho miaczyka ‘rzu t pik’, brus.

(271) '#)

(272) , ros. '#) ; kotki lec gromad. ‘jeden na drugi, sypi si’; ksiyc jak balszaja oka, ros. '#

(273) %

(274) # 6

(275) , ukr.

(276) 6

(277) ‘yka’ SUM t. 4, s. 540; kukunamuniu ‘brak znaczenia’, zapewne ‘zwariowa , straci zmysy’ od pol. (mie ) kuku na muniu ‘oszale ’; kwas malinowy siem raz nalewany, ros. ' ‘siedem’, ukr. '; upi zby ‘ mia si bezczelnie’; ukr. % ‘szczerzy zby’; maciek gaa co ci babcia daa?, por. gaa ‘nieudacznik, gapa, ciapa’ LP; mie szmergla ‘brak znaczenia’, zapewne w znaczeniu potocznym ‘oszale ’, sam wyraz szmergiel znaczy ‘drobnoziarnista skaa’, ‘papier cierny’ PWSP t. 41, s. 378; modli si za wsiech plennych i nas wojennych ‘za wszystkich niewolników i wojowników’; na popyrki ‘na odwrót, w poprzek, na skróty’, ‘na przeaj, na ukos, zrobi co byle jak, niedbale, na przekór’, zob. wyej; na rynku maty prodaje swynku ukr.; nawary sahan kartofel i akaj jak swynia, hybryda ukr.-ros., por. ros.

(278)

(279) , ukr.

(280) , por. sahan Czy, 150, swynia Czy, 137; ne rypaj si dweryma ukr.; ni boj ‘nie bój si’ ukr.; ni czorta ‘ju do ’ ukr., ros. )

(281) ; nie mam sporu ‘nie mam dopingu, chci, nie mog si wzi ’, od pol. spór < prze BrSE s. 441; nie panimaju ros. *'

(282) !; nie rozbieriosz ‘nie zrozumiesz’ ros. <%; oboje raboje ‘jednakowi, tacy sami’, brus.

(283)

(284) ; paszo w drebiazgi ‘rozpad si w kawaki, zupenie, cakowicie, rozsypa si’, ros.; patrzu w knigu a baczu figu ‘patrz a nic nie widz’, hybryda, pol.-ros.-brus., ros. ' ! 6 9, brus.

(285) "6 =

(286) ) 9; piej pieni cho trenij, ‘brak znaczenia’, zapewne ‘ piewaj pie ni, cho przy adnym wysiku co jest niemoliwe’, z ros.; po omacku ‘brak znaczenia’ z pol.; poyti idion za idnym ‘polecia jeden za drugim’, z ukr.; pójdziesz, gdzie markozio kozy pas ‘brak znaczenia’; rosa oczy by i ‘nie doczekasz si’ prasowo, BrSE s. 463; ruski rok // robi co ruski rok ‘bez koca, dugo’15; siedzie kaparem ‘siedzie. twardo, dugo, cierpliwie’, pol. kapar ‘drzewo, krzew z rodziny kaparowatych rosnce gównie w strefie tropikalnej’ PWSP t. 15, s. 342; sino kosyty ‘siano 15. Nowa ksiga przysów polskich (t. III, red. J. Krzyanowski, Warszawa 1978, s. 101) obja nia rzecz nastpujco: „Miesice w kalendarzu juliaskim kocz si o 12 dni póniej, std uroso mniemanie ludowe, e ruski miesic jest duszy”..

(287) 50. ANNA CZAPLA. kosi ’, ukr. ; skolko wgodno ‘do woli, dosy , do syta, a nadto’, ros. "; sprz ta na giha wajta ‘byle prdzej, byle jak’; sto dieow ‘sto spraw’, ros. "; szyworot na wyworot ‘na odwrót, tyem na przód’, ros. frazeologizm %

(288) *, dosownie konierz na wywrót ukr. ‘wywrót’, ‘nienormalne pooenie organów’ SUM t. 1, s. 368; witym biegiem, np. wsta witym biegiem ‘zdecydowanie, nagle, chtnie’; tumi si cay dzie ‘krci si cay dzie’; win baczy ‘on patrzy’, z ukr.

(289) ); wywala oczy ‘wytrzeszcza oczy, patrze ze zdziwieniem, patrze. badawczo’; z dupy strony ‘robi co w zej kolejno ci’, pol. pot; z hakiem ‘brak znaczenia’, pewnie ‘z górk’; z nahosem ‘z posagiem’; za graniczk matka to nie rz dzi piczk ; zawraca gitar ‘zawraca gow’ pol. nowe; zby na bawby ‘gód, poniewierka’, ros. $

(290) * .. * Zaprezentowany materia zebrany przez niespecjalist, wybierany subiektywnie oraz intuicyjnie, charakteryzuje duy adunek emocjonalny. Najwicej jednak spo ród tych z nacechowaniem emocjonalnym odnosi si do ludzi, bdc okre leniami ze wzgldu na ich cechy charakteru, np. baaban, basza, derkacz, albo wa ciwo ci fizyczne, np. baszmak, drapak, jak równie ze wzgldu na wa ciwo ci fizyczne i psychiczne jednocze nie – goda, holopa. W funkcji przezwisk wystpuj równie rzeczowniki nazywajce cz ci ciaa – giry, jadaczka, papa. Silny adunek ekspresji zawieraj równie czasowniki, np. barabani, bormota, brecha, stanowi one zbiór najliczniejszy po rzeczownikach. O rónorodno ci tego sowniczka wiadczy wspóistnienie obok siebie leksyki z jzyków: ukraiskiego – baanda, burmyo, durman, maty, okoot, obmanuty, budesz krupy derty do samei smerty, biaoruskiego – nieczuhawy, paraszuk, pisaka, pryszaopak, szmul, rosyjskiego – diea nie razbieriosz, jerunda, nie panimaju, skolko wgodno i polskiego – oczywi cie, nierzadko jako form hybrydalnych, np. ksiyc jak balszaja oka, jak ciebie nie stanie, katarynka tionki nóka, patrzu w knigu a baczu figu. Najliczniejsza oprócz polskiej jest leksyka ukraiska, mniej liczna biaoruska i rosyjska. Leksyka polska, jak ju wspomniano najliczniejsza, reprezentuje si rónorodnie. Wpyw polskiego jzyka potocznego na obserwowane sownictwo jest niemay, por. czwartak, zodziejka, ulik, jak te i wulgaryzmów, zarówno polskich jak i wschodniosowiaskich, np. blad3, idy ty kiebieni fieni, manda,.

(291) MA Y S OWNIK JZYKA CHACH ACKIEGO EDY OSTROWSKIEJ. 51. z dupy strony. S te w polszczynie Sawatycz takie zjawiska, które na pierwszy rzut oka okre limy jako mazowieckie, np. chiba, nosim, chodzim, robim, szklankie, ykie. W przedstawionym materiale w sposób znaczny prezentuje si take polska leksyka dawna, zachowujca archaiczne znaczenia, np. nie mam sporu ‘nie mam chci, dopingu’ z przestarzaego znaczenia spór < prze, tuz ‘osobisto w danej dziedzinie’, juszka ‘krew’. Gwara Sawatycz jest typowa dla terenów pogranicza, najcz ciej mona j spotka u wyznawców prawosawia i w ród starszej ludno ci wiejskiej. Dzi niewielu modych ludzi rozumie jzyk, którym posugiwali si ich dziadkowie. Wane jest, aby go w pewnej mierze ocali i ukaza jego bogactwo cho by poprzez pie ni, modlitwy, wspomnienia. BIBLIOGRAFIA BRÜCKNER A.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 2000 (BrSE). CZY