JOLANTA ELAZNA *
WATYKASKI RKOPIS ETYKI SPINOZY
W padzierniku 2011 r. ukazaa si ksika The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics1, zawierajca wiern edycj i skrupulatne opracowanie je-dynego zachowanego rkopisu Etyki Spinozy. Jej wydanie zbiego si z pre-zentacj manuskryptu, bdcego sporzdzon jeszcze za ycia autora kopi edytorsk jego wasnych rkopisów tego dziea2. Pierwowzorem znanej dzi
Prof. dr hab. JOLANTA ELAZNA – Instytut Filozofii UMK w Toruniu; adres do koresponden-cji: ul. Wska 8/4, 87-100 Toru ; e-mail: caute@poczta.fm, jot_zna @umk.pl
1
L. S p r u i t, P. T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, Leiden Boston: Prin-ceton University Press 2011.
2
Procedura wydawnicza (prace wykonywane przed sporzdzeniem skadu zecerskiego i przed oddaniem go do druku) przebiegaa w czasach Spinozy podobnie jak dzi. Autor dostarcza wy-dawcy czytelny (wykonywany najczciej przez zawodowego kopist) rkopis, po czym oma-wiano techniczne szczegóy wydania: sposób podziau tekstu (tomy, czci, rozdziay itp.), rodzaj i krój pisma, zapis nagówków, tytuów, uwag na marginesach, rodzaje i zapis stosowanych skró-tów, indeksów, przypisów itp. Po wykonaniu skadu i korekcie drukarskiej skadacz sporzdza pierwszy komplet odbitek, tzw. szczotki (nazwa pochodzi od sposobu wykonywania odbitki – papier przyciskano do formy drukarskiej szczotk z mikkiego wosia), które przekazywa do waciwej korekty autorowi. Korekta „szczotki” zamykaa etap, w którym autor wskazywa bdy i pomyki istniejce w skadzie dziea i móg przeformuowa jego tre. Na jej podstawie zecer usuwa uchybienia skadu, sporzdza ostateczn kopi, któr autor aprobowa, a skad trafia pod pras drukarsk.
Wiele wskazuje na to, e w ostatniej rozmowie z J. Rieuwertszem (1675) Spinoza nie ustali technicznych szczegóów wydania Etyki ani innych tekstów, nad którymi pracowa w latach siedemdziesitych. Decyzje o tym, które dziea znajd si w wydaniu pomiertnym, w jaki spo-sób zostanie ono podzielone na tomy, a nawet tak cise ingerencje w tekst, jak np. ujednolicenie zapisu sów, ich akcentowania, skadni, ustalenie zapisu wewntrznych przekierowa w przy-padku dowodów poszczególnych twierdze itp., naleay do „kolegiów redakcyjnych” wyda aci skiego i niderlandzkiego, zoonych z przyjació autora. Nie wiadomo, czy Spinoza zaapro-bowaby wszystkie techniczne ingerencje wydawców – nawet drobne z pozoru zmiany inter-punkcji zmieniaj sens i wymow tekstu, dlatego moliwo porównania manuskryptu sporzdzo-nego za jego ycia z wersj Etyki przygotowan przez jego przyjació ma tak wielkie znaczenie dla badaczy jego myli. Na temat przygotowania Opera posthuma pisa obszernie P.
Steen-postaci Etyki jest wydanie Opera posthuma, przygotowane do druku przez przyjació Spinozy po jego mierci na podstawie kopii jego rkopisów. Za-mieszczony w tym wydaniu zbiór korespondencji dowodzi, e gówne dzieo Spinozy powstawao w cigu kilkunastu lat przemyle , dyskusji oraz prób nadawania mu najwaciwszej formy, a na jego materialn posta skaday si liczne wersje manuskryptów i kopii poszczególnych czci, wielokrotnie korygowane przez autora. Wiadomo te, e w 1675 r. Spinoza zawióz egzem-plarz edytorski swej Etyki do Amsterdamu, gdzie spotka si z J. Rieuwert-szem (1617-1686), ksigarzem i wydawc Traktatu teologiczno-politycznego (1670). W rozmowie z nim przekona si, e zapisy cenzorskie dotyczce Traktatu (drukowanego anonimowo, a mimo to powszechnie kojarzonego z jego nazwiskiem) i utrzymujce si wci powszechne, negatywne reakcje na jego tre daj mocne podstawy do tego, by spodziewa si podobnego losu dla Etyki, dlatego wówczas odstpi od pomysu jej wydania.
Natychmiast po mierci Spinozy skrzyni z dokumentami, zawierajc poprawne rkopisowe kopie3 jego pism, oddano wydawcy, J. Rieuwertszowi. Prace redakcyjne przy aci skiej wersji wydania jego dzie podjli „w imie-niu autora” Jarig Jelles (1619-1683), Lodewijk Meyer (1629-1681), Jan Hendrik Glazemaker (ok. 1620-1682) i wydawca, Jan Rieuwiertsz. Autogra-fy rkopisów Spinozy i manuskrypty bdce podstaw przygotowania oby-dwu wyda , aci skiego i niderlandzkiego, zaginy lub zostay zniszczone, przy czym historycy i badacze zawartoci archiwów obie te hipotezy uznaj za prawdopodobne. Hipoteza o zaginiciu rkopisów potwierdzia si na razie w przypadku Korte Verhandeling van God, de Mensch en Deszelvs Welstand4. Identyfikacja rkopisu Vat. Lat. 12 838 jest kolejnym dowodem na to, e nierozpoznane materiay czekaj na odkrycie. Ich tre pozwoli od-nie zawarto znanych dzi „dzie Spinozy” do ich ródowych postaci, co
bakkers – zob. np. The Textual History of Spinoza’s Ethics, [w:] O. K o i s t i n e n (ed.), The
Cam-bridge Companion to Spinoza’s Ethics, CamCam-bridge: CamCam-bridge University Press 2009, s. 35-40. 3
Badacze archiwaliów s zgodni, e J. Rieuwertsz otrzyma edytorskie kopie rkopisów Spi-nozy, a nie autografy jego prac. Zob. S t e e n b e k k e r, The Textual History of Spinoza’s Ethics, s. 38; S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 5-6. Hipotez t wspie-ra równie list G. H. Schullewspie-ra do G. W. Leibniza, w którym Schuller proponuje Leibnizowi sprzeda rkopisu Etyki Spinozy (zob. s. 45 n. niniejszego artykuu).
4
Korte Verhandeling van God, de Mensch en deszelvs Welstand (Traktat krótki o Bogu,
czo-wieku i jego szczliwoci) jest niderlandzk wersj zaginionego aci skiego traktatu Spinozy.
Dwa egzemplarze rkopisu Korte Verhandeling znaleziono i rozpoznano w poowie XIX wieku. Poniewa Traktat ten nie wszed w skad Opera posthuma i nie wiadomo nic o tym, eby za ycia Spinozy ktokolwiek go poszukiwa, mona sdzi, e autor i wydawcy uznali go za bezpowrotnie utracony.
w przypadku myli tak kontrowersyjnej i trudnej ma oprócz historycznego take niebagatelne znaczenie merytoryczne.
Praca badaczy i wydawców Etyki „watyka skiej”, L. Spruita i P. Totaro, polegaa nie tylko na przygotowaniu do druku znalezionego manuskryptu Etyki. Ich zasug byo przede wszystkim odkrycie w zbiorach Biblioteki Watyka skiej, rozpoznanie i identyfikacja rkopisu 12 838, pozbawionego strony tytuowej i nazwiska autora. Naley on do obszerniejszego zbioru ko-deksów, przeniesionych w maju 1922 r. z Biblioteki Kongregacji Doktryny Wiary do Watyka skiej Biblioteki Apostolskiej. W nowym miejscu zbiór wczono do katalogu pod sygnatur Vat. Lat. 12703-12874. Interesujca nas tutaj cz Vat. Lat. 12 838 zostaa opisana w katalogu w taki oto sposób:
Saec. XVII, chart., mm. 170x17 [sic] ff. 133./Tractatus theologiae./Inc. Pars prima de Deo: Definitiones./ 1. Per causam./ Des. Tam difficilia quam rara sunt./ Finis partis quintae./ F. 133v notula: Die 23 Septembris 1677 Illustrissimus et Reveren-dissimus D. Nicolas Stenonus Episcopus Titipolitanus et Vicarius Apostolicus in Ducatu Luneburgensi exhibuit presentem librum et dixit esse librum expositum (?) in eius memoriali S. Congregationi S. Officii porrecto”5.
Zbiory Biblioteki Watyka skiej zawieraj nieprzebrane bogactwo mate-riaów i dokumentów, których znaczenia i wartoci nie da si okreli tylko na podstawie katalogów. Bez wzgldu na to, czy bd one dostpne w po-staci elektronicznych kopii, czy fizycznych dokumentów, zapisane tak, jak czytamy w zacytowanej wyej formule, katalogowe informacje niewiele mó-wi o faktycznej treci i o wartoci depozytów. W wywiadzie dla Radia Watyka skiego prof. Paolo Vian, zarzdzajcy dziaem rkopisów Biblioteki Watyka skiej, gdzie znajduje si rkopis Etyki, podkrela, e historycy wol pracowa na elektronicznych kopiach dokumentów i rzadko korzystaj z ma-teriaów, które nie zostay jeszcze zdigitalizowane6. Podobnych „odkry” w zbiorach, które s powszechnie dostpne dla badaczy, bdzie zapewne wicej, aby jednak ich dokona, trzeba wysiku zespou specjalistów wyko-nujcych prawdziwie detektywistyczn prac w archiwach.
Natrafienie na lad prowadzcy do rozpoznania i identyfikacji rkopisu Etyki byo efektem wspópracy i docieka kilku osób. Pierwsze filozoficznie interesujce wskazówki przekaza L. Spruitowi Jyri Hasecker z Wilhelms-Universität w Münster, przesyajc mu spis kodeksów zawierajcych
mate-5
S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethica, s. 26.
6
http://pl.radiovaticana.va/news/2011/10/19/watykan:_prezentacja_r%C4%99kopisu_spinozy/ pol-530504 (pobrano 28.05.2014).
riay Kongregacji witego Oficjum, przeniesionych do Biblioteki Watyka -skiej. Ugo Baldini z uniwersytetu w Padwie, zapoznawszy si z t list, zwróci uwag L. Spruita na kodeks zawierajcy rkopis dostarczony przez Nielsa Stensena7 w dwa tygodnie po tym, jak 4 wrzenia 1677 zgosi on witemu Oficjum swoje obawy dotyczce „nowej filozofii” Spinozy. Z ko-lei P. Totaro ju w publikacjach z 2000 r. wyraaa przypuszczenie, e manuskryptu Etyki warto szuka w rzymskim Archiwum Kongregacji Dok-tryny Wiary, w bibliotece rzymskiej albo watyka skiej8.
Badania dokumentów dotyczcych dziaania Kongregacji witego Ofic-jum w obszarze XVI- i XVII-wiecznych teorii naukowych, a wród nich róde zwizanych z osob Stensena, skoniy L. Spruita i P. Totaro do od-szukania i przeczytania dostpnych rkopisów, wród których znalazo si równie dzieo przekazane przez Du czyka urzdnikowi rzymskiej Inkwi-zycji9. Na ostatniej kartce komisarz przyjmujcy ów manuskrypt zapisa na-zwisko Stensena i dokadn dat spotkania. Opis depozytu, przeniesiony nastpnie przez W.W. Bishopa (1871-1955) na kart katalogow, okaza si z jednej strony bardzo mylcy – rkopis nazwano „traktatem teologicznym” – z drugiej jednak strony wypada wyrazi podziw, jak bardzo by obiek-tywny. 23 wrzenia 1677 r. nie wiedziano bowiem jeszcze o istnieniu Etyki Spinozy, a pozyskane przez Stensena informacje o „nowej filozofii” tego autora pozwalay spodziewa si raczej kontynuacji blunierczych idei zna-nych z Traktatu teologiczno-politycznego ni rozprawy o moralnoci.
Zdeponowany rkopis to 133 zapisane dwustronnie kartki niewielkiego formatu (167u107 mm), bez strony tytuowej i nazwiska autora. Urzdnik Oficjum, zapewne sugerujc si treci pierwszych stronic tekstu, nazywa go „traktatem teologicznym”, jednak znawcy filozofii Spinozy ju na pier– wszy rzut oka rozpoznaj w pocztkowych sowach rkopisu tytu pierwszej czci Etyki – De Deo oraz pocztek pierwszej definicji w tej czci (Per causam…). Take zdanie zamykajce ostatni, pit cz rkopisu nie po-zostawia wtpliwoci: „Tam difficilia quam rara sunt” („s równie trudne, jak rzadkie”) to fraza ko czca Etyk. Badania innych rkopisów (w tym listów) nie pozostawiaj wtpliwoci, e Vat. Lat. 12 838 zosta spisany przez kopist Pietera van Genta10, który przepisywa take inne teksty Spinozy.
7
Niels Stensen (Nicolaus lub Nicolas Steno, Stenonis, 1638-1686), du ski lekarz, anatom, przyrodnik, geolog, autor przeomowego dziea De solido intra solidum naturaliter contento
dis-sertationis prodromus (tzw. Prodromus, 1669). 8
S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethica, przypis 74.
9
Tame, s. 56.
10
Wydawcy, podobnie jak dyrektor dziau rkopisów Biblioteki Watyka -skiej, podkrelali przy okazji prezentacji wydania „watyka skiej” Etyki, e rkopis Vat. Lat. 12 838 nie zagin materialnie (nie móg wic zosta zna-leziony), lecz przeciwnie – przelea niezauwaony od maja 1922 r. wród powszechnie dostpnych zbiorów Biblioteki. Nasuwa si pytanie: jak to byo moliwe?
Pierwsza odpowied wskazuje na zawarto IAM (Alphabetical Index of Manuscripts) w katalogach Biblioteki Watyka skiej, gdzie zostay udostp-nione dane z rcznie sporzdzanych katalogowych „kart Bishopa”, jak i z ka-talogów drukowanych. Wprawdzie w latach dwudziestych minionego stule-cia, kiedy zbiory witego Oficjum przeniesiono do Biblioteki i rozpoczto prace nad tworzeniem katalogu, filozofia Spinozy bya dobrze znana i prze-badana, a historycy filozofii dysponowali krytyczn edycj wszystkich jego odnalezionych pism, wcznie z niderlandzkim przekadem Traktatu krót-kiego i kilkoma odnalezionymi listami11, ale poszukiwanie jego nazwiska i/lub tytuów bd cytatów z jego pism w zapisach katalogowych odsyao do edycji publikowanych dopiero na pocztku XIX wieku, po przetoczeniu si w niemieckich krgach intelektualnych debaty spinozja skiej (Pantheismus-Streit). Dopiero prace K. Meinsmy, J. Freudenthala, J. Sterna, St. von Dunin-Borkowskiego, C. Gebhardta, L. Koakowskiego, a wspóczenie m.in. S. Nad-lera, dotyczce epoki i postaci, z którymi czyy Spinoz róne zwizki, pozwoliy inaczej ukierunkowa poszukiwania. Tego rodzaju „tropem” oka-zay si katalogowe zapisy dotyczce postaci Nielsa Stensena12.
W znanych wspóczenie pismach Spinozy nazwisko to pojawia si tylko raz – w odpowiedzi na list A. Burgha (1650-1708) (Ep. 74). Zwykle wydania korespondencji filozofa zawieraj te oznaczony numerem 67 bis tekst, który zosta wydany przez Stensena we Florencji w 1675 r. pod tytuem Do refor-matora nowej filozofii o filozofii prawdziwej. Wicej informacji na temat ich znajomoci przynosz dopiero zbiory Kongregacji witego Oficjum, w któ-rych figuruje nazwisko ksidza Niccolò Stenona.
11
Spinoza Opera. Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissenschaften hrsg. von C. Gebhardt, Heidelberg: Carl Winter-Verlag 1925.
12
Na uwag zasuguje take J. Casearius (1642-1677), student teologii w Lejdzie, który mie-szka u Spinozy w Rijnsburgu (marzec 1663) i którego uczy on filozofii kartezja skiej. W licie 9 do S. Vriesa Spinoza pisze, e czowiek ten jest „uciliwy” i czuje si zmuszony „wystrzega si go czujnie”. Casearius zosta pastorem kalwi skim i w 1667 r. wyjecha z Holandii na misj do Malabaru, gdzie zmar w 1677 r. W czasie, gdy mieszka u Spinozy, filozof pracowa nad aci skim Traktatem o Bogu, czowieku i jego szczliwoci, którego treci Casearius z pewnoci nie powinien by pozna. Zob. S. N a d l e r. Spinoza. Warszawa: PIW 2002, s. 227, 228-230.
Posta i dokonania Nielsa Stensena s dobrze znane badaczom historii nauk przyrodniczych. W latach 1660-1665 po odbyciu trzyletnich studiów medycznych na uniwersytecie w Kopenhadze uzupenia edukacj w Amster-damie i w Lejdzie, pozna Spinoz i zbliy si do krgu jego uczniów i przyjació, spodziewajc si znale wród nich przewodników po nowej kartezja skiej metodzie prowadzenia bada naukowych. Po studiach w Nider-landach wyjecha do Woch13 i przebywa tam w latach 1666-1672, a nastp-nie wróci do Kopenhagi na wezwanastp-nie króla, który powoa go na katedr anatomii tamtejszego uniwersytetu. Relacje z wadzami (take z wadzami uczelni) nie uoyy si jednak pomylnie i Stensen dy do zwolnienia go z zaszczytnego, lecz kopotliwego stanowiska.
Kiedy we wrzeniu 1677 r. zdecydowa si zdeponowa w Watykanie interesujcy nas rkopis Etyki, jego osoby nie kojarzono w krgach watyka -skich z nazwiskiem zmarego przed kilkoma miesicami Spinozy, osawio-nego autora traktatu o zwizkach polityki i teologii, którego zgodnie pot-piay wieckie i duchowne wadze wszystkich praktycznie krajów i wyzna chrzecija skich w Europie. Znane byy natomiast jego pogldy dotyczce relacji midzy chrzecija sk doktryn a nowinkami filozoficznymi – w ode-zwie „do reformatora nowej filozofii” opublikowanej dwa lata wczeniej Stensen ogosi je dostatecznie jasno. Chocia nie wiadomo byo, kto jest adresatem jego przesania, to tytu tekstu, poufay ton („ty”) i odwoania do dawnej zayej przyjani wiadczyy wyranie, e autorowi nie zaleao na napitnowaniu pogldów nieokrelonych bliej propagatorów jakiej niebez-piecznej, reformatorskiej tendencji w nurcie nowej (kartezja skiej) filozofii, lecz o los dobrze mu znanej osoby.
Publikujc swój apel w 1675 r., Stensen nie dostrzega jeszcze powodów, dla których susznie byoby nie ujawnia zayych i przyjacielskich relacji, jakie czyy go z t postaci ani tego, e sam tkwi wówczas „jeli nie w takich samych, to w kadym razie niezmiernie cikich bdach”14. Dwa
13
Stensen prowadzi w Toskanii badania ska, które doprowadziy go do odkrycia zjawiska sedymentacji i sformuowania tezy o organicznym pochodzeniu skamielin. W opublikowanym w 1669 r. dziele De solido intra solidium naturaliter contento dissertationis prodromus (tzw.
Prodromus) wyoy pierwsz ogóln histori geologii Toskanii. Druk tej rozprawy napotka
pewne przeszkody ze strony cenzury rzymskiej, co dla Stensena stao si impulsem do zaprzestania prac badawczych. Urodzony w rodzinie protestanckiej Niels Stensen podczas studiów, bada i podróy naukowych po Woszech przeszed w 1667 r. na katolicyzm, w 1675 r. przyj wicenia kapa skie, a w 1677 r. uzyska godno biskupa. W 1988 r. zosta beatyfiko-wany przez papiea Jana Pawa II.
14
Listy mów uczonych do Benedykta de Spinozy oraz odpowiedzi autora wielce pomocne
lata póniej, skadajc przed urzdnikiem Kongregacji witego Oficjum obszerne wyjanienia na temat „nowej filozofii” Spinozy, zdecydowa si na swego rodzaju auto da fé. Bez wtpienia musia mie pewno, e w sytua-cji, w jakiej si znalaz, bdzie to dla niego najlepsze moliwe wyjcie.
Co skonio Stensena, który nie widzia si ze Spinoz od dwunastu lat, czyli od 1665 r., kiedy wyjecha z Lejdy, do ostrzeenia witego Oficjum przed zagroeniem z jego strony? Kiedy si rozstawali, autora Zasad filozofii Descartes’a otaczaa sawa znawcy i propagatora kartezjanizmu, a w cisym gronie jego przyjació kryy te odpisy Krótkiego traktatu o Bogu, czo-wieku i jego szczliwoci i fragmenty wikszej pracy, któr rozpocz za-rzuciwszy pisanie Traktatu o uzdrowieniu intelektu15. Nic nie wskazuje na to, eby Stensen zainteresowany wówczas medycyn nalea do wskiego krgu zaufanych uczniów Spinozy, podobnie jak nic nie zapowiadao wów-czas skandalu, jaki wybuch pi lat póniej, gdy filozof opublikowa synn „ksik wykut w piekle”16. Szczliwie od tej pory czytelnicy nie byli przez niego niepokojeni adnymi kolejnymi rewelacjami, jednake Stensen zdoby wanie pewno, e niebawem mona bdzie oczekiwa nowych publikacji tego autora. Z notatki zoonej na rce komisarza Oficjum od-nonie do „zakazanych ksig dotyczcych nowej filozofii Spinozy” jasno wynika, e podczas aktualnego pobytu w Rzymie odkry co, czego w ad-nym razie nie móg zatai przed zwierzchnoci.
W wydanym dwa lata wczeniej pisemku Do reformatora nowej filozofii o filozofii prawdziwej Stensen zgosi ch pomocy duchowej, któr gotów by wiadczy anonimowemu adresatowi, jeli tylko wyrazi on szczer wol wspópracy. Jego intencja bya niewtpliwie czysta i chwalebna, a fakt, e towarzyszyy jej marzenia o osobistych zasugach zwizanych z nawróce-niem w a n i e t e g o „reformatora”17, nie umniejsza znaczenia tej próby.
15
Spinoza nazywa j Filozofi . Taki prowizoryczny tytu pojawia si kilkakrotnie w jego wczesnych pismach, gdzie umieci wzmianki o pracy nad duym dzieem, obejmujcym cao pogldów. Zob. np. Traktat o uzdrowieniu rozumu, pkt 31 przyp., [w:] B. S p i n o z a, Pisma
wczesne, t. L. Koakowski, Warszawa: PWN 2009, s. 354. 16
Takim mianem okrelono Traktat teologiczno-polityczny Spinozy. Zob. S. N a d l e r, A Book
Forged in Hell. Spinoza’s Scandalous Treatise and the Birth of the Secular Age, Oxford:
Prin-ceton University Press 2011, s. XI.
17
W latach siedemdziesitych XVII wieku nie brakowao „reformatorów” kartezjanizmu pragncych ocali metod wykrywania prawdy i zniwelowa bdy Kartezja skiej metafizyki. Stensen nie szczdzi wskazówek uatwiajcych domylenie si, do kogo jego pisemko jest skie-rowane. Ju na pocztku wspomina o dawnej zayoci z adresatem, a póniej odnosi si wprost do jego ksiki, która „wzbudzia powszechne zamieszanie”, gdy autor pozwala w niej „wszyst-kim ludziom myle i mówi o Bogu, co im si podoba”, a przy tym sam nie uznaje autorytetu
W 1670 lub 1671 r.18, kiedy ów tekst powstawa, mona by go uzna za prze-jaw pewnej porywczoci charakteru autora, natomiast obecnie, w 1677 r., Stensenowi byoby ju trudniej odeprze kilka nasuwajcych si w zwizku z jego treci zarzutów. W pisemku tym podtrzymuje deklaracj trwajcej wci przyjani z adresatem, a nastpnie objania mu niejako w imieniu rzymskiego Kocioa, do którego zosta przyjty, tre jego nauczania. Wreszcie w niecodzienny sposób wyjania „cel chrzecija stwa”19, który – jego zdaniem – „w caoci na tym polega, aby dusza od stanu mierci prze-niosa si w stan ycia, to znaczy, aby dusza, która uprzednio wzrokiem swoim duchowym odwrócona bya od Boga a przywizana do bdów, obec-nie od wszelkiego zbkania si odwrócia i wszystkie czynnoci cielesne i duchowe kierowaa ku Bogu, tego samego pragnc i to samo odrzucajc, czego zapragn i co odrzuci stwórca jej, a zarazem stwórca wszelkiego po-rzdku. Skoro tedy wszystko to naleycie rozwaysz, odnajdziesz w chrze-cija stwie jedyn filozofi prawdziw, filozofi, która mówi o Bogu rzeczy godne Boga, a o czowieku to, co czowiekowi przystoi, i która wyznawców swoich wiedzie ku prawdziwej doskonaoci we wszystkich czynach”20.
Nie wiemy, jak brzmiaa pierwotna wersja tekstu Stensena ani czy (oraz jakie) wprowadzi do niej zmiany, zanim skierowa go do druku we Florencji w tym samym 1675 r., kiedy przebywajcy tam Albert Burgh wysa Spinozie swoje prywatne wezwanie „do opamitania”21 i otrzyma na nie odpowied. O ich korespondencji nie warto by nawet wspomina, gdyby Burgha nie po-czya ze Stensenem przyja jeszcze cilejsza ni ze Spinoz, którego tak-e zna i swego czasu podziwia. Burgh, syn burmistrza Amsterdamu, pozna
papiea, dlatego e nie znajduje jego potwierdzenia w Pimie, a ponadto „nie uwaa, by republika chrzecija ska bya podobna do republiki ydowskiej”. Jednoczenie sposób, w jaki Stensen nawizuje do filozofii swego adresata, wyranie dowodzi, e w czasie, gdy pisa Do reformatora, nie zna aktualnych pogldów Spinozy. Pod koniec tekstu domaga si na przykad, aby przed-stawi mu przynajmniej jeden „dowód, […] który by wyjani sposób zjednoczenia rzeczy myl-cej z rzecz rozcig” (wszystkie cytaty w tym przypisie pochodz z Ep. 67 bis, [w:] Listy
mów uczonych, s. 295-306). 18
Stensen pisze: „chocia nawet cztery lata nie przeszy, od kiedy jestem w Kociele” (zob.
Ep. 67 bis, [w:] Listy mów uczonych, s. 300), powstanie zatem tego tekstu mona datowa na
rok 1670 lub 1671, tu po ukazaniu si Traktatu teologiczno-politycznego Spinozy.
19
Okreleniem „chrzecija stwo” Stensen najpierw niweluje rónice doktrynalne midzy Ko-cioami, a nastpnie „religi” zastpuje „filozofi chrzecija sk”. Celem tak rozumianego chrze-cija stwa bdzie, zamiast zbawienia, prowadzenie „wyznawców […] ku prawdziwej doskonao-ci we wszystkich czynach”.
20
Zob. Ep. 67 bis, [w:] Listy mów uczonych, s. 300.
21
„Opamitaj si, filozofie! Wyznaj swoj uczon gupot i swoj obkan mdro!” (tam-e, s. 294).
Stensena we Woszech, dokd pojecha na pocztku lat siedemdziesitych, odbywszy najpierw studia w Lejdzie, gdzie pozostawa pod silnym wpywem kartezjanizmu w najbliszym krgu Spinozy. Podczas pobytu w Italii, podob-nie jak wczepodob-niej Stensen, porzuci wasne pasje naukowe i dokona konwersji z protestantyzmu na katolicyzm, a nastpnie wstpi do zakonu franciszkanów. Do Spinozy napisa z Florencji, donoszc: „dziki niesko czonemu Miosier-dziu Boemu powróciem do Kocioa Katolickiego i staem si jego czon-kiem. […] Podziw, jaki ongi ywiem dla subtelnoci i przenikliwoci twojego umysu, by równie wielki, jak ao, z jak obecnie ci opakuj”22.
Odpowiadajc Burghowi, z pewnym opónieniem23, Spinoza przypo-mnia mu w swoim licie rozmow, któr swego czasu jeszcze przed wyjaz-dem modego czowieka z Lejdy prowadzili na temat Stensena i zwrotu, jakiego ów synny uczony dokona w swoim yciu. W licie do Burgha nazwisko Stensena zostao wymienione explicite24 (o czym bez wtpienia adresat go powiadomi), a poniewa zarówno rozmowy Burgha ze Spinoz, jak konwersja Stensena przypadaj na póne lata szedziesite, to staje si jasne, e „zanim list Stensena w 1675 r. dotar do Zjednoczonych Prowincji, Spinoza by informowany o dziaalnoci swojego niegdysiejszego du skiego przyjaciela w Toskanii i komentowa jego kontrowersyjn konwersj z 1667 r. w rozmowach ze swoimi wasnymi uczniami; rozmawia o nim przynajmniej z Albertem Burghiem”25.
*
Wydarzenia, które doprowadziy do zdeponowania i przechowania w archi-wach watyka skich egzemplarza rkopisu Etyki Spinozy, a w efekcie do oca-lenia go przed zniszczeniem, rozgryway si we wrzeniu 1677 r. Ksidz Sten-sen przebywa wówczas w Rzymie od maja w oczekiwaniu na wicenia bis-kupie26. Losy wieckich i duchownych w „landach herezji”27, które zamierzano
22
Tame, s. 280-281.
23
A. Burgh wysa swój list z Florencji w 11 wrzenia 1675 r., Spinoza odpowiedzia z Hagi w grudniu 1675.
24
S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 8 i tame, przyp. 32. Obydwa listy, A. Burgha (Ep. 67) i odpowied Spinozy (Ep. 76), opublikowano w wydaniu
Opera posthuma (1677) i od 1678 r. byy one powszechnie dostpne. 25
P. T o t a r o, „Ho certi amici in Ollandia”: Stensen and Spinoza, [w:] K. A s c a n i, H. K e r m i t, G. S k y t t e (eds.), Niccolò Stenone (1638-1686) Anatomista, geologo, vescovo, Romae 2002, s. 29.
26
odda pod jego opiek, miay w przyszoci zalee od dojrzaoci jego forma-cji duchowej, jego wiedzy, dowiadczenia i sumiennoci. Przygotowujc si do tak uroczystego i przeomowego wydarzenia, Stensen porzdkowa swoj przeszo i zamyka sprawy, które nie powinny go ju duej absorbowa.
W lutym tego samego roku w Hadze zmar Spinoza. Informacja o jego mierci wszdzie wywoywaa mieszane uczucia: z jednej strony ulg, e wichrzyciel nie napisze ju nic wicej, z drugiej za obaw, e teraz oto mo-g ujrze wiato dzienne jakie nowe jego dziea. Stensen zapewne wiedzia o mierci swego dawnego mentora. Jego obawy dotyczce Spinozja skich ineditów mogy mie jednak w tym momencie charakter bardziej osobisty ni niepokój, jaki ich spodziewana publikacja obudzia wród wieckich i duchownych wadz wszystkich pa stw Europy28.
Gdyby okazao si, e Spinoza mia w zwyczaju zachowywa kopie wy-syanych przez siebie listów, to pomiertna publikacja jego korespondencji mogaby ujawni fakty co najmniej niewygodne dla wielu osób. Wbrew po-zorom (o czym Stensen prawie na pewno wiedzia) on sam nie znalazby si na spodziewanej licie respondentów filozofa. Ani „prawdopodobnie nigdy nie wysa”29 poczt synnego „listu do Spinozy”, ani nie wiadomo nic o tym, eby Spinoza odpowiedzia na zawarte w nim propozycje i zarzuty. Figuro-waby na niej z pewnoci Albert Burgh, a odpowied Spinozy na jego list, stanowcza i utrzymana w ostrym tonie, wyranie wiadczya o tym, e nieco ponad rok przed swoj mierci nie tylko nie zamierza wycofa si ze swych bdów, ale si w nich utwierdzi. W licie do Burgha nadal przypi-sywa sobie suszno w sprawie rozrónienia zabobonu i prawdziwej reli-gii30 i nie zamierza w tej kwestii uznawa adnych argumentów prócz
27
Stensenowi powierzone zostay obszary diecezji Brunschwiku i Lüneburga. Zob. S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 16. Terytoria te okrelono mianem „landów herezji” (tame, s. 14).
28
W odniesieniu do Spinozy obowizywa zakaz rozpowszechniania Traktatu
teologiczno--politycznego, ale zgodnie z panujcym wówczas prawem nie móg si on odnosi do innych,
nieznanych jego pism, których dotd jeszcze nie badano i nie orzeczono ich szkodliwoci.
29
S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 7. Listu tego nie ma w korespondencji wydanej w Opera posthuma, natomiast w nastpnych wydaniach umieszczany jest pod numerem 67 bis, po podobnej w tonie epistole A. Burgha. Nie istnieje te odpowied Spinozy skierowana do Stenona. Na tej podstawie przyjmuje si hipotez o tym, e Spinoza w ogóle nie otrzyma takiego listu.
30
Spinoza poucza Burgha: „Albowiem, mówic sowami Jana, sprawiedliwo i mio to jedyne i najpewniejsze znamiona prawdziwej wiary powszechnej (fidei catholicae) oraz owoce prawdziwego Ducha witego; gdziekolwiek te one si znajduj, tam zaprawd jest Chrystus, a gdziekolwiek ich nie ma, nie ma Chrystusa. Bo te tylko przez ducha Chrystusowego moemy
wasnych. W opinii Stensena Spinoza usiowa nakania innych do swoich pogldów, objaniajc na przykad, jak naley interpretowa pisma Nowego Testamentu. Co gorsze, jego idee szerzyy si „zapewne” w krgu osób za-interesowanych stosowaniem metody kartezja skiej w badaniach fizykal-nych i w matematyce. Krg adeptów spotykajcych si z nim dla wspólfizykal-nych studiów naraony by na wyjtkowo niebezpieczn indoktrynacj, poniewa Spinoza czy swoje nauki o naturze z filozofi obiecujc najwysz mo-liw doskonao i wolno. „Wydaje si moralnie niemoliwe”, podkrela w swojej notatce Stensen, aby takie osoby mogy nie dostrzega jego b-dów, a jednak nie brakowao mu zwolenników ani wród krajan, ani wród cudzoziemców31.
Spotykajc si podczas pobytu w Rzymie z jedn z takich postaci, Sten-sen nie sdzi chyba, e „lutera ski cudzoziemiec”32, jak go okreli w swo-jej notatce, okae si posiadaczem manuskryptu nowego dziea Spinozy. Tym mniej si chyba spodziewa, e czowiek ów przekae mu rkopis, a kiedy go otrzyma, nabra pewnoci, e jego tre pod adnym pozorem nie powinna zosta upubliczniona. Nie wiedzc jeszcze, czy rzecz ta ju si gdzie potajemnie nie ukazaa, postanowi za wszelk cen udaremni jej publikacj czy powstrzyma rozpowszechnianie lub co najmniej spowodo-wa wydanie zakazu druku, udostpniania i posiadania ksiki przez umie-szczenie jej tytuu wraz z nazwiskiem autora na kocielnym indeksie ksig zakazanych. Dlatego sporzdzi notatk, w której wyzna: „wiedziaem, e istnieje ten rodzaj rkopisów, ale adnego z nich nigdy nie widziaem a do czasu, kiedy kilka tygodni temu zdarzyo mi si tu [w Rzymie] dyskutowa na temat religii z lutera skim cudzoziemcem, który po kilku rozmowach o kwestiach religii przyniós mi rkopis nie zdradzajc, kto jest jego auto-rem, i bagajc mnie, abym w adnym razie nie pokazywa go nikomu ani nie informowa, e zajmoway go podobne pogldy. Tak wówczas zrobiem, nie wyobraajc sobie nawet powanego za, jakie odkryem czytajc tekst, który – jak zrozumiaem, a on to potwierdzi – napisa by Spinoza”33.
doj do ukochania sprawiedliwoci i mioci. Gdyby by sprawy te naleycie rozway, ani sam by siebie nie doprowadzi do zguby, ani nie wtrciby w cik aob swoich rodziców, którzy teraz gorzko opakuj twój los”. Zob. Ep. 76, [w:] Listy mów uczonych, s. 325-326.
31
Stensen wspar te przypuszczenia informacj, e Spinoza „czsto otrzymywa listy z Ang-lii”. Zob. S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 12-13.
32
Przypuszczenia badaczy wskazuj na dwie postaci z krgu Spinozy: Georga Hermanna Schullera (1651-1679) i Ehrenfrieda Walthera von Tschirnhausa (1651-1708).
33
*
We wrzeniu 1677 r., kiedy Stensen deponowa w Watykanie rkopis, oznaczony obecnie Vat. Lat. 12838, nie ukazao si jeszcze34 aci skie ani niderlandzkie wydanie Opera Posthuma Spinozy. Dziaanie Stensena miao cel prewencyjny, ale rzeczowe uwagi odnoszce si niemal wycznie do tre-ci tego rkopisu mog wiadczy m.in. o tym, e nie mia precyzyjnych informacji o istnieniu i treciach innych pism filozofa. Niemniej jednak ju 15 wrzenia 1677 r. Kongregacja witego Oficjum podja czynnoci zmierza-jce do ustalenia, czy w Zjednoczonych Prowincjach Niderlandów wiadomo co na temat istnienia rkopisów i drukowanych pism ateisty Spinozy, „które powanie podwaaj czysto naszej witej Katolickiej wiary”35. Odpowied bya uspokajajca, precyzyjna i oparta na atwo potwierdzalnych faktach: przepytany na t okoliczno znany wydawca „osobliwych i blunierczych pism”, „socynianin” z Amsterdamu Jan Rieuwiertsz stwierdzi, e „w spuci-nie Spinozy spuci-nie znalaz innych pism poza rkopisami medytacji o zasadach filozofii kartezja skiej i e nie byy drukowane adne inne pisma poza Trak-tatem teologiczno-politycznym”, sam za „Spinoza zmar zeszego lata”36.
*
Kiedy na pocztku 1678 r. ukazao si bezimienne wydanie Opera post-huma, znalazy si w nim traktaty: O uzdrowieniu intelektu, Etyka, Traktat polityczny, Kompendium gramatyki jzyka hebrajskiego (dwa ostatnie nie-doko czone) oraz listy. Jednoczenie, równie bez podania nazwiska autora, ukaza si zbiór De Nagelate Schriften, zawierajcy niderlandzkie wersje tych samych dzie oprócz kompendium gramatyki hebrajskiej. Wydawcy oby-dwu edycji usunli wszystkie prywatne fragmenty korespondencji i wska-zówki umoliwiajce identyfikacj uczestniczcych w niej osób.
Poniewa obydwa te wydania ukazay si jednoczenie, badacze filozofii Spinozy uznali, e ich podstaw nie móg by jeden zbiór rkopisów. Prace wydawnicze, rczny skad i korekty wymagay wówczas o wiele duszego
34
Data 1677, widniejca na stronie tytuowej pierwszej edycji dzie Spinozy, stanowi po-redni wskazówk, uatwiajc identyfikacj zmarego w tym wanie roku autora, którego na-zwisko nie zostao ujawnione w druku. O tym, e wydanie ukazao si faktycznie dopiero na po-cztku 1678 r., pisz P. Steenbakkers (The Textual History of Spinoza’s Ethics s. 36 n.) oraz L. Spruit i P. Totaro (The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 2).
35
S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 21.
36
czasu ni ten, który upyn od ko ca lutego do ko ca grudnia 1677 r., tzn. od mierci Spinozy do ko ca roku, w którym uko czone zostay prace edy-torskie. Badania listów i porównanie obydwu edycji przeprowadzone w pier-wszym dwudziestoleciu XX wieku pozwolio wykaza, e „przekad holen-derski mia za podstaw inne rkopisy ni Opera posthuma”37, a „co do Ety-ki, to dowiadujemy si, e Spinoza, jeli nie liczy drobnych zmian, zmieni tekst w 156 miejscach i e musia dwukrotnie pisa cao”38.
Nie ulega wtpliwoci, e odpisy tekstu Etyki kryy wród przyjació Spi-nozy i e dla tych z nich, którzy sabo znali acin, byy przekadane na nider-landzki jeszcze za jego ycia. Wiadomo, e Spinoza korygowa je i na ich podstawie wprowadza zmiany do wasnych egzemplarzy rkopisów. Przed oddaniem do druku swoich pism (np. Traktatu teologiczno-politycznego), powierza swe rkopisy kopicie Pieterowi van Gentowi, a potem je spraw-dza, aprobowa i oddawa wydawcy. Podobnie byo z Etyk , której rkopis wraz z pozostaymi pismami i listami sta si podstaw wydania dzie po-miertnych. Znany nam tekst jest bez wtpienia t wersj dziea, któr Spi-noza uzna za ostateczn, wiedzc, e nie bdzie nadzorowa osobicie ska-du i nie przeprowadzi autorskiej korekty.
Rkopisy Spinozy ani kopie jego pism sporzdzone dla wydawcy przez Pietera van Genta nie zachoway si do naszych czasów. O tym, jak warto mogy one przedstawia dla ówczesnych kolekcjonerów i bibliotekarzy, do-wiadujemy si z listu przyjaciela Spinozy, Georga Hermanna Schullera, w którym ju w dniu mierci filozofa, 21 lutego 1677 r. zawiadamiajc Gottfrieda Wilhelma Leibniza, e Spinoza niespodziewanie „zamieni ycie na mier”, skada mu tak oto popieszn ofert: „Etyka, któr widzielicie Panie u niego, zostaa w jego wasnym rkopisie zdeponowana u jednego z przyjació i jest do kupienia, jeli zapacona zostanie cena stosowna do wartoci tak znaczcego dziea (sdz, e 150 guldenów). Wierz, e nie ma Panie waciwszej od Was osoby, któr naleaoby o tym powiadomi, gdy znacie to dzieo i moglibycie nakoni Ksicia do tego, aby naby je na wasny koszt”39.
37
I. M y l i c k i, Przedmowa przekadcy, [w:] B e n e d y k t d e S p i n o z a, Dziea, t. I, Warszawa: Skad Gówny w Domu Ksiki Polskiej 1927, s. XXVI.
38
Tame, s. XXVII.
39
Dok. 144, 1677, 21. Februar, G. H. Schuller über Spinozas Tod und dessen Ethik-Hand-schrift, [w:] Die Lebensgeschichte Spinozas. Zweite, stark erweiterte und vollständig neu kom-mentierte Auflage der Ausgabe von Jakob Freudenthal 1899. Mit einer Bibliographie heraus-geben von Manfred Walther unter Mitarbeit von Michael Czelinski, Bd. 1: Lebensbeschreibungen
Propozycja skierowana do Leibniza, który od niedawna sprawowa urzd bibliotekarza i historyka dynastii hanowerskiej, dotyczya jednak sprzeday rkopisu Spinozy, a nie jednej z jego kopii sporzdzonych przez van Genta, która ostatecznie znalaza si w dyspozycji Stensena. By moe Schuller, wtajemniczony w szczegóy planu wydania Opera posthuma, zoy ofert sprzeday rkopisu, majc na wzgldzie konieczno spacenia dugów zmarego i to nie on by tajemniczym „lutera skim cudzoziemcem”, którego spotka w Rzymie Stensen.
Wiele tropów tej ukadanki wskazuje dzi na Ehrenfrieda Walthera von Tschirnhausa, ale aden z nich nie jest dostatecznie pewny, aby na jego podstawie mona byo sformuowa konkluzj. Spinoza ufa mu i wiadomo na podstawie listów, e Tschirnhaus dysponowa aci sk kopi rkopisu Etyki. Po tym, jak przerwa studia w Lejdzie, Spinoza rekomendowa go Huygensowi i Tschirnhaus wyjecha do Parya. Tam nawiza znajomo z Leibnizem, o którym jednak Spinoza, chwalc go, wyraa si powcig-liwie i nie yczy sobie, by przekazywano mu jakiekolwiek rkopisy. Czy Tschirnhaus zastosowa si do tego polecenia? Niekoniecznie, „bardziej prawdopodobne, e wbrew wyranemu yczeniu Spinozy, Tschirnhaus jed-nak informowa Leibniza o jego niektórych dzieach, jak mogo si okaza na przykad w Rzymie podczas spotkania medyka z matematykiem”40.
*
Opisujc znaleziony rkopis Etyki „watyka skiej” (E Vat. Lat.), wydawcy podkrelaj, e oprócz tekstu pisanego rk van Genta, zawiera on kartk z komentarzem napisanym przez E.W. von Tschirnhausa, wsunit pomidzy stronice 42 i 43. Na marginesach rkopisu i midzy wierszami tekstu znaj-duj si liczne poprawione, skrelone, podkrelone i dodane sowa, w wik-szoci umieszczone przez van Genta, na omiu stronach – przez Tschirn-hausa, a w dwóch miejscach – przez anonimow osob. „Te dodatki i po-prawki s te z reguy wprowadzone w Opera posthuma, niekiedy z mniej lub bardziej znaczcymi zmianami. Zob. np. Etyka I, tw. 5, dow., gdzie w druku «ax.» zosta zastpiony przez «et»”41. Drukowany tekst Etyki róni
40
S p r u i t, T o t a r o, The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, s. 20.
41
Tame, s. 27-28. Rónica ta (wyszczególniona w wewntrznych odniesieniach midzy tek-stem E Vat. Lat. i E OP – zob. tame, s. 31) poddaje pod dyskusj sposób odczytania treci Etyki: w dowodzie tw. 5 w I cz. E Vat. Lat. znajduje si sformuowanie per def. 3 ax. 6, w tym samym miejscu E OP czytamy „per def. 3 et 6”.
si w wielu miejscach od zawartoci rkopisu drobnymi zmianami zapisu poszczególnych, powtarzajcych si sów (nil – nihil; nec – neque; ipsum – se itp., co mona uzna za przykad ujednolicenia tekstu przez „kolegium re-dakcyjne” Opera posthuma), w kilkudziesiciu – przypuszczalnymi bdami, w tym zmieniajcymi sens tekstu (np.: Deo – „vulgo”; naturam – „cogni-tionem”; adaequate – „inadaequate”; tristitia – „laetitia”; affectus – „effec-tus”; nos – „non”; ad Deum – „ad mentem” [kursyw zapisuj sowa pocho-dzce z Vat. Lat. 12 838 – J. .]), a w wielu innych miejscach kolejnoci i doborem sów, niewpywajcymi na tre tekstu42.
W ocenie wydawców watyka skiego rkopisu Etyki porównanie jego tre-ci z Etyk wydan w Opera posthuma (E OP) nakazuje rozway trzy gówne hipotezy: (a) do manuskryptu, który posuy za podstaw wydania Opera posthuma Spinoza wprowadzi poprawki ju po 1675 r. (dotychczas uznawano, e prace nad Etyk zostay ostatecznie zako czone po wizycie Spinozy u Rieuwertsza w 1675 r. – przyp. J. .); (b) Pieter van Gent, kopiu-jc rkopisy Spinozy, wprowadzi do tekstu rónego rodzaju zmiany i bdy; (c) podczas procesu drukowania Opera posthuma w 1677 r. „kolegium redakcyjne” ujednolicio edycj tekstu manuskryptu, przesanego wydawcy po mierci Spinozy przez Henry’ego van der Spycke’a (?-1716), gospodarza, u którego filozof mieszka43. Rozwaenia wymagaj take rozbienoci mi-dzy odesaniami do poszczególnych czci, twierdze i aksjomatów pojawia-jce si przy porównaniu E OP i E Vat. Lat., zamiany corpus – mentem w E Vat. Lat., modo – malo w E Vat. Lat. III, 4, affectus – effectus w E Vat. Lat. V, schol. 4, poniewa wszystkie one wpywaj na znaczenie tekstu.
Najczciej cytowane wspóczenie krytyczne wydanie dzie Spinozy zostao opublikowane w 1925 r. przez C. Gebhardta. Sugestia, czytelna w opracowaniu tekstu manuskryptu Etyki „watyka skiej”, e nieznane dotd materiay pozwalaj na nowo odczyta jego myl, zapowiada intensywne badania archiwaliów, które by moe doprowadz do kolejnych odkry. Po-wstaj te bardzo wnikliwe analizy dotyczce jzykowej strony filozofii spinozja skiej44, które wraz z coraz liczniejszymi opracowaniami historyków mog da podstaw do przygotowania nowego wydania krytycznego wszyst-kich pism Spinozy.
42
Zob. tame, s. 31-45.
43
Zob. tame, s. 45.
44
Zob. np. F. A k k e r m a n, P. S t e e n b a k k e r s, Spinoza to the Letter. Studies in Words,
BIBLIOGRAFIA
A k k e r m a n F., S t e e n b a k k e r s P.: Spinoza to the Letter. Studies in Words, Texts and Books, Leiden–Boston: Brill 2005.
Die Lebensgeschichte Spinozas. Zweite, stark erweiterte und vollständig neu kommentierte Auf-lage der Ausgabe von Jakob Freudenthal 1899. Mit einer Bibliographie herausgeben von Manfred Walther unter Mitarbeit von Michael Czelinski, Stuttgart-Bad Cannstatt: frommann-holboog 2006.
Listy mów uczonych do Benedykta de Spinozy oraz odpowiedzi autora wielce pomocne dla wyjanienia jego dzie, t. L. Koakowski, Warszawa: PWN 1961.
M y l i c k i I.: Przedmowa przekadcy, [w:] B e n e d y k t d e S p i n o z a, Dziea, t. I, War-szawa: Skad Gówny w Domu Ksiki Polskiej 1927.
N a d l e r S.: A Book Forged in Hell. Spinoza’s Scandalous Treatise and the Birth of the Secular Age, Oxford: Princeton University Press 2011.
S p i n o z a B.: Pisma wczesne, t. L. Koakowski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009.
S p r u i t L., T o t a r o P.: The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, Leiden Boston: Brill 2011.
S t e e n b a k k e r s P.: The Textual History of Spinoza’s Ethics, [w:] O. K o i s t i n e n (ed.), The Cambridge Companion to Spinoza’s Ethics, Cambridge: Cambridge University Press 2009. T o t a r o P.: „Ho certi amici in Ollandia”: Stensen and Spinoza, [w:] K. A s c a n i, H. K e r m i t,
G. S k y t t e (eds.), Niccolò Stenone (1638-1686) Anatomista, geologo, vescovo, Romae 2002.
T o t a r o P.: On the Recently Discovered Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethics, http://muse. jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/journal_of_the_history_of_philosophy/v 051/51.3.totaro.html
WATYKASKI RKOPIS ETYKI SPINOZY S t r e s z c z e n i e
Artyku dotyczy rkopisu Etyki Spinozy znalezionego w Watyka skiej Bibliotece Apostol-skiej i opublikowanego przez L. Spruita i P. Totaro w ksice The Vatican Manuscript of
Spino-za’s Ethica (2011). Identyfikacja tekstu staa si moliwa w wyniku mudnego badania, w
któ-rym istotn rol odegrao nazwisko du skiego uczonego N. Stensena, autora jednego z listów wy-dawanych zwykle w zbiorach korespondencji Spinozy. Rkopis Vat. Lat. 12 838 jest jedyn zna-n dzi edytorsk kopi rkopisów Spinozy, a jego powstanie datuje si na 1675 r., tj. przed publikacj Opera posthuma. Porównanie jego treci z opublikowan w 1677 r. Etyk wskazuje na wiele rónic, wród których olbrzymia cz ma charakter typowych pomyek, istniejcych przy-puszczalnie albo w rkopisie Spinozy, albo w kopii edytorskiej, albo te wprowadzonych do tek-stu przez skadacza i nieusunitych w korekcie wydawniczej. Wydawcy podkrelaj jednak, e pewne rónice zapisu maj znaczenie merytoryczne dla interpretacji tekstu Spinozja skiej Etyki. Opisujc histori rkopisu i okolicznoci, w jakich trafi on do zbiorów witego Oficjum, stamtd za do Biblioteki Watyka skiej, stawiaj te hipotezy dotyczce obiegu rkopisów Spi-nozy w okresie, gdy jego nazwisko objte byo zapisami cenzury w zwizku z publikacj
THE VATICAN MANUSCRIPT OF SPINOZA’S ETHICA S u m m a r y
The article focuses on Spinoza’s manuscript found in The Vatican Apostolic Library and published by L. Spruit and P. Totaro in the book The Vatican Manuscript of Spinoza’s Ethica (2011). The identification of the text became possible as the result of their arduous research in which the name of a Danish scientist N. Stensen, the author of several letters usually published in the collections of Spinoza’s letters, played a crucial part. The manuscript Vat. Lat. 12 838 is the only known editorial copy of Spinoza’s manuscripts and its origins are dated as early as 1675, i.e. before the publication of Opera posthuma. The comparison of its contents with the Ethics, pub-lished in 1677, points to many differences, most of which are typical mistakes, occurring probab-ly either in Spinoza’s manuscript, or in the editorial copy, or else made by the typesetter and not expunged during the editorial proofreading. However, the editors emphasize the importance of some substantive differences of the text for the interpretation of Spinoza’s Ethics. The history of the manuscript and the circumstance it found its way to the library of The Holy Office and thence to the Vatican Apostolic Library enabled the editors to put forward some hypotheses concerning the circulation of Spinoza’s manuscripts in the period when the censure was issued against him after the publication of the Tractatus Theologico-Politicus.
Summarised by Jolanta elazna Sowa kluczowe: Spinoza, Etyka, rkopis Vat. Lat. 12 838, N. Stensen, odkrycie.
Key words: Spinoza, Ethica, the manuscript Vat. Lat. 12 838, N. Stensen, discovery.
Information about Author: Prof. Dr. habil. JOLANTA ELAZNA—Institute of Philosophy at the Nicolaus Copernicus University in Toru ; address for correspondence: ul. Wska 8/4, PL 87-100 Toru ; e-mail: caute@poczta.fm, jot_zna@umk.pl
