Agata
G u m i e n i a k, Prawo jako integralny element ładu
spo-łecznego w nauczaniu Prymasa Stefana Wyszyn´skiego, Lublin: Petit 2010,
ss. 231.
Symptomatyczna dla współczesnego społeczen´stwa otwartego jest negacja prawa naturalnego jako podstawy prawa stanowionego. Przyje˛cie takiej podstawy ma rzekomo zagraz˙ac´ pluralizmowi pogl ˛adów na to, co słuszne. Nawet osoby, które przyznaj ˛a sie˛ do uznania prawa naturalnego, nie widz ˛a moz˙liwos´ci przekonania innych do swoich pogl ˛adów i jako jedyn ˛a moz˙liw ˛a droge˛ podejmowania decyzji dotycz ˛acych wartos´ci prawnych wskazuj ˛a demokratyczne procedury. Wymownym tego przykładem jest wypowiedz´ Antonina Scalii – se˛dziego S ˛adu Najwyz˙szego Stanów Zjednoczonych: „Czy kobieta posiada naturalne prawo do aborcji? Czy społeczen´stwo ma prawo odebrac´ człowiekowi z˙ycie za jego przeste˛pstwa? Czy jest niesprawiedliwos´ci ˛a […] to, z˙e małz˙en´stwa osób przeciwnej płci s ˛a dozwolone, ale małz˙en´stwa osób tej samej płci juz˙ nie? Czy istota ludzka posiada niezbywalne prawo do odebrania sobie z˙ycia i do pomocy innych ludzi w dokonaniu tego aktu? Te i wiele podobnych pytan´ dotycz ˛a moralnos´ci na podstawowym poziomie, dotycz ˛a fundamentalnych praw człowieka – i zapewne moz˙na udzielic´ na nie dobrej albo złej odpowiedzi. Cóz˙, twierdze˛ stanowczo, z˙e taka odpowiedz´ istnieje. Mam na mys´li to, z˙e wierze˛ w prawo naturalne. Problem polega jednak na tym, z˙e mój pogl ˛ad na temat nakazów prawa naturalnego róz˙ni sie˛ od pogl ˛adów innych – a nikt z nas nie dysponuje s´rodkami, by wykazac´ słusznos´c´ swojego stanowiska za pomoc ˛a jakichkolwiek metod przybliz˙aj ˛acych nas do pewnos´ci naukowej. […] Nie oznacza to, z˙e rozstrzygnie˛cie ludzi, rozumianych jako podmiot władzy demokratycznej, moz˙e uniewaz˙nic´ wyrok mojego własnego sumienia o tym, co słuszne i niesłuszne. W nazistowskich Niemczech, na przykład, nawet jes´li ustalono na drodze demokratycznej, z˙e Z˙ ydzi i Polacy nie maj ˛a prawa do z˙ycia, zobowi ˛azany byłbym do ich ochrony i obrony, sprzeciwiaj ˛ac sie˛, w razie koniecznos´ci, obowi ˛azuj ˛acemu prawu. Jednak nie mówimy tu o indywidualnej odpowiedzialnos´ci; mówimy o tym, kto, w społeczen´stwie demokratycznym, powinien posiadac´ władze˛ wpływania na pogl ˛ady rz ˛adu na temat wymogów prawa naturalnego”1.
Z powyz˙szej wypowiedzi wynika przede wszystkim wniosek, z˙e nie moz˙na uciec od poszukiwania odpowiedzi na podstawowe pytania dotycz ˛ace praw człowieka. Uderza ponadto pewna bezradnos´c´ wobec wszechogarniaj ˛acego indywidualizmu w demokracji, nawet jes´li wiemy z historii, z˙e w takiej demokracji nie ma z˙adnych zabezpieczen´ przed ustawowym bezprawiem. W tej sytuacji szczególnie waz˙ne jest kształtowanie w całym społeczen´stwie (a zwłaszcza w mys´leniu prawników i osób bior ˛acych udział w procesie legislacyjnym) postaw ukierunkowanych na dobro człowieka. Trzeba ci ˛agle podejmowac´
1A. S c a l i a, Mułłowie Zachodu: se˛dziowie jako arbitrzy moralni, tekst opublikowany
na stronach internetowych Rzecznika Praw Obywatelskich z dn. 16 wrzes´nia 2009 r., s. 28-29.
trud odczytywania naturalnych d ˛az˙en´ człowieka, aby tworzone prawo było słuszne i zapewniało odpowiedni ład społeczny.
Nieocenion ˛a pomoc ˛a w pogłe˛bianiu prawnonaturalnej s´wiadomos´ci prawnej moz˙e byc´ monografia autorstwa Agaty Gumieniak Prawo jako integralny element ładu społecznego w nauczaniu Prymasa Stefana Wyszyn´skiego, która włas´nie ukazała sie˛ na rynku wydawniczym. Autorytet Prymasa Stefana Wyszyn´skiego jest niepodwaz˙alny i chociaz˙ jego nauczanie miało miejsce w konkretnej sytuacji społeczno-politycznej PRL-u, jednak współczesny człowiek moz˙e wiele z niego skorzystac´ takz˙e i dzisiaj. Jak bowiem słusznie podkres´liła autorka, „rozwaz˙ania, które dotycz ˛a sensu oraz koniecz-nos´ci zaistnienia w s´wiecie współczesnym ładu prawnego i porz ˛adku społecznego, nigdy nie trac ˛a swego aktualnego znaczenia. Dla człowieka, w którego nature˛ wpisana jest indywidualnos´c´ i zarazem skłonnos´c´ do z˙ycia społecznego, kwestia włas´ciwego wyzna-czenia porz ˛adku i rytmu z˙ycia staje sie˛ warunkiem włas´ciwego sposobu budowania otaczaj ˛acej go rzeczywistos´ci” (s. 7).
Analizuj ˛ac bogaty materiał z´ródłowy – przede wszystkim autoryzowane teksty przemówien´ Prymasa Stefana Wyszyn´skiego, wygłaszane na przestrzeni całego okresu posługi duszpasterskiej, udoste˛pnione przez Instytut Prymasowski Stefana Kardynała Wyszyn´skiego w Warszawie – autorka poszukuje odpowiedzi na pytanie o rzeczywist ˛a role˛, jak ˛a prawo moz˙e i powinno wypełniac´ w kształtowaniu porz ˛adku społecznego. Szczególn ˛a uwage˛ zwraca na kwestie „zwi ˛azane z ustaleniem poz˙ ˛adanych relacji pomie˛dzy prawem naturalnym i prawem stanowionym w stosunku do społecznego dobra ogółu” (s. 8), a ponadto podejmuje ona równiez˙ próbe˛ odpowiedzi na pytanie, „czy szacunek i pełna akceptacja prawa przysługuj ˛acego kaz˙dej jednostce, ale i kaz˙dej strukturze nierozerwalnie zł ˛aczonej z koncepcj ˛a bytu człowieka, jest rzeczywistym elementem wszelkich procesów prowadz ˛acych do budowania porz ˛adku społecznego” (s. 8). Autorka formułuje teze˛, z˙e „potrzeba funkcjonowania człowieka w obre˛bie struk-tur społecznych jest fundamentem rozwaz˙an´ o sposobie budowania ładu społecznego” (s. 14). Podkres´lanie koniecznos´ci z˙ycia społecznego jest – zdaniem autorki – stale obecne w nauczaniu Prymasa.
Autorka w sposób logiczny i proporcjonalny podzieliła całos´c´ swoich rozwaz˙an´ na pie˛c´ rozdziałów, w których wyróz˙niła dalsze podziały na punkty i podpunkty. Warto podkres´lic´, z˙e w ostatnim punkcie kaz˙dego rozdziału zostały zamieszczone wnioski, co bardzo korzystnie wpływa na odbiór toku mys´lenia autorki. Ponadto praca zawiera takz˙e wste˛p, zakon´czenie oraz bibliografie˛ z wyróz˙nieniem z´ródeł i literatury przedmiotu.
W rozdziale pierwszym – „Powstanie społeczen´stwa jako konsekwencja naturalnych d ˛az˙en´ człowieka” – autorka skupiła uwage˛ na istocie i charakterze człowieka jako osoby, be˛d ˛acego prawdziwym z´ródłem ustroju społeczno-prawnego i ładu publicznego. Jej zdaniem, niew ˛atpliwie „fundamentem kształtowania róz˙norakich formacji społecznych s ˛a naturalne skłonnos´ci i potrzeby kaz˙dego człowieka, a które mog ˛a byc´ realizowane jedynie w kontaktach z innymi ludz´mi – czyli we wzajemnym współdzia-łaniu” (s. 43). Jako z˙e „Prymas Wyszyn´ski wywarł najwie˛kszy wpływ na kształtowanie sie˛ mys´li personalistycznej w Polsce” (s. 18), autorka skrupulatnie przytacza pogl ˛ady Wyszyn´skiego na temat godnos´ci człowieka w zwi ˛azku z genez ˛a i istot ˛a z˙ycia społecz-nego. Dochodzi do wniosku, z˙e „wizja Kardynała dotycz ˛aca jednos´ci celów społeczen´-stwa jak i d ˛az˙en´ oraz podmiotowos´ci człowieka, jest pierwszym krokiem w budowaniu
omawianego ładu społeczno-prawnego” (s. 20). W konteks´cie panuj ˛acej ówczes´nie marksistowskiej koncepcji człowieka szczególnie istotne jest przypominanie przez Prymasa Wyszyn´skiego prawdy o prymacie osoby ludzkiej nad s´wiatem materialnym, a takz˙e jego przekonanie o jednos´ci prawa i ładu społecznego, którego włas´ciwy rozwój jest uwarunkowany respektowaniem ludzkiej natury i jej d ˛az˙en´. Jak słusznie podkres´la autorka, „ta wielkos´c´ człowieka, maj ˛aca swe z´ródło w istocie Boga, jest dla Prymasa istotnym warunkiem zaistnienia upragnionego ładu społecznego” (s. 21). Analiza i interpretacja społecznego nauczania Prymasa pozwoliła autorce wyodre˛bnic´ trzy główne zasady z˙ycia społecznego: zasade˛ dobra wspólnego, zasade˛ sprawiedliwos´ci i miłos´ci społecznej oraz zasade˛ wolnos´ci. Zasady te, jak zauwaz˙a autorka, akcentuj ˛a osobe˛ ludzk ˛a i jej uprawnienia, społecznos´c´ i jej uprawnienia w stosunku do osoby oraz jednoczes´nie akcentuj ˛a dobro wspólne i indywidualne.
W rozdziale drugim – „Relacja prawa naturalnego do prawa stanowionego” – po wste˛pnych rozwaz˙aniach na temat róz˙nych teorii prawa naturalnego, które zostały sformułowane w ramach chrzes´cijan´skiej kultury prawnej oraz koncepcji prawa naturalnego w nauce Kos´cioła, autorka skupia uwage˛ na znaczeniu prawa naturalnego we współczesnym s´wiecie. Wyci ˛agaj ˛ac wnioski z nauczania Prymasa stwierdza, z˙e „dla Prymasa niekwestionowanym Autorem prawa naturalnego jest Bóg. Z tej całos´ciowej wizji prawa Boz˙ego Prymas wywodzi istote˛ prawa przyrodzonego, czyli prawa naturalnego, które wi ˛az˙e z ludzk ˛a osobowos´ci ˛a, natur ˛a i godnos´ci ˛a. To niejako personalistyczne uje˛cie prawa naturalnego wynika z przekonania Kardynała, z˙e człowiek zajmuje w s´wiecie pozycje˛ nadrze˛dn ˛a, ale jest równiez˙ powołany do rozwoju i doskonalenia sie˛ w obre˛bie społeczen´stwa, co z kolei bez zachowania szacunku dla jego praw, wypływaj ˛acych z odwiecznego prawa Boz˙ego, nie be˛dzie moz˙liwe. […] Prawo naturalne, sie˛gaj ˛ace do nadprzyrodzonej godnos´ci człowieka, jest ostatecznie s´rodkiem prowadz ˛acym ludzkos´c´ do odkrycia prawa Boz˙ego, a tym samym osobistych d ˛az˙en´ i powołan´. Prawo przyrodzone nakłada takz˙e na człowieka obowi ˛azek d ˛az˙enia ku dobru, realizowania swej wolnos´ci, tworzenia dobra wspólnego oraz ładu społecznego” (s. 54). W nauczaniu Prymasa bardzo waz˙ne jest uznanie, z˙e prawa człowieka wynikaj ˛a z jego natury i prawodawcy powinni je respektowac´. Niezgodnos´c´ prawa stanowionego z prawem naturalnym moz˙e prowadzic´ do buntu i burzyc´ ład społeczny. Społeczen´stwo powinno stanowic´ prawo, bazuj ˛ac na zasadach prawa naturalnego, tak aby respektowana była zasada miłos´ci, wolnos´ci, sprawiedliwos´ci, m ˛adros´ci z˙yciowej oraz roztropnos´ci.
W rozdziale trzecim – „Prymasowska koncepcja praw i obowi ˛azków człowieka” – autorka wprowadza czytelnika w tematyke˛ praw człowieka, w ich antropologiczne podstawy, geneze˛ praw jednostki i ewolucje˛ ich zakresu, ze szczególnym uwzgle˛d-nieniem klasyfikacji praw jednostki we współczesnym ustawodawstwie (prawa osobiste, prawa polityczne i prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne). Ukazuje tez˙ problematyke˛ praw człowieka w społecznej nauce Kos´cioła. W konteks´cie tych rozwaz˙an´ autorka przybliz˙a Prymasowski katalog niezbywalnych praw i obowi ˛azków człowieka, który moz˙e byc´ uznany za z´ródło porz ˛adku społecznego. Jest on zakorzeniony w nauce Kos´cioła, ale sie˛ga takz˙e do z´ródeł prawa mie˛dzynarodowego stawiaj ˛acego człowieka w centrum ochrony. Jak słusznie podkres´la autorka, zamieszczenie w tym katalogu, obok najwaz˙niejszych praw do z˙ycia, wolnos´ci, prawdy i dobra, takz˙e prawa do miłos´ci, oznacza, z˙e „ludzkos´c´ miała miec´ zagwarantowane słuszne prawa bez zbe˛dnego
uwikłania w przepisy” (s. 121). Wiadomo przeciez˙, z˙e nawet najlepiej skonstruowane przepisy nie daj ˛a gwarancji słusznego rozstrzygnie˛cia, jes´li zawiedzie stosuj ˛acy prawo, gdy np. w ramach swej władzy dyskrecjonalnej nie be˛dzie sie˛ kierował dobrem osoby, której rozstrzygnie˛cie dotyczy. Autorka podkres´la takz˙e, z˙e z jednej strony człowiek „musi cieszyc´ sie˛ uznaniem swoich praw wolnos´ciowych, ale jednoczes´nie rozumiec´ sens praw innych członków społecznos´ci” (s. 121).
Rozdział czwarty – „Znaczenie prawa dla prawidłowego funkcjonowania struktur społecznych” – przedstawia analize˛ i interpretacje˛ pogl ˛adów Prymasa Wyszyn´skiego na temat najwaz˙niejszych struktur społecznych, w których z˙yje i rozwija sie˛ człowiek; s ˛a to: rodzina, naród, pan´stwo i Kos´ciół. Prymas kaz˙dej z tych struktur pos´wie˛cał wiele uwagi, wskazuj ˛ac ich istote˛ i znaczenie dla człowieka. Rodzina jest w uje˛ciu Prymasa najwaz˙niejsz ˛a, podstawow ˛a struktur ˛a społeczn ˛a. Dlatego tez˙ nalez˙y zachowac´ prymat rodziny w z˙yciu gospodarczym i ekonomicznym kaz˙dego pan´stwa. Autorka przybliz˙a najwaz˙niejsze prawa i obowi ˛azki rodziny wynikaj ˛ace z nauczania Prymasa: „prawo do posiadania dzieci, prawo do nierozerwalnos´ci we˛zła małz˙en´skiego, prawo do sprawie-dliwos´ci i miłos´ci, prawo do wspólnoty, prawo do wyraz˙ania własnego s´wiatopogl ˛adu oraz prawo do domagania sie˛ szacunku dla swej wiary” (s. 180). Kolejn ˛a struktur ˛a społeczn ˛a, na temat której wypowiadał sie˛ Prymas Wyszyn´ski, jest naród – pojmowany jako społecznos´c´ zwi ˛azana wspólnym terytorium, pochodzeniem i je˛zykiem. Narodowi takz˙e przysługuj ˛a prawa, m.in. „prawo do z˙ycia we własnej ojczyz´nie, prawo do su-werennos´ci i wolnos´ci, prawo do tradycji i do korzystania z dóbr kultury i tradycji” (s. 180). Jak słusznie podkres´la Agata Gumieniak, poste˛puj ˛ac za tokiem mys´lenia Wyszyn´skiego, naród ma niepodwaz˙alne prawo do istnienia, które jest zwi ˛azane z natur ˛a człowieka. Zdaniem autorki, pan´stwo w rozwaz˙aniach Prymasa jawi sie˛ jako struktura konieczna z punktu widzenia rozwoju osobowos´ci ludzkiej, chociaz˙ jest struktur ˛a wtórn ˛a w stosunku do narodu. Wyszyn´ski cze˛sto wypowiadał sie˛ na temat wyraz´nie widocznych w jego czasach błe˛dów struktury pan´stwowej, a w szczególnos´ci nadmiernego podkres´lania praw społeczen´stwa, kolektywu, ogółu kosztem indywidual-nych potrzeb człowieka. Tak poste˛puj ˛ac, pan´stwo staje sie˛ tyranem gwałc ˛acym prawa człowieka. Dlatego tez˙ Prymas apelował, aby władza pan´stwowa była w pełni podpo-rz ˛adkowana wymogom dobra wspólnego. Pod koniec rozwaz˙an´ zawartych w tym roz-dziale autorka zwróciła uwage˛ na wypowiedzi Prymasa dotycz ˛ace praw Kos´cioła jako struktury nadprzyrodzonej we współczesnym s´wiecie. Ws´ród zadan´ Kos´cioła wymieniła przede wszystkim: „utrwalenie włas´ciwej postawy człowieka wobec wartos´ci społecz-nych, w tym wobec pracy uszlachetniaj ˛acej, wskazanie celów wyznaczonych człowie-kowi, działania praktyczne i obrona grup ludzi pokrzywdzonych, zwracanie uwagi na błe˛dy popełnione przez inne struktury społeczne niszcz ˛ace osobowos´c´ i nature˛ czło-wieka” (s. 180).
Rozdział pi ˛aty – „Zagroz˙enia porz ˛adku społeczno-prawnego w konteks´cie polityki władz PRL” – autorka pos´wie˛ciła analizie krytycznych wypowiedzi Prymasa Wyszyn´-skiego odnos´nie do jemu współczesnej sytuacji okresu PRL. Poza zasadniczymi kwestiami ustrojowymi rozwaz˙ania Prymasa dotyczyły zjawiska łamania praw człowieka oraz błe˛dów ekonomiczno-gospodarczych, be˛d ˛acych z´ródłem napie˛c´ i konfliktów społecznych. Jak zauwaz˙yła autorka, „krytyka Prymasa obejmuje nie tylko działalnos´c´ organów pan´stwowych i wskazuje na błe˛dy ustawodawcze, ale ocenia równiez˙ skutki,
z jakimi partia rz ˛adz ˛aca musiała sie˛ liczyc´, krzywdz ˛ac człowieka i społeczen´stwo w jego podstawowych prawach. […] Prymas wskazał takz˙e na błe˛dne wprowadzenie sztucznego rozdziału mie˛dzy ekonomi ˛a i gospodark ˛a a etyk ˛a i moralnos´ci ˛a. Ukazał zło ustawodawstwa pracy nie uwzgle˛dniaj ˛acego prawa do słusznej zapłaty i godziwego odpoczynku” (s. 219). Ponadto Prymas ukazywał konkretne sposoby rozwi ˛azania problemów nieuchronnie pojawiaj ˛acych sie˛ w z´le zorganizowanym pan´stwie, w szczególnos´ci propozycje˛ korzystnego dla społeczen´stwa ustroju korporacyjnego jako jedynej wówczas moz˙liwos´ci przebudowy społecznej zachowuj ˛acej zasade˛ sprawiedliwos´ci społecznej.
W Zakon´czeniu ws´ród wielu wniosków, które sformułowała autorka, jeden dotyczy roli prawa naturalnego i prawa stanowionego w budowaniu społecznego ładu. Prawo jest integralnym elementem tego ładu w tym znaczeniu, z˙e słuszne prawo pozytywne, zgodne z prawem naturalnym, umacnia ład społeczny. Natomiast jes´li prawo stanowione jest w takim stopniu niesprawiedliwe, z˙e obywatele je zaneguj ˛a, wówczas ład społeczny jest zagroz˙ony.
Lektura ksi ˛az˙ki Agaty Gumieniak skłania do refleksji nad włas´ciwym urz ˛adzeniem stosunków społeczno-politycznych i gospodarczych oraz moz˙e byc´ waz˙nym impulsem na drodze do poszukiwania słusznego prawa w czasach nam współczesnych. Dlatego tez˙ pozycja ta z pewnos´ci ˛a zainteresuje nie tylko badaczy mys´li Prymasa Stefana Wyszyn´skiego, ale i tych wszystkich, którym dobro wspólne nie jest oboje˛tne.
Jadwiga Potrzeszcz Katedra Teorii i Filozofii Prawa KUL
