Przestrzenne zróżnicowanie procesu starzenia się ludności w Polsce

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _______________ FOLIA OECONOMICA 7». 1988_________________

B a rb a ra Nowakowska , Z o fia Zarzycka

PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE PROCESU STARZENIA S I Ę LUDNOŚCI W POLSCE

Pro ces s ta r z e n ia s ię lu d n o śc i J e s t jednym z tych procesów de­ m o g ra ficz n ych , którym i c h a r a k te ry z u je s ię w iększo ść w spółczesnych s p o łe c z e ń s tw , zw łaszcza krajów e u r o p e js k ic h . Proceso w i temu pod­ leg a takže ludność P o l s k i . Z jaw isk o to wyraża s ię wzrostem l i c z ­ by i u d z ia łu osób w starszym w ieku. W o k re s ie 1950-1982 r . lic z b a mieszkańców naszego k r a ju w zro sła z 25,0 min do 36,4 min, c z y l i o *5 ,4 % , a ludność w starszym w ieku 1 z 1,8 min do 4,3 min, a w ięc niem al 2 ,5 - k ro tn ie . Stąd też u d z ia ł lu d n o ś c i w wieku emerytalnym w zró sł z 7* w 1950 r . do niem al 12* w roku 1982 ( r y s . 1 ).

Badania w ie lu procesów dem ograficznych w skazu ję, że p rze b ie g ic h j e s t zróżnicow any n ie t y lk o w p rz e k ro ju m iasto - w ie ś , a le i w z a le ż n o ś c i od p o ło ż e n ia g e o g ra ficz n e g o badanych Jednostek te ­ r y t o r ia ln y c h (n p . ziem ie dawne, ziem ie zach o d n ie, północne i t p . ) . Wydaje s ię rzeczą słu sz n ą spraw d zen ie, czy p roces s ta r z e n ia s ię lu d n o ś c i rów nież w ykazuje t e r y t o r i a l n e z ró ż n ic o w a n ie . O bserw acja tego z ró ż n ico w an ia możliwa j e s t na ogół w o d n ie s ie n iu do ad m in i­ s tr a c y jn y c h jed n o stek t e r y t o r ia ln y c h . (gm iny, woje w ó d z tw a). Ze względu na f a k t , że w ie le d e c y z ji sp o łeczn ych i gospodarczych por

U r, ad iu n k t w Z a k ła d z ie O em o g rafii i S t a t y s t y k i In s t y t u t u Ek o n o m e trii i S t a t y s t y k i UL.

*#

Dr h a b ., doc. w Z a k ła d z ie D em og rafii i S t a t y s t y k i In s t y t u t u Ek o n o m e trii i S t a t y s t y k i UL.

1 W n in ie js z y m opracow aniu pojęciem "lu d n o ś ć w starszym w ie ­ ku" z o s ta ły o k re ślo n e osoby w wieku poprodukcyjnym , t j . mężczyźni w wieku 65 i w ię c e j l a t i k o b ie ty w wieku 60 i w ię c e j l a t .

dojmowanych j e s t przez terenowe organa admini s t r a c y jn e , z n a jo ­ mość zmian w s t r u k tu rz e dem og raficzn ej lu d n o ści z am ie szku jącej dany te re n J e s t niezbędna zarówno z punktu w id zen ia p otrzeb lu d ­ n o ści (w tym również p o l i t y k i s p o łe c z n e j w od n ie s ie n iu do ludno­ ś c i w starszym w ie k u ), Ja k i z punktu w id zen ia s y t u a c ji na l o k a l ­ nym rynku p ra c y .

Rys. 1. W sp ó łczyn n ik i s t a r o ś c i d em o g raficzn ej lu d n o ści P o ls k i w la t a c h 1950-1982

Przedmiotem n in ie js z e g o opracow ania j e s t a n a liz a p rz e s trz e n ­ nego zróżnicow ania procesu s ta r z e n ia s ię lu d n o ści P o l s k i, z u- względnieniem ch a ra k te ru m ie js c a zam ieszkania (m ia sto - w ie ś ) o- raz ^ p o d zia łu według p ł c i .

Najprostszym m iernikiem tego procesu j e s t u d z ia ł lu d n o śc i w starszym wieku w o g ó ln e j l i c z b i e lu d n o ś c i, zwany w spółczynnikiem s t a r o ś c i d e m o g ra ficz n e j. Zacznijm y w ięc a n a liz ę od o b serw acji tych współczynników w m iastach i na wsi w o k re s ie 1950-1982 r . , odpo­ w ied n ie z e s ta w ie n ia zaw iera ta b . 1.

T a b e l a 1 U d z ia ł lu d n o ści w wieku poprodukcyjnym 3

w o g ó ln e j l i c z b i e lu d n o ś c i P o ls k i w la t a c h 1950-1982

Rok

• . U d z ia ł lu d n o śc i w wieku poprodukcyjnym (w %)

ogółem mężczyźni k o b ie ty

razem m iasta wieś razem m iasta w ieś razem m iasta w ieś

1950 7,0 6,8 7,1 4,3 3,9 4,6 9,5 9,4 9,5 1955 7.2 _7,1 7,3 4,4 4,1 4,6 9,9 9,8 9,9 1960 8,0 7,5 8,4 4,6 3,9 5,2 11,2 10,8 11,5 1965 9,3 0,7 9,8 5,5 4,7 6,3 12,8 12,3 13.9 1970 10,9 10,1 11,8 6,7 5,7 7,8 14,9 14,2 15,6 1975 12,0 10,9 13,3 7,8 6,6 9,3 15,9 14,9 17,2 1980 11,8 10,5 13,6 7,9 6,6 9,7 15,5 14,2 17,5 1981 11,8 10,5 13,7 7,7 6,4 9,6 15,6 14,2 17,8 1982 11,8 10,5 13,8 7,5 6,2 9,4 15,9 14,4 18,2 O z n a c z e n i a : 3 mężczyźni 65 i wi ę c e j l a t , k o b ie ty - 60 i w ię c e j l a t . /

Ź r ó d ł o : O b lic z e n ia w łasne na p o d staw ie: "R o cz n ik Demo­ g r a f ic z n y " 1945-1966, s . 55 oraz "R o cz n ik S t a t y s t y c z n y " 1983, s. 35.

W całym badanym p r z e d z ia le czasowym ludność w si c h a r a k te ry z o ­ w ała s ię zn aczn ie wyższym wskaźnikiem s t a r o ś c i d em o g raficzn e j n iż ludność m ia s t, przy czym ró ż n ic e te r o s ły w c z a s ie ( r y s . 2 ) . I ta k , np. w roku 1950 u d z ie ł lu d n o ś c i w wieku poprodukcyjnym w o d n ie s ie n iu do s u b p o p u la c ji mężczyzn w y n o sił d la m ia st 3,9%, a d la wsi 4,6% (r ó ż n ic a 0,7 pkt, p r o c . ) , a w roku 1982 odpowiednie w sk a ź n ik i w y n o s iły 6,2% d la m iast i 9,4% d la wsi (r ó ż n ic a 3,2 p k t. p r o c . ) . Podobnie d la s u b p o p u la c ji k o b ie t w 1950 r . ró ż n ic a we w skaźnikach d la m iast i wsi w y n o s iła 0,1 p k t .p r o c . (9 ,4 - 9 ,5 % ), a w roku 1982 - 3,8 p k t .p r o c . (14,4% d la m iast i 18,2% d la w s i) .

Trzeba p o d k r e ś lić , że postępy procesu s ta r z e n ia s ię lu d n o śc i m ie js k ie j obserwować można do roku 1975; w d a ls z y c h la t a c h ob­ serw u je s ię s t a b iln o ś ć lub n ie w ie lk i spadek w spółczynników s t a ­ r o ś c i d e m o g ra ficz n e j. N atom iast ludność w si s t a r z a ła s ię w całym

badany* p rz e d z ia le czasowym, ch o ciaż d la s u b p o p u la cji męzczyzn w o s t a tn ic h la ta c h obserwujemy n ie w ie lk i spadek współczynników a t a r o ś c i. N a j s i l n i e j proces s ta r z e n ia s ię w y s tą p ił wśród k o b ie t w ie js k ic h ; u d z ia ł k o b ie t w wieku poprodukcyjnym w o g ó ln e j l i ­ c z b ie k o b ie t na w si w zrósł z 9 ,5 * w 1950 r . do 18,2* w 1982 r . , c z y l i nlomal dw ukrotnie.

Przyczyną tego stanu J e s t przede wszystkim m ig ra cja lu d n o ści ze wsi do m ia s t. Saldo m ig r a c ji lu d n o ści w m iastach м упозН о w 1970 r . *161,5 t y s . osób, w 1975 r . *251,1 t y s . , a w roku 1982 ♦148,2 t y s . osób . Warto przy tym dodać, że o i l e w 1970 r . s a l ­ do to w yn o siło 9,5Xi lu d n o ści m ia s t, a w 1975 r . - 1 3 ,4Х. to w na­ stępnych la ta c h zm n iejszało s ię i w roku 1982 w yn o siło Już ty lk o fi, 9»«ludnoś c i . To d od atnie sa ld o J e s t we w sz ystk ich la ta c h n

ie-2

co wyższe d la k o b ie t n iż d la mężczyzn (n p . w 1982 r . wsk a źn ik dla k o b ie t w ynosi 7 ,0 * ., a d la mężczyzn 6 ,7 % J. Szczegółowe dane d la roku 1982 w skazu ję, że spośród *49,7 t y s . lu d n o ś c i w i e j s k i e j , k t ó ­ ra w tymże roku z o s ta ła wymeldowana na popyt s t a ł y - 67,3% osób b y ło w wieku 18-59 l a t , 27,4% w w ieku p o n iż e j 18 l a t , a t y lk o 5,2% w wieku 60 i w ię c e j l a t . Ten znaczny odpływ ze wsi lu d n o śc i w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym n ie mógł być zrekompen­ sowany wzrostem lic z b y urodzert, mimo że w sp ó łcz yn n ik urodzeń z w ię k s z y ł 3 ię z 18,8%.w 19.70 r . do 21,4%.w roku 19823 .

Dodatkowym cz yn nikiem p o g łę b ia ją c y m p ro ces s t a r z e n ia s i ę spo­ łe c z e ń stw a b y ł w zrost p rz e c ię tn e g o trw a n ia ż y c ia , k tó r e d la męż­ czyzn na w si w zro sło z 58,3 l a t w la t a c h 1952-1953 do 67,0 l a t w la t a c h 1980-1981, a d la k o b ie t w ie js k ic h z 63,4 l a t do 75,8 l a t . 0 i l e mężczyzna 6 0 - le t n i na w si m ia ł w la t a c h 1952-1953 je ­ szcze ś re d n io 14,8 roku do p r z e ż y c ia , to w la t a c h 1980-1981 16,2 roku ; a n a lo g ic z n e w sk aźn iki d la k o b ie t w ie js k ic h w z ro s ły w tym o k r e s ie z 17 l a t do 20,5 l a t 4 .

Odmienny p rz e b ie g procesu s t a r z e n ia s ię lu d n o ś c i w i e j s k i e j i m i e js k i e j u w id a c z n ia ł s ię je s z c z e w innym z ja w is k u - w ró ż n ic y w poziom ie wskaźników o b c ią ż e n ia dem ograficznego m ierzonego s t o ­ sunkiem lic z b y osób w wieku poprodukcyjnym do lic z b y osób w w ie ­ ku produkcyjnym . Poziom tyc h wskaźników w o k r e s ie 1970-1982 r . b y ł n iem al s t a b i l n y i w y n o s ił o k oło 20%, p rzy czym d la m ia st wa­ h a ł s i ę w g ra n ic a c h 16,9-17,4%, d la w si n a to m ia s t w g ra n ic a c h 22,4-25,1%^. C z y l i , o i l e w m ie ś c ie lic z b a lu d n o ś c i w wieku p ro ­ dukcyjnym b y ła o k oło 6 - k r o tn ie w iększa n iż lic z b a lu d n o ś c i w wie­ ku poprodukcyjnym , to na w si ten stosunek w y n o s ił t y lk o jak 4 : 1 . I ten w skaźnik mówi w ię c o zn aczn ie s iln i e j s z y m zaawansowaniu p rocesu s t a r z e n ia s ię lu d n o ś c i w i e j s k i e j n iż m i e j s k i e j .

P ro c e s s t a r z e n ia s i ę lu d n o ś c i p rz e b ie g a r ó ż n ie n ie t y lk o p rzy porównywaniu m ia sta ze w s ią , a le rów nież d la różnych obszarów g e o g ra fic z n y c h w P o ls c e . Dane d la 1982 r . ( t a b . 2) w sk a z u ją, że u d z ia ł lu d n o ś c i w wieku poprodukcyjnym - w o g ó ln e j l i c z b i e lu d n o ­ ś c i wynoszący d la P o ls k i -11,8% - wahał s ię w posz cz eg ó ln ych

wo-— wo-— ... .. wo-— ..i., . . . T

3 Ib id em , s . 42.

4 Ib id e m , s . 47. s 5 Ib id em , s . 35.

W s p ó łc z y n n ik i s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j według województw w 1982 r .

T 3 b e 1 8 2

U d z ie l lu d n o ści w wieku poprodukcyjnym (w *>

Województwo » ogółem m ęzczyźni k o b ie ty

■ razem _{m iasto w ieś razem m iasto w ieś razem}

m iasto w ieś 1 2 3 4 * 6 7' В 9 10 P o ls k a i 11,8 10,5 13,8 7,5 6,2 9,4 . 15,9 14,4 18,2 W arszaw skie 13,4 13,5 12,8 8,0 7,9 8,5 18,3 18,4 16,9 B ia ls k o p o d la s k ie 14,6 9,5 16,8 10,1 _6,1 12,9 18,9 12,7 21,8 B i a ł o s t o c k i e 14,0 10,0 19,2 10,0 6,3 14,3 17,8 13,2 24,1 B i e l s k i e 11,6 10,5 12,7 7,4 6,3 8,5 15,6 14,4 16,8 B yd g o sk ie 12,0 11,6 12,6 7,8 7,2 3,7 15,9 15,5 16,5 C hełm skie 1 3 ,В 10,0 16,3 9,3 6,0 11,3 18,7 13,6 21,2 C iec h a n o w sk ie _{р л} 10,4 14,3 8,7 6,4 10,0 17,3 14,1 18,9 C zęsto ch o w sk ie 13,8 11,9 15,7 9,0 7,3 10,8 18,3 16,1 20,5 E l b l ę s k i e 8,6 8,3 9,0 5,5 5,2 5,8 11,7 11,3 12,2 G d ańskie 10,3 10,3 10,5 6,7 6,5 7,2 13,9 13,9 13,8 G orzo w sk ie 9,4 8,1 11,'3 6,1 5,1 7,6 12,6 11,0 15,1 Je le n io g ó r s k ie 9,2 8,3 10,9 5,9 5,0 7,4 12,4 11,3 14,4 K a i i s k i e 13,8 12,6 14,8 9,2 7,9 10,2 18,1 16,8 19,2 K a to w ic k ie 10,5 10,1 13,2 6,0 5,7 8,3 15,0 14,5 18,0 K i e l e c k i e 13,6 10,0 16,5 _9,1 6,1 11,3 18,0 13,5 21,5 B ar b ar a N ow ak o w sk a, Z o fia Z ar zy ck a

K o n iń s k ie 13,1 10,0 15,0 K o s z a liń s k ie 8,3 7,7 9,4 Krakow sk ie 12,3 11.3 14,5 K ro ś n ie ń s k ie 12,3 10,1 13,4 L e g n ic k ie 7.6 5,7 10,9 L e s z c z y ń s k ie 13,2 12,6 13,7 L u b e ls k ie 12,7 9,4 16,6 L o a ły ń e k ie 14,2 9.1 16,8 Łód zkie 14.1 14,1 14,2 Nowosądeckie 11,6 11,0 12,0 O ls z ty ń s k i e 8,2 7,9 8,7 O p olski e *» 10,2 8.5 11,9 O s t r o łę c k ie _{1 2 ,*} 8,7 14,0 P i l s k i e 10,8 9,9 11,8 P io tr k o w s k ie 13,8 10,9 16,1 P ło c k ie 12,9 10,0 15,2 Poznańsk i e 13,0 13,0 12,9 P rze m ysk ie 14,0 13^0 14,5 Radomskie 13,1 9 ,6 15,8 Rzeszow skie 12,3 8,4 14,5 S i e d le c k ie _{I * , *} 9,6 16,2 S ie r a d z k ie 15,6 11,8 17,4 S k ie r n ie w ic k ie 13,7 10,9 15,5 S łu p s k ie 8,4 8,0 8,8 S u w a ls k ie 9,8 8,2 11,3 9,0 6,4 10,6 17,0 13,3 19,4 5,3 4,7 6,1 11,1 10,4 12,3 7,4 6.5 9,5 16,8 15,8 19,4 8,0 6.1 8,9 16,4 13,7 17,7 4.7 3,3 7,2 10,4 8,1 14,7 8,9 8,1 9.6 17.3 16,6 17,9 8,3 5,6 11,4 16,8 12,8 21,7 9,9 5,6 12,0 18,4 12,3 21,8 8,7 8,7 9.8 18,8 18,8 18,6 7,8 6,8 8 ,3 15,3 14,7 15,6 5,2 4.9 11.2 10,6 11,8 6,0 4.9 7,1 14,1 11,8 16,5 8,2 5,2 9,4 16,7 11,9 18,8 7,1 6,3 8,0 14,4 13.3 15.7 9.1 6,6 _11,1 18,4 15.0 21,0 8 .’5 6,1 10,4 17,1 13,6 20,0 8,4 8,1 9,0 17,3 17,4 16,8 9,2 8,0 9,9 18,3 17,3 18,9 8,7 5,6 10,9 17,4 13,2 20,6 8,2 5,1 10,0 16,1 11,5 18,8 9,9 6,0 11,3 18,8 12,8 21.1 11,0 7,7 12,5 20,1 15,4 22,3 9,0 6,5 10,7 18,1 15,0 20,4 5,5 4,9- 6,0 11,2 10,9 11,6 6,5 5,1 7,8 13,0 u , o 15,0 P rz e st rz e n n e z ró ż n ic o w a n ie s ta rz e n ia się lu d n o śc i w P o ls c e

) 2 3 4 S z c z e c iń s k ie 7 ,8 7,5 8.8 T a rn o b rz e s k ie 13,6 8,8 16,0 T arno w skie 12,7 9,9 14.2 To ru ń sk i e 11.7 11,2 12,4 W a łb rz y s k ie 9,5 - 8,8 11,3 W ło c ła w s k ie 12,6 1 1 ,* 15,6 W ro cła w sk ie 9 ,6 9,1 10,8 Z am o jskie 15,2 19,4 17.0 Z ie lo n o g ó r s k ie 9,5 8.2 11,3 / Ź r ó d ł o : "R o c z n ik D em og raficzny” 1983. Ta b e la 2 (cd. ) 5 6 7 8 9 10 A, 7 * .3 5,6 10,9 10.5 12,0 9,1 5,4 11,0 18,0 12.3 20,9 8.4 5,9 9,6 16,6 13,5 18,5 7,4 6,7 8.3 15,6 15.1 16,5 5,8 5,1 7,5 12,9 12,1 - 15,1 8,2 7,0 9.2 16.9 15.5 17,9 5,9 5,4 7,0 13,0 12,4 14,6 10,3 5.6 11.7 19,9 12,8 22,2 6,1 5,0 7,6 12,8 11,2 15,1 B a rb a ra N o w ak o w sk a, Z o fia Z ar zy ck a

jewództwach w g ra n ic a c h od 7,6* ( l e g n i c k i e ) do 15,6» ( s i e r a d z k i e ) . Do województw o n ajn iższym u d z ia le lu d z i s ta r s z y c h n a le ż a ły wo­ jew ództw a: le g n ic k ie ( 7 , 6 * ) , s z c z e c iń s k ie ( 7 , 8 * ) , o ls z t y ń s k ie ( 8 , 2 * ) , k o s z a liń s k ie ( 8 , 3 * ) , s łu p s k ie ( 8 , 4 * ) i e l b l ą s k i e ( 8 , 6 * ) , a w ięc w yra ź n ie ziem ie zachodnie i p ó łn o c n a . P r z e s z ło ś ć demogra­ f ic z n a tyc h ziem , w ie lk ie ruchy m ig ra c y jn e okresu powojennego, d a ją w ięc o s o b ie znać w t a k t u k s z ta łto w a n e J s tr u k tu r z e lu d n o śc i według wieku - w stosunkowo n isk im u d z ia le lu d n o ś c i w wieku popro­ dukcyjnym .

Oo " n a js t a r s z y c h " województw - pod względem w ieku ich m ieszkań­ ców - n a le ż ą n a to m ia s t: - s ie r a d z k ie ( 1 5 , 6 * ) , - z a w o jsk ie ( 1 5 , 2 * ) , - b ia ls k o p o d la s k ie ( 1 4 , 6 * ) , - s ie d le c k ie ( 1 4 , 4 * ) , - łom żyńskie ( 1 4 , 2 X ), - łó d z k ie ( 1 4 , 1 * ) , - b ia ło s t o c k ie ( 1 4 , 0 * ) , - przem yskie ( 1 4 , 0 * ) .

Są to g łó w n ie województwa wschodnie i dwa województwa (łó d z k iu , s ie r a d z k ie ) le ż ą c e w centrum k r a ju .

Zw racaliśm y ju ż uwagę, iż s t op ie ń zaawansowania procesu s t a ­ r z e n ia s ię lu d n o ś c i J e s t in n y wśród mężczyzn i wśród k o b ie t. Prześled źm y w ię c t e r y t o r i a l n e zró ż n ico w an i e tego p rocesu w tyc h s u b p o p u la c ja c h .

Wśród mężczyzn u d z ia ł osób w w ieku poprodukcyjnym w y n o s ił w 1982 r . 7 ,5 * - w m ia sta ch 6 ,2 * , a na w si 9 ,4 * . D la m ia st w s k a ź n ik i w ahały s i ę w g ra n ic a c h od 3 ,3 * (w o j. le g n i c k i e ) . d o 8 ,6 * (w o j. ł ó d z k i e ) . O la w si n a to m ia s t n a jn iż s z y w skaźnik w ynosił 5,6* (w o j. s z c z e c iń s k ie i o l s z t y ń s k i e ) , a n ajw yższy 14 ,3 * (w o j. b i a ­ ł o s t o c k i e ) . W obu przypadkach maksymalny w skaźnik s t a r o ś c i demo­ g r a f ic z n e j o s ią g n ą ł w ię c 2 ,5 - k r o t n ie w iększą w a rtość n iż w skaźnik m in im a ln y. Zauważmy ponadto, że we w s z y s tk ic h województwach wska­ ź n ik i d la w si b y ły wyższe od wskaźników d la m ia s t , p rzy czym r ó ż n ic e w ahały s i ę od 0,4 p k t. p ro c . ( e l b l ą s k i e ) do 8,0 pkt. p ro c . ( b i a ł o s t o c k i e ) . Najw yższe ró ż n ic e w p k t .p r o c . w y s t ą p iły w w o je ­ wództwach: b i a ł os to ck im ( 8 , 9 ) , łomżyńskim ( 6 , 4 ) , zamojskim (6 ,1 ),; b ia ls k o p o d la s k im ( 5 , 8 ) , lu b e ls k im ( 5 , 8 ) , tarn o b rz e sk im (5 ,6 ), r a ­

domskim ( 5 , 3 ) , chełmskim ( 5 , 3 ) , s ie d le c k im ( 5 , 3 ) , k ie le c k im (5 ,2 ), c z y l i w województwach typowo r o ln ic z y c h , położonych na wschodnich ziem iach P o l s k i .

Zaobserwowane ró ż n ic e w sk azu ją, iż p roces s t a r z e n ia s ię męż­ czyzn p o w in ien być rozp atryw any o d d z ie ln ie d la mieszkańców m iast

i w s i. S tą d też d a ls z a a n a liz a przeprowadzona b ęd zie z uwzględ­ nieniem tego p o d z ia łu .

W s p ó łcz y n n ik i s t a r o ś c i d e m o g ra ficz n e j mężczyzn w m iastach wa­ h a ły a lg “ J ak wspomniano - w g ra n ic a c h 3 ,3 - 6 ,6 * , a w ięc ic h ob­ s z a r zm ienności w y n o s ił 5,3 p k t .p r o c . W skaźniki p o n iż e j poziomu ś re d n ie g o (.6,2%) w y s t ą p iły w 28 województwach.

W c e lu o b ja ś n ie n ia ró ż n ic w s to p n iu n a tę ż e n ia procesu s t a ­ rz e n ia s ię s łu s z n e w ydaje s ię w y d z ie le n ie grupy województw po­ dobnych. P o d z ia łu ta k ie g o dokonać można różnymi sposobam i. Jedne z n ic h prowadzą do u zysk an ia z góry zad an ej lic z b y grup, np. przez p o d z ia ł je d n o ste k na k w a rty lo w e , a w ięc jednakowo lic z n e p od zb iory lu b kw artylo w y p o d z ia ł obszaru zm ienności w s p ó łc z y n n i­ ków; w tym drugim przypadku uzyskane pod zb iory mogą sk ła d a ć s ię z ró ż n e j lic z b y je d n o s te k . Oruga grupa metod może być o p a rta na badaniu a b s o lu tn y c h lu b względnych p rz yro stó w w spółczynników s t a ­ r o ś c i w uporządkowanym szeregu województw i " c i ę c i u " szeregu w punktach dużych p rz y ro stó w . W tym przypadku zarówno lic z b a grup, ■jak i ic h lic z e b n o ś ć n ie j e s t z góry o k re ś lo n e .

Ponieważ w n in ie js z y m opracow aniu chcemy porównać s to p ie ń za ­ awansowanie procesu s t a r z e n ia s ię lu d n o ś c i d la jednorodnych sub­ p o p u la c ji, s łu s z n ie js z e w yd aje s ię zasto so w an ie metody p o d z ia łu ne u s ta lo n ą lic z b ę grup, przy czym p r z e s ła n k i m eryto ryczne p r z e ­ m awiają za kwartylowym podziałem obszaru zm ienności w s p ó łc z y n n i­ ków.

P rz y zastosow aniu t e j metody u z ysk a liśm y c z te r y grupy w o je ­ wództw o n is k im , średnim , wysokim i bardzo wysokim n a tę ż e n iu ba­ danego z ja w is k a . I l u s t r a c j ę g r a f ic z n ą dokonanego p o d z ia łu d la mężczyzn w m ia sta ch stan ow i r y s . 3.

Do p ie rw s z e j g ru p y, o n ajn iższym poziom ie współczynników s t a ­ r o ś c i d e m o g ra ficz n e jj w esz ły dwa województwa: le g n ic k ie i s z c z e ­ c iń s k ie . Na to m ia st w d r u g ie j g r u p ie , w k t ó r e j w s p ó łc z y n n ik i wa­ h a ły s ię od 4,7% do 5 ,9 * , z n a la z ło s ię d w a d z ie ścia województw, w tym w s z y s tk ie województwa zachodnie i północne (z w yjątk ie m

Suu/alfi S>b!ąg Ktstóhn Olsztyn lio riou ) ■' ’ih-AttlAkfi Btałą*\ Jbdiasi a Zielona Sbra /

VĄ

■

R y s . 3. Współ c z yn n ik i s t a r o ś c i d e m o g ra ficz n e j mężczyzn w m ia sta ch w 1982 r .

g d a ń s k ie g o ), cz ęść województw z pasa środkowo-wschodniego (o s tro ­ ł ę c k i e , ło m ż yń sk ie , rad o m skie, l u b e l s k i e , z a m o js k ie , ta r n o b r z e ­ s k ie , ta rn o w s k ie , rz e s z o w s k ie ) oraz województwo k a t o w ic k ie . G ru ­ pę t r z e c i ą (o w sp ółczynn iku s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j 6 ,0 - 7 ,3X) two­ rzy d w a d z ie ś c ia województw p ołożonych g łó w n ie w centrum oraz na w schodnich i południow ych k ra ń ca ch P o l s k i . W re sz c ie najwyższy s t o ­ p ie ń zaawansowania procesu s t a r z e n ia s i ę mężc zyzn w m ia sta ch (od 7 ,7 * do 8 ,6 » ) w ykazuje 7 n a s tę p u ją c y c h województw: s ie r a d z k ie ,

C Z J . niskie £ 2 3 W e łn ie B Z 3 wysok ie

b. w yso kie

R ys. 4. Ws p ó łc z y n n ik i s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j mężczyzn na wsi w 1982 r .

w a rsz aw sk ie, k a l i s k i e , p rz e m ysk ie , le s z c z y ń s k ie , poznań skie i łó d z k i e .

Zg oła in n e grupy województw u z y sk a liś m y d la mężczyzn zam ie­ s z k a ły c h na w s i. Przypom nijm y, żo w s p ó łc z y n n ik i s t a r o ś c i demo­ g r a f ic z n e j d la t e j s u b p o p u la c ji w ahały s ię w g ra n ic a c h 5,6-14,3*, 3 w ię c ob szar zm ienności w y n o s ił 8,7 pkt. p ro c . P o n iż e j ś re d n ie g o poziomu wynoszącego 9,4% z n a la z ło s i ę 25 województw. Oo grupy p ie r w s z e j o n isk im poziom ie w spółczynników (5 ,6 - 7 ,8 % ) z a lic z o n o

1* województw, położonych w y łą c z n ie na ziem ia ch zachodnich i pół­ nocnych ( r y s . 4 ).

Drugą grupę o średnim s to p n iu zaawansowania procesu s t a r z e ­ n ia s ię lu d n o ś c i (0 ,O - 9 ,9 X ) tw orzy 17 województw położonych w centrum i na p o łu d n iu k r a ju . Podobnie zróżnicow ana t e r y t o r i a l n i e J e a t t r z e c i a grupa o w yso k ich w sp ó łcz yn n ik a ch s t a r o ś c i dem ografi- c z n e j (1 0 ,0 - 1 2 ,ОХ) l ic z ą c a 16 województw, g łó w n ie c e n t r a ln y c h i w schodnich. W re sz c ie w c z w a r t e j g ru p ie z n a la z ły s ię t y lk o dwa województwa: s ie r a d z k ie ze w s p ó łc z y n n ik i em 12.5Х i b i a ł o s t o c k i e ( 1 4 , 3 X ).

W sk aźn iki s t a r o ś c i dem ograficzne i d la k o b i e t są przypomnijmy - zn aczn ie wyższe n i/ d la mężczyzn.

U d z ia ł k o b ie t w wieku poprodukcyjnym w o g ó ln e j l i c z b i e k o ­ b ie t w y n o s ił 1 5 ,9X, w tym w m ia sta ch 14,4%, a na wsi 1 0 ,2X. W o d ró ż n ie n iu od s u b p o p u la c ji mężczyzn, w s p ó łc z y n n ik i s t a r o ś c i de­ m o g ra fic z n e j k o b ie t w ie js k ic h n ie zawsze są wyższe od tyc h współ­ czynników d la k o b ie t z a m ie sz k a łych w m ia s ta c h . Wyższe w s p ó ł­ c z y n n ik i w m ia sta ch w y s t ą p iły w województwach: warszawskim , po­ znańskim , łódzkim , gdańskim, a w ięc w województwach n a jw y ż e j zurbanizow anych. U p o z o s ta ły c h województwach "przew ag a" w s p ó ł­ czynników w ie js k ic h waha s i ę w g ra n ic a c h od 0 ,7 p kt. ( s ł u p s k i e ) do 10,9 p k t .p r o c . ( b i a ł o s t o c k i e ) . Oprócz b ia ło s t o c k ie g o , n a jw y ż ­ szymi ró żn ica m i c h a ra k te ry z o w a ły s ię województwa: łomżyńskie (9 ,5 ), zam ojskie ( 9 , 4 ) , lu b e ls k ie ( 8 , 9 ) , ta rn o b rz e s k ie ( 8 , 6 ) , s i e d l e ­ c k ie ( 8 , 3 ) i k i e l e c k i e ( 8 , 0 ) , a w ięc - pod o b nie, ja k d la subpo- p u l a c j i mężczyzn - województwa typowo r o ln ic z e .

Wśród k o b ie t za m ie sz k a łych w m ia sta ch u d z ia ł osób w wieku poprodukcyjnym w y n o s ił 1 4 ,4X i b y ł niem al 2 ,5 - k ro tr» ie wyższy n iż a n a lo g ic z n y w skaźnik d la mężczyzn. U p osz czeg ó ln ych województwach poziom w spółczynników s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j wahał s i ę w g r a n i­ cach od 8 ,IX do 18,8% (o b s z a r zm ienności w y n o s ił 10,7 p k t . p r o c . ) . S to s u ją c op isa n ą metodę kw artylo w eg o p o d z ia łu ob szaru zmienno­ ś c i , o trzym aliśm y c z t e r y grupy województw ( r y s . 5 ) .

W g ru p ie p ie rw s z e j o n ajn iższym s to p n iu zaawansowania p ro c e ­ su s t a r z e n ia s i ę lu d n o ś c i (8 ,1 - 1 0 ,7 X ) z n a la z ły s i ę c z t e r y w o je ­ wództwa: l e g n i c k i e , k o s z a liń s k ie , s z c z e c iń s k ie i o l s z t y ń s k ie , a w ię c województwa ' ziem zach od n ich i p ó łn o c n ych . Drugą grupę o średnim poziom ie w spółczynników (1 0 ,9 - 1 3 ,3X) tw orzy 21 województw

średnie wysoki* fa.wysokie R ys. 5. Ws p ó łc z y n n ik i s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j k o b ie t w w 1982 r . m ia sta ch

poło żon ych przede w szystkim wzdłuż z a c h o d n ie j i w sch o d n ie j g r a ­ n ic y P o l s k i . Oo t r z e c i e j grupy (1 3 ,5 - 1 6 ,1 % ) z a l i czono 10 w o je ­ wództw, g łó w n ie c e n t r a ln y c h i p o łu d n io w ych . Bardzo wysokim po­ ziomem s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j (1 6 ,6 - 1 8 ,8 % ) c h a ra k te ry z o w a ło s i ę 6 województw: le s z c z y ń s k ie , k a l i s k i e , p o z n a ń sk ie , w a rsz a w sk ie , łó d z k ie (a w igc województwa c e n t r a ln e ) oraz p rze m yskie .

D la k o b ie t za m ie szk a łych na w si w sp ó łcz yn n ik s t a r o ś c i demo­ g r a f ic z n e j w y n o s ił 18,2% i b y ł d w u k ro tn ie wyższy n iż a n a lc g ic z

-□ niskie

E22

ny w skaźnik d la mężczyzn, mieszkartców w s i. Obszar zm ienności m iędzyw ojew ódzkiej w ynosi w tym przypadku 12,5 p k t .p r o c ., a w sp ó ł­ c z y n n ik i w ahają s i ę w g ra n ic a c h 11 ,6-24 ,1 % .

W g ru p ie o n a jn iż s z y c h w sp ó łcz yn n ik a ch (1 1 , 6-14,7% ) z n a la z ło s i ę 9 województw ( r y s . 6 ) zach od n ich i p ó łn o c n y c h . Drugą g rup ę, t e r y t o r i a l n i e bardzo n ie s p ó jn ą , stan o w i 16 województw o wskaźni ­ kach od 15,0% do 16%. Podobnie n ie s p ó jn a j e s t t r z e c i a grupa l i ­ czące 13 województw o w sp ó łcz yn n ik a ch s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j od

1 8 ,5X do 2 0 ,6X. Czw artą grupę tworzy 11 województw o w sk a ź n i­ kach od 2 0 ,9X do 2 4 ,IX ; są to g łó w n ie województwa wschodni e i 3 województwa c e n t r a ln e : p io tr k o w s k ie , s ie r a d z k ie , k i e l e c k i e .

O la b l i ż s z e j c h a r a k t e r y s t y k i w yodrębnionych obszarów s t a r o ­ ś c i d e m o g ra fic z n e j, w ta b . 3 z e s ta wione z o s ta ły n ie k tó r e m ie r n i­ k i d la badanych s u b p o p u la c ji.

Zastosowany sposób p o d z ia łu województw spowodował, 2e u zys­ kano grupy o podobnym s to p n iu zaawansowania procesu s ta r z e n ia się lu d n o ś c i, o czym św iadczy n ie z b y t w yso kie w s p ó łc z y n n ik i zmienno­ ś c i . Najw yższy s to p ie ń z ró ż n ic o w a n ia w y s t ą p ił w pierwszym obsza­ rze s t a r o ś c i , a n a jm n ie js z y - na ogół w obszarze bardzo w ysokich w spółczynników s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j.

W ś w ie t le uzyskanych w yników można chyba p o w ie d z ie ć , że ten sposób p o d z ia łu na ob szary podobne pozwala na dobre, zobrazowa­ n ie p rz e strz e n n eg o z ró ż n ico w a n ia badanego z ja w is k a .

Podsumowując a n a liz ę t e r y t o r ia ln e g o zróżn^cdw ania procesu s t a r z e n ia s i ę lu d n o ś c i, można sform ułow ać dwa n a s tę p u ją c e spo­ s t r z e ż e n ia :

- d la w s z y s tk ic h c z te re c h badanych s u b p o p u la c ji n a jn iż s z e

T a b e l a 3 C h a r a k te r y s t y k i rozkładów w spółczynników s t a r o ś c i d e m o g ra ficz n e j

w w yodrębnionych ob szarach s t a r o ś c i w 1982 r . Mężczyźni : l. K o b ie ty M ie r n ik ob szary s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j3 *• I 11 I I I IV I I I I I I IV 1 2 3 4 5 6 7 8 9 . i M ia s to Ś re d n ia a ry tm e ty ­ czna w sp ó łcz y n ­ ników (w X). 4,01 5,30 6,53 8,09 10,08 12,16 14,66 18,12

W artość m inim alna w sp ó łcz yn n i ków

(w X) 3,28 4,71 5,95 7,70 8,10 10,92 13,49 16,64

W arto ść maksymal­ na w s p ó łc z y n n i­

Tabela 3 ( c d . ) 1 2 3 4 5 6 7 В 9 Obszar zm ienności (w pkt. p r o c . ) 1,06 1,19 1,35 0,91 2,55 2,40 2,62 2,15 Mediana (w X ) X 5,15 6,39 7,98 10,47 12,28 14,62 17,36 W sp ó łczyn n ik b zm ienności X 0,23 0,21 0,11 0,24 0,20 0,18 0,12 L ic z b a w o je ­ wództw 2 20 20 7 4 21 • 18 6 w ieś Ś re d n ia arytm e­ tyc z n a w sp ół­ czynników (w X) 6,05 CD 'Л V* 11,00 13,44 13,09 16,56 19,43 21,71 Wa r to ś ć m in im a l­ na (w X ) 5,64 8,00 10,05 12,46 11,64 15,03 18,53 20,86 W artość maksy­ malna w sp ó ł­ czynników (w X) 7,70 9,88 И , 96 14,35 14,71 17,98 20,59 24,08 Obszar zmienno­ ś c i (w p k t. p r o c . ) 2,14 1,80 1,99 1,89 3,07 2,95 2,06 3,22 Mediana (w X) 7,13 8,96 10,98 x 12,26 16,49 19,19 21,68 W spółczynnik zm ienności 0,30 0,21 0,17 x 0,25 0,18 0,11 0,15 L ic z b a w o je ­ wództw 14 17 « 16 2 9 _{16 13 11} O z n a c z e n i a : * ~ Obszary s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j - s to p n ie zaawansowania p rocesu s t a r z e n ia s ię lu d n o ś c i: I - n i s k i , I I - ś r e d n i, I I I - w y s o k i, IV - bardzo w y s o k i; b - W sp ó łczynn ik z n ie n n o ś c i o b lic z o n o ja k o sto su nek w a rto ś c i obszaru zm ienności do m ediany.

U W A G A ! N ie o b lic z o n o mediany i w sp ó łcz yn n ik a zm ienności d la I obszaru d la męzczyzn w m ia sta c h i IV ob szaru d la raęZczyzn na wsi ze względu na t o , i ż w ob szarach ty c h z n a la z ły s i ę z a le d w ie po 2 województwa.

w s p ó łc z y n n ik i s t a r o ś c i w y s t ą p iły na ziem ia ch zach od n ich i p ó ł­ nocnych, n ajw yższe zaś - w województwach c e n t r a ln y c h i wschod n ic h ;

- w yodrębnione ob sz ary s t a r o ś c i d e m o g ra fic z n e j są podobne t e ­ r y t o r i a l n i e d la mężczyzn i k o b ie t za m ie sz k a ły ch na w s i. N ie ma

■ “ • ' ‘ ' ■ ’ ■ ' ЙЧа!. n ato m ia st zgodności w t e r y t o r ia ln y m zró ż n ico w a n iu d la k o b ie t - m ieszkanek m ia st i w s i, oraz mężczyzn w m iesicie i na w s i.

Tak w ię c problem y zw iązane z procesem s t a r z e n ia s i ę lu d n o á c i - zarówno z punktu w id z en ia p o trze b lu d n o á c i, ja k i s y t u a c ji na lokalnym rynku p ra c y - muszą być przedmiotem szczególnego z a in ­ te re s o w a n ia władz a d m in is tra c y jn y c h w województwach c e n t r a ln y c h i w schodnich. Je d n o c z e śn ie p o s tę p u ją c y p ro ces s t a r z e n ia s i ę lu d ­ n o á c i w i e j s k i e j , choć n i e jed n ako w y'n a całym o b szarze P o l a k i , każe zw ró cić uwagę na tę grupę lu d n o á c i we w s z y s tk ic h je d n o s tk a c h ad­ m in is t r a c y jn y c h k r a ju .

B a rb a ra Nowakowska, Z o f ia Z arz ycka

■ v ' ~ *r * . ' . *

SPATIAL DIFFERENTIATION OF POPUL ATION AGING PROCESS 14 POLAND

The a r t i c l e p re s e n ts the r e s u l t s o f a n a ly s t s perform ed on changes in the l e v e l o f demographic o ld age c o e f f i c i e n t s in Po­ lan d d u rin g the p e rio d 1950-1982 and t h e i r d i f f e r e n t i a t i o n in p a r t i c u l a r a d m in is t r a t iv e p r o v in c e s in 1962. The com parisons take in t o account d i v is io n s of the P o l is h p o p u la tio n in t o urban and r u r a l , and a c c o rd in g to sex.

Wh i l e d is t in g u is h in g groups o f a d m in is t r a t iv e p r o v in c e s w ith a s i w i l a r l e v e l o f demographic o ld age c o e f f i c i e n t s , th e re was a p p lie d the q u a r t i l e d i v i s i o n o f the v a r i a b i l i t y a re a o f these c o e f f i c i e n t s , T h is a llo w e d to d is t i n g u is h g e o g ra p h ic a l a re a s ch a- 0 1 r a c t e r i z e d w ith a d i f f e r e n t i n t e n s i t y o f th e p o p u la tio n agin g p ro c e s s .