A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __________________ FOL IЛ OECONOMI CA 9 3 , 1989 _______
Andrzej B o g u s * , Walentyna Kwiatkowska*
D E TERM INANTy POL I ТУК I ŚWIADCZEŃ SPOLECZNyCH W W A R U NKACH INFLACJI
1 ■ W s t g p
I
Procesy Inflacyjne, występujące w Polsce w latach o s i e m d z i e -siątych w nasilonej skali, powinny stanowić przedmipt pogłębionych studiów i analiz. Rozpatrywać je można na dwóch płaszczyznach. Pier-wszą - są dociekania nad mechanizmami powstawania zjawisk infla-cyjnych oraz poszukiwania rozwiąza* neutralizujących negatywne Ich skutki w p r o e fektywności owym systemie funkcjonowania g o s podar-ki, a zwłaszcza wypracowania rozwiążą* zwiększających skuteczność polityki motywacyjnej. Druoą płaszczyzną bada* powinny być społecz-ne konsekwencje inflacyjnego wzrostu cen I dochodów ludności, a
zwłaszcza zidentyfikowanie ujemnych zjawisk w sterze społecznej i uruchomienie takich mechanizmów, które stanowiłyby przed nimi so-cjalną osłonę.
Pr z e dmiotem opracowania są problemy związane z drugim obszarem bada* . Tezą przewodnią naszych rozważa* jest stwierdzenie, że głębokie procesy inflacyjne generują dodatkowe przesłanki i cele funkcjonowania systemu świadczę* społecznych, że system ten nie może być iródłem łatwych rezerw w poszukiwaniu środków dla o ż y -wienia rozwoju ekonomicznego. Świadomość szczególnych d e t e r m i n a n -tów wyznaczających w n i e z będnym zakresie rozwój świadczę*
spo-•
Dr, dr, adiunkci w Instytucie Ekonomiki Polit ycznej U n i w e r s y -tetu Łódzkiegu.
1 Badania te są realizowane w UL w ramach CPBP nr 08.01.4,1. "Me-chanizmy sterowania płacami i dochodami z tytułu pracy" kierowanego przez prof, dr hab. S. Borkowską.
18 Andr ze j Bogus, А/а I en ty tła Kwiatkowska
łeczriych ograniczać powinna pole łatwych manewrów, ale z drugiej strony zabezpieczać powinny przed niebezpi e c z o ń s t w e m ich destrukcji I powstania trudnych do przewidz en ia skutków społecznych.
2 . S-pofeciPi« •sku-t-kl inflacji w Polsce w latach o s iemdz ie si ątych
Wyst ępujące w Polsce w latach osi em dz iesiątych proces y Infla-cyjne wy wołały szereg negat yw ny ch skutków społecznych. Ich a n a l i -za ma na celu przede w s z y s t k i m m o ż liwość wypracow ani a m e t o d I środków łagodzenia względ ni e eli mi no wa ni a uj em nych konsekwencji zjawisk Inflacyjnych. Wsk azuje na potrzebę stworzenia nowych o b -szarów działania polityki społecznej w celu za pe wnienia o d p o w i e d -niej osłony socjalnej przed skutkami wzr os tu kosztów utrzymania. Moż e również stanowić podstawę do formułowania zadań polityki s p o
-łeczno-gospodarczej w tym zakresie.
Roz wa żania ogra ni cz aj ą się do następujących, istotnych s p o ł e c z -nych skutków inflacji, a mian ow ic ie !
- obniżenia do ch od ów realnych społeczeństwa!
- skutków społecznie n i e uzasadnionych pr oc esów redystrybucji do-chodów;
- degradacji pozycji społecznej i ekonomicznej okreś lo ny ch grup iudności, wystą pi en ia napięć i konfliktów społecznych;
- zm ni ej sz en ia skłonneści do oszczędzania, a wzros tu skłonności do konsumpcji;
- nieracj on al ne j struktury w ydatków i ut rw al an ia się n i e k o r z y -stnej struktury spożycia;
- osłabie ni a roli systemów m o t y w a c y j n y c h dla pracowników. '.V toku rozważań przyj mu je my definicję, Iż inflacja to proces wzros tu ogólnego poziomu cen, nie wy rażający wzrostu wartości to- лаг ó w , łecz prz ej aw iający się w spadku siły nabywczej pienią dz a .
2
Podana definicja inflacji jest używana w niemal Identycznej postaci prze/ wi ększość autorów za jm ujących się p r oblematyką in- M a c j i , mimo ł dostrzega się pewne jej niedostatki i powi er zc ho - y.r, ość. Patrz m. in. J. P e n, Ws p ó ł c z e s n a ekonomi a» PWE, War s z a w a ■7 2 , s. 232-235; R. J. В a i I, Inflation and the Theory of M o -ney, Ge or ge Allen and Unwin, Lon don 1367, s. 15; Z. G r a b o w -
Zdając sobie sprawę z faktu, Ii definicja ta m o ż e budzić pewne z a strzeżenia, związane m. in. z nie u w z g I ę d n I an Iem na etapie o k r e ś l a -nia Istoty zjawiska społecznych i ekonom ic zn yc h asp ektów pro cesów
inflacyjnych, Ich przyczyn, ch ar ak teru Itp., tym niemniej uważamy, iż stanowi ona w miar ę pow sz ec hn y i jednoznaczny sposób okreś le ni a problemów, a także wyłącza kon tr owersyjne m omenty definicyjne.
W teorii ekonomi! moż na spotkać opinie, Iż umiark ow an a Inflacja oddzia łu je pozytyw ni e na proc es y w zrostu gospodarczego, sprzyja utrzymaniu dobrej koniunktury, wpływa kor zy stnie na p o z i o m zysków,
3
powo du ją c ożywienie aktywności inwestycyjnej , W miarę jednak, jak tendencje inflacyjne na silały się, zaczęto dostrze ga ć n i e b e z p i e -cze ństwo ku mu lowania się n egatywnych skutków inflacji zarówno e k o -nomicznych, iak i społecznych. Spowo do wa ło to więk iz e z a i n t e r e s o -wanie pr ob le ma ty ką neu t га I iz ac j I uje mnych konsekwencji zjawisk
inflacyjnych zarówno w literaturze ekonomicznej, jak i praktyce k raj ó w kap i t a I i s tycznach oraz niektó r y c h kra jó w socjalistycznych, gdzie wys tą pi ły w o s t a t n i m czasie stosunkowo silne tendencje inf la -cyjne.
Jed ny m ze szczególnie istotnych sp ołecznych skutków Inflacji jest spadek doc ho dó w realnych społeczeństwa. Stopień obniż an ia sie p o z i o -m u doc ho dó w realnych jest uzależniony, jak ogóln ie wiado-mo, od w z a -jemnych proporcji zmian cen I d ochodów pi eniężnych. Co p r a -wda, proces inflacyjnego wzr os tu cen z reguły w y wołuje presję na wzrost docho dó w pienię żn yc h ludności, to jednak jeżeli dochody te nie pod noszą się w takim tempie, w jakim wzr astają ceny, d o -chody realne ulegają obniżeniu. Syt ua cj a taka jest c h a r a k t e r y s t y -czna zwłaszcza dla okr eś lonych grup s p o ł ecznozawodowych i d o c h o -dow yc h ludności. Dotyc zy ona pr ze de w s z y s t k i m grup o stałych t w zgl ęd ni e stabi ln yc h dochodach, takich jaki renciści, emeryci oraz inne osoby, dla któr yc h pow a ż n y m ź r ó d ł e m d ochodów są św ia dczenia s o -cjalne, ni ektóre grupy p racowników niepro du kc yj ny ch , jak też grupy na jsłabsze e k o n o m i c z n i e , np. rodziny w i e l o d z i e t n e 4 . D u ż y m
zagroże-J Por. np. N. К a I d o r, Eseje z teorii stabilizacji i w z r o -stu g o s p o d a r с z e g o , PAN, W a r s z a w a 1971, s. 204; P. A. S a m u e l - s o n, Economics, Mc G r a w - H i I I, N e w Уогк 1970, s. 256.
4 K. L u t k o w s k i, Inflacja a wzrost g ospodarczy w k a p i -talizmie, Р Ш , War s z a w a 1971, s. 23-24; G. S m u I s к a, P e t r y f i -kacja, polaryzacia, paup er yz ac ja , "Życie Gospo d a r c z e " 1986, nr 50, s. 3.
\
n i e m dla tych grup ludności, z" punktu wi dzenia stopnia spadku Ich dochodów realnych, jest Inflacja galopująca. Taka sytuacja mlala miejsce w Poi see w T382 r. G w a H o w n y wzrost cen w tymże roku p r z e -ciętnie o 100%, przy wz rofcle doc ho dów nomin al ny ch o ok. 70%, d o -prowadził do obniżenia się dochodów realnych o o k . 17%, przy c z y m płace realne spadły ok. 25%. Szacuje się jednak, iż w n i e k t ó
-rych grupach U f n o ś c i spadek do ch odów realnych mógł wynieś ć
na-С
wet 40% , mim o zas to sowanych przez paóstwo działarf osłonowych. W latach następnych, na skutek niższej stopy Inflacji {od 21,9% w 1983 r. do ok. 14,5% w 1964 r.j 14,1% w 1985 r.), ob serwuje się n i e -wielki wzrost doc ho dó w realnych (od 1,1% w 1983 r. do 3,6% w 1985 r.). Ogólnie szacuje się, iż w 1984 r. dochody gos po darstw pracowniczych wzr os ły o 47%, a u 53% spadły, podczas gdy w 1985 r. wzrost do ch odów osiągnęło 58% cz ło nków gos podarstw pr aco wniczych, spadek zaś wystąpił u 42%*'.
Ut rz ymujący się spadek d o chodów realnych w dość znacznej grupie gospo da rs tw pracow ni cz yc h jest zjawiskiem niepokojącym, gdyż mo żna p r z y p u s z c z a ć , Iż są to nadal te same gospodarstwa, u których w y -stąpił spadek doc ho dó w realnych we wcześniejszych latach. W d o -datku szacunki te nie uwzględn ia ją pozost ał yc h grup s p o ł e c z n o z a w o -dowych ludności, a mi a n o w i c i e g ospodarstw rencistów, emerytów, ro- b o t niczo-chłopskich i chłopskich.
W tej sytuacji koni ec zn a jest obrona do chodów rea lnych pr zed skutkami Inflacyjnego wzrost u cen. Obr on a ta jest moż l i w a i b a r -dziej skuteczna w sytuacji, gdy wzrost cen jest umiarkowany, p o -wolny i rozłożony w czasie. N e u t r a l i z a c j a zjawiska po ga rszania się wa r u n k ó w by to wy ch ok re ślonych grup ludności wy magałaby za tem stwo-rzenia od po wiednich m e c h a n i z m ó w rekomoensowani a i urea ln ia ni a d o chodów nominalnych, a także o kreślonych zmian jakościowych w d o t y c h -czasowej pol ityce iwiadczeó społecznych.
K o l e j n y m n e g a t y w n y m sku tkiem inflacji są nie korzystne i społecz-^ nie szkodliwe zjawiska re d y s t rybucji do ch odów społeczeństwa, w y -ni kające z faktu, iż koszty inflacji -nie rozkładają się równom ie rn ie
Czy m o żna mi eć trochę inflacji? "Žycie Gospoda rc ze " 1983, nr 15, s. 6 .
^ 5 m u I s к a, P e t r y f i k a c j a , polaryzacja .. ., s, 3; M aty r o -cznik statystyczny 19Й6, GUS, W a rszawa 1986.
*7
na poszcz eg ól ne grupy ludności . W y s t ę pujące efekty redyst ry bu cy jn e zależą od tempa Inflacji; są tym większ e iż wyższe jest tempo in-flacji. Ponadto zależą one od skali op óź ni en ia w czasie i stopnia po dwyżek doc ho dów n ominalnych różnych grup ludności w stosunku do wzros tu poziomu cen detalicznych. Ogólnie mówiąc, w w a r unkach p r o c e
-sów inflacyjnych zachodzi redy st ry bu cj a do ch odów na rzecz grup ludności o docho da ch bardziej ela stycznych (np. sektor prywatny, nie kt ór e grupy p racowników produkcy jn yc h) k o s z t e m grup ludności o dochoda ch bardziej stabilnych, w tym również i stałych płacac h (np. w bra nż ac h o ogran ic zo ny ch m o ż l i w o ś c i a c h wzro st u wydajności p r a -cy). W związku z tym, w tych osta tn ic h grupach spo łe cz no-zawodowych nast ęp uje nie tylko względne, ale i be zw zględne obn iż en ie do chodów r e a I n y c h .
Re dystrybucja mię d z y różnymi grupami dochodowymi ludności w y -stępuje także w sytuacji zróżnico wa ne go tempa Inflacji na' p o s z c z e -gólnych rynkach towarowych, z uwagi na odm ie nn ą w tych grupach strukturę spożycia dóbr kon su mp cy jn yc h. Szybszy wzrost cen dóbr p o d stawowych prowadzi do rela ty wn eg o p ogorszenia położ en ia grup ludności o niskich dochodach, w który ch wydatki na te dobra są sto-sunkowo znaczne. W przyp ad ku zaś wyż szego tempa wzr o s t u cen dóbr dal szego rzędu czy luksusowych ma m i e j s c e red ys trybucja d o chodów grup ludności zamożnej na rzecz b iedni e jszych grup społeczeństwa. P rzeprowadzone w Polsce kil ka krotne podwyżki cen, zw łaszcza a r t y -kuł ó w żywnościowych, za po cz ąt ko wa ne w 1982 r., w połączeniu z t r u d -nościami rynkowymi, spowodowały w słab sz yc h eko nomicznie grup ac h konsum e n t ó w istotne og ra ni cz en ia ilościowe i jakościowe w poz io mi e spożycia pos zc zególnych artyk uł ów żywnościowych, a nawet spadek ich
Q
spożycia . Sytuacja taka sugeruje m o ż l l w o ś ć ró wn ow aż en ia de fi cytu w bud żetach dom owych poprzez redu ko wa ni e p o d stawowych potrzeb, bądź sięganie do oszczędności, o ile takowe się posiada. Jest również p o w a ż n y m sympt om em obniżenia się poz i o m u życia w gru pa ch o niski ch dochodach.
L. M i a s t k o w s k i , Różni c o w a n i e cen w gos po darce so-cjal is ty cz ne j P.VE, War s z a w a 1966, s. 119-139.
0
Patrz m. in.ł G. S m u I s к a, Prz ez pryzmat cen, "Życie G o -spodarcze" 1986, nr 6 , s. 8 ; J. D z i k o W s k i , H. G i e- r z y ń s k a , D. F u l a r a, W p ł y w po dw yżek cen na zac ho wa ni a ko nsumpcyjne gos po darstw domowych (na ry nku a r t ykułów żywnościowych) w latach 1982-1985, "Handel Wewnęt r z n y " 1987, nr 4-5, s. 45-46.
Silne zjav/lska inflacyjne na począ tk u lat osiemdzi esi ąt yc h p o -wiązane z głęboką nierówno wa gą rynkową dop row ad zi ły do po wstania tzw. wtórnej r e d y s t r y b u c j i ’ do ch od ów społeczeństwa. Ten wtórny p o -dział doc hodów wynikał z utrzymującej się Inflacji utajonej, k t ó -ra w efekcie doprowadź Iła do po wstania w gospodarce tzw. "czarnego rynku", rozszerzania się łapownictwa i spekulacji, osi ąg an ia z y s -ków przez niektórych, bardziej " e n e r g Icznych 1 aktywnych" czł on kó w
społeczeństwa wyk upujących i gr om ad zą cy ch dobra w celu Ich spr z e -daży, demoralizacji pro du centów i handlowców. N i ekontrolowana przez państ wo wtórna dyst ry bu cj a doc hodów jest szcze gó ln ym z agrożeniem dla równowagi społecznej, rodzi b o w i e m napięcia I konfl ik ty s p ołe-czne pozostałej części społeczeństwa.
Pr ze ds tawione społeczne negatywne skutki inflacyjnego wzrostu cen detalicznych, a mianow i c i e obniżanie się do chodów realnych o- kr eś lo ny ch grup ludności oraz nie ko rz ys tn a redystrybucja dochodów, prowadzą do spadku stopy życiowej poszcz eg óI ny ch konsume nt ów , p o -wodują głęboką i nierówno mi er ną erozję dochodów. Sku t k i e m tego
jest wystąp ie ni e zjawiska narastan ia rozpiętości w dochodach, wzrost Ich k o n c e n t ra c j I, a z drugiej strony - pa up er yz ac ja grup o niskich do chodach i najsłabs zy ch ekonomicznie.
W Polsce w 1983 r. w na jw yższych grupach dochod ow yc h (10% n a j -zamożnie js zy ch gospodarstw) znalazło się 19% do cho dó w pracowniczych, zaś w 1984 r. - ok. 20%, 27% do ch od ów g ospodarstw r o b o t n i c z o c h ł o p -skich w 1933 r. i 21% w 1984 r. oraz 22% w 1984 r. do ch odów g o s p o -da, stw em er ytów I rencistów. W 1985 r, udział do ch odów grup
najza-g m o ż n i e j s z y c h wykazuje da*!szy wzrost o o k . 1% .
Wraz ze wz r o s t e m koncentracji d o chodów ma miejsce paupery za cj a grup ludności najmniej zamożnej. W 1984 r. dochody poniżej 7000 zł m iesięcznie otrzy my wa ło 23% gospod ar st w pr acowniczych I robotniczo- chłopskich, 35% gos po darstw chłopsk ic h oraz 42% eme ry tó w I r e n c i -stów. Już w pi e r w s z y m pó łr oc zu 1985 r., po pod niesieniu górnej g r a -nicy nisk ic h doc ho dó w do 8000 zł, w grupie tej znalazło się 27,5% g ospodarstw pra co wn iczych oraz 46,4% em er yt ów i renc is tó w .
Przsd-9 P a t r2: G. S m u I s k a , ~ D o c h o d y , p ł а с е , spożycie, "Życie G o -spodarcze" '385, nr 10, s. 2.
stawione zjawiska, poleg aj ąc e na wzglę dn ie szy bszym tempie wzr os tu doc ho dó w wysokich i stosunkowo n i ż s z y m tempie wzro st u doc hodów n i -skich, wyraźnie wskazują na dokonujące się procesy polaryzacji d o chodów w Polsce. Świadczyć może o tym również degradacja n a j n i ż s z e go wynagrodzeni a decydującego o poziomie życia rodzin n i e z a m o ż -nych w stosunku do przeciętnego dochodu. Na przy kład w 1985 r. płaca minimalna stanowiła 16X średniego wynagrodzeni a (w 1982 r. - 2 5 , 2X), a najniższe wynagrodzenie - 27X (w 1982 r. - 34 ,4%)1-1 .
Przeds tawione przykłady liczbowe, świadczące o w z g l ę d n y m i b e z -w z g l ę d n y m zubożeniu grup o niskich i najniższych dochodach, -wskazują na konieczność neutralizowania, przynajmniej częściowego, negatywnych konsekwencji zjawisk Inflacyjnych dla tych grup, ponieważ właśnie o- ne szczególnie dotkliwie odczuwają skutki inflacji. Obrona n a j n i -żej uposażonych przeciwdziałałaby b o wiem degradacji pozycji s po-łecznej i ekonomicznej tych grup, a także możliwości powstania o- kreślonych napięć I konfliktów społecznych.
Społecznym wy m ogiem w warunkach silnej presji Inflacyjnej staje się zabezpieczenie dochodów tych grup przynajmniej na poziomie m i -
12
n i m u m socjalnego . Wydaje się przy tym, iż rozpatrując p r o b l e m m i -n i mum socjal-nego jako podstawy zabezpieczeni a społecznego przed negatywnymi skutkami inflacji, Istnieje konieczność jego badania w
trojakim znaczeniu:
1 ) jako m i n i m u m życiowego, zbliżonego do m i n i m u m b i о Iogicznegos 2 ) jako m i n i m u m socjalnego w znaczeniu absolutnym, uwzględniającego nie tyiko potrzeby biologiczne, ale również określone p o t r z e -by społeczne na danym etapie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju; 3) jako m i n i m u m socjalnego w wyrażeniu względnym, czyli w p o s t a -ci relacji m i n i m u m do średniego poziomu dochodów.
W 1986 r. w Polsce, m i n i m u m życiowe szacuje się na o k . 7500 zł na osobę w rodzinie czteroosobowej, natomiast m i n i m u m socjalne określa
13
się na 9500 zł . W skład m i n i m u m życiowego wchodzą wydatki na
żyw-11
S m u I s к a, Petryfikacja, polaryzacja..., s. 3. 12
L. Z i e n k o w s к i, P o z i o m życia, m e tody rriierzenia i o- ceny, PWE, Warszawa 1979, s. 183 i in.; A. R y m o w s k i , M i n i -m u -m socjalne, PWN, Warsz a w a 1973.
2 4 f Andrzej Bogus, Walentyna Kwiatkowska
v_
....
noŚć, higienę I mieszkanie, podczas gdy m i n i m u m socjalne uwzględnia ponadto wydatki na kulturę, oświatę i wypoczynek.
M i n i m u m socjalne ustalone na poziomie m i n i m u m bio logicznego, o- bejmujące najbardziej podstawowa potrzeby człowieka, mog ł o b y s t ano-wić granicę, której ni eo si ąg ni ęc Ie oznacz ał ob y kon ieczność st oso-wania okre śl on yc h preferencji socjalnych dla rodzin i osób ż y j ą -cych w ubóstwie ekonomicznym, w celu ochrony ich konsumpcji na n i e z b ę d n y m poziomie. Jednocześnie moż n a argumentować, że wraz ze w zr o s t e m poziomu pr ze ci ęt ny ch doc hodów społecznie uzas ad ni on e
sta-je się podnos ze ni e abs ol ut ne go i relatywnego poziomu m i n i m u m socjalnego.
K o l e j n y m spo łe cz ny m sk ut ki em inflacji s4 określo ne zmiany skłon-ności do oszczędzania zarówno jeżeli chodzi o wielkość, jak. i •strukturę oszczędności. Skłonność do os zc zę dz an ia pos zc zególnych
jednostek zależy od wielu czynników, mię d z y innymi takich jaki w y -sokość stopy procentowej, pozi.om do ch odów realnych, pr je widywan i a zmian cen.
Zależność m i ę d z y wielkośc ią oszczędności a wys ok ości? stopy p r o -centowej była p r z e d m i o t e m zai nt er esowań neok la sy cz ne j szkoły w
14 .
ekonomii burżua zy jn ej . Na oklasycy traktowali rozmtary o s z c z ę d -ności jako fuhkcję realnej stopy procentowej. W warun ka ch p r o c e -sów inflacyjnych realna stopa pr ocentowa spada.co pow oduje z m n i e j -szenie bod i c ó w do oszczędz an ia i w efekcie - rozmiar ów o s z c z ę d n o -ści. Sytuacja taka nie wystąpi jedynie wówczas, gdy wzrost n o m i n a l -ny stopy pro centowej przew yż sz ać będzie stopę inflacji.
J. M. Keynes wskazał na znaczenie zmian w rea lnych do chodach na skłonność do o s z c z ę d z a n i a ^ . Jego zdaniem, skłonność do oszcz ęd za ni a jest rosnącą funkcją realnych dochodów. Mo żna zate m wnioskować, ' I ż silne proces y inflacyjne wywołujące spadek d o chodów re al ny ch p o -wodują zmn iejszenie skłonności do oszczędz an ia oraz spadek r o z m i a -rów o s z c z ę d n o ś c I .
W p ł y w pr ze widywań zmian cen na skłonność jednostek do
oszczę-Л
fi
dzanla był rozpatr yw an y przez J. R. Hicksa' oraz w pracy 0.
Lange-*1 ^ • Г T
0. L a n g e, N e o klasyczna szkoła w ekonomi i , [w:J 0, L a n- g e, Ozieła, t. Э, W a rszawa 1975, s. 64-86.
15 J. M. K e y n e s, Og ólna teoria z a t r u d n i e n i a , pro centu i pieniądza, Р ' Ш , W a r s z a w a 1956, s. 41.
J, R. H I c k s, Warto ść i kapitał, PWN, War s z a w a 1975, s. 318-332.
17
go p t . “Gię tkość cen i za trudni en ie" , Lange, wycho dz ąc z z a ł o ż e -nia, że jednostki planują swoje zakupy na pewien c z a s ' 8 , u z a s a d -niał, iż rozkład tych zakupów w czasie (a w związku z tym rozmiary oszczędności) zależą od przewi dy wa ń jednostek co do pr zy sz ły ch zmian cen. Miar ą relacji tych prz ew idywań na zmiany cen Jest ws ka źn ik elastyczności przewidywań, rozumiany jako iloraz rel a t y -wneg o przy ro st u ceny prz ew idywanej i re la tywnego przyr os tu ceny bieżącej . W prz yp ad ku elastyczności prz ewidywań równej 1, z m i a -ny cen nie wywoł uj ą zmian w ust a l o n y m planie zakupów, gdyż w ocenie
jednostek pr zyszłe ruchy cen będą takie same Jak bieżące zmiany cen. Gdy elastyc zn oś ć kształt uj e się w prz ed zi al e (0,1), przyszłe zmiany cen będą słabsze od zmian bieżących, co wpływa na decyzje o prze su wa ni u zapla no wa ny ch zaku pó w z okresu bi eżącego na okresy przyszłe. Przy elastyczności wyższej od 1, jednostki przewidują, że prz yszłe zmiany cen będą silniejsze od zmian bieżących, co p o w o d u
-je, w przyp ad ku wzros tu cen, p rzesuwanie zakup ów z okresów p r z y -szłych na okres bieżący. Ten oslatni charakter p rzewidywań jest w y -soce prawdo po do bn y w wa runkach n a silających się pr o c e s ó w Inf lacyj-nych. Będzie on działał w kie runku ogranic ze ni a rozm ia ró w o s z c z ę -dności, na skutek przes uw an ia zaku pó w z okresów pr zyszłych na okres bieżący.
Dok on an a analiza skłania do wniosku, iż w w a r unkach pr o c e s ó w inflacyjnych, w y wołujących erozję do c h o d ó w realnych, depre cj ac ję siły nabywczej pieniąd za oraz określony charakter p rzewidywań jed-no stek co do pr zy sz ły ch zmian cen, wystę pu je tendencja do spadku s k łon-ności do oszczę dz an ia i wzr os tu skłonności do ko ns umpcji. Z a t e m proce sy inflacyjne mog ą wywo ła ć "ucieczkę" od pieni ąd za (spadek po py tu na pieniądz) i sub stytucję dóbr w m i e j s c e pieniądza.
Nasil en ie Inflacji w Pol sc e w latach osiemdzie s i ą t y c h s p o w o d o -wało zmiany w strukturze zas ob ów p ieniężnych ludności, p o l e g a -jące na zmniejs ze ni u się udzi ał u oszczędności w zas ob ac h p i e n i ę -żnych. Podczas gdy do 1975 r. udział oszczędności w prz yr oś ci e zasobów glo ba lnych ludności był wysoki i wynosił o k . 70-80X, to w
0. L a n g e, Gi ęt kość cen i zatrudnienie, [w:] O. Lan ge Dzieła, t. 1, Kapital iz m, PWN, W a r s z a w a 1973.
18
L a n g e , Giętkość cen..., s. 590. H i c k s, Wartość i kapit ał .. ., s. 322.
1979 r. spadł już do 5 5 X , aby w począt ka ch lat osiemd zi es ią ty ch 2 О
osiągnąć przeci ęt ną wielkość ок. ЭЗХ . Spadek skłonności do o - szczędzenia w warunkach inflacji potęgowany był przez pojawie ni e się cen "czarnorynkowych" oraz wzrost cen targowiskowych, wskutek występ uj ąc yc h nie do borów towarowych na rynku dóbr kon sumpcyjnych.
J«dno rc “ fr>.je wzr astała w t-ej ty tuatji i*)onnoić do grcm aa ze ni a za-/
pas ów w formie rzeczowej.
Brak m e c h a n i z m ó w zdolnych stymulować ko nsu mentów do o g r a n i c z a -nia popytu do rozm ia ró w poż ąd anych z ma kroekonomi cznego pu nk tu w i -dzenia, przyczynia się do ut rz ym an ia inflacji zarówno otwartej
jak i utajonej, a także ni ezrównoważonego rynku konsumpc yj ne go . Nie do stateczna wi el ko ść i dość uboga struktura asor ty me nt ow a o- ferowanych towarów, przy wz ra st aj ąc ej skłonności do konsumpcji, wywołuje zjawiska ni eracjona In eg o nadmie rn eg o wyk up ywania dóbr, często na zapas, ich marnotr aw st wo , pr ym itywizację i znaczną p r z y -pa dkowość struktury wydatków, a w konsekwencji - struktury s p o ż y -cia. Inflacyjny wzrost cen ut ru dn ia rodzinom, zwłaszcza o n a j n i ż -szych i niski ch dochodach, zmianę wielkości i struktury ich spożycia zgodnie z pożądanym, r acjonalnym m o d e l e m konsCjmpcji zakład a j ą c y m ws ze ch stronne za spokojenie pot rz eb po dstawowych i wyż sz eg o rzędu na d a nym etapie rozwoju społeczno-g os po da rc ze go . W w a r unkach inflacji, rodziny te maj ą niewiel ki e szanse wyj śc ia poza model żywnoś ci ow o-
21 -odzieżowy
Silne zjawiska inflacyjne pr ow ad zą do osłabienia rołi sys temów 22
m o t y w a c y j n y c h dla pra co wników . Wzrost płac wy wo ła ny przez wzrost cen moż e nie dawać odpowied ni ch e fektów w postaci wzrost u wydajności pracy, adyż często jest traktowany jako należna r e k o m p e n s a t a , a nie bodziec do bardziej efektywnej pracy. Tego r o d z a j u zja wi sk o jest niekorzystne, gdyż prowadzi do traktowania przez spo łe cz eń st wo w z r o -stu płac jako kategorii socjalnej należnej każdemu, a nie jako rekompen sa ty lepszej pracy. Przy ni erównowadze rynkowej i inflacji spada atrakcyj no ść dodat ko wy ch dochodów. Zan ik aj ą odp ow ie dn io silne
"" G. R y t e l e w s k a , Os zczędności ludności w waru nk ac h pr oc esów Inflacyjnych, "Bank i kredyt" 1383, nr 8 . .
Por, M. P o h o r i I I e, Model konsumpcji w Police " Ż y -cie Gospoda rc ze " 1975, nr 45.
í c W. S z y m a ń s к i. Cen y a ko ns um pc ja i produkcja ż y w n o ś -ci, tlSW, Wa rs za wa 1979, s. 343.
bodice do poz ys ki wa ni a droże ją cy ch dóbr wy ższ eg o rzędu i lu ksu-sowych. Możn a zatem stwierdzić, że pol ityka cen nie wy pr acowała m e -chanizmu umożliwiaj ąc eg o właśc iw e wią za ni e zależności mię d z y płacą
- ceną - podażą - 3 sp.!racjami ko nsumpcyjnymi. Stąd też wynika o- sfcabifenie motywacji płacowej w sferze produkcji oraz spaaek e f e k -tywności pracowniczej.
Przeds ta wi on e negatywne społeczne skutki inflacji ws ka zują na koniecz no ść ur uchomienia rozwiązań zabezpiecz aj ący ch re al iz ac ję , nie zb ędnych celćw społecznych, zgodnych z podstawowymi założeniami ustrojowymi gospodarki s o c ja I i s ty c z n e j . Po lityka s p o ł e c z n o g o s p o -darcze powinna zakładać neutr al iz ac ję i stopniową likwidację n e g a -tywnych konsekwencji pr oc esów inflacji, poprzez aktyw iz ac ję p o l i -tyki świadczeń społecznycn dla wy branych grup ludności, jak też wyk orzystywanie zabiegów kompensujących wzrost kosztów utrzymania, w
róinych fermach (np. indeksacji płac, rewaloryzacji świadczeń spo-23
łecznych), zakresie i stopniu* .
3 . świadczenia społeczne jako element osłony so c j a lnej
Świad cz en ia społeczne stanowią część realnych d o chodów lu dnoś-ci. Założeń polityk! świadczeń nie m o żna więc rozp at ry wa ć w o d e r w a -niu od ewolucji systemu płac ani też od tak ważne go czynn ik a d e -ter mi nującego zmiany w poziomie życ iowym ludności, jak proce sy in-flacyjne. Przy c z y m szczególnie w a ż n y m p r o b i e m e m staje się nie tylko określen ie odpowi ed nic h relacji międ z y terroem wzro st u ś w i a d -czeń a tempem wzro st u płac i innych doc ho dó w z tytułu pracy, lecz również w y b ć r odpowieaniej struktury świadczeń (pienięż ny ch i w n a -turze! oraz przy ję ci u takich zasad ich podziału, które zap ew ni ły by najw ię ks zą skuteczność w realizacji założonych przez nie celów spo-łecznych.
Pod st aw ą wyp ra co wa ni a zasad fu nk cjonowania systemu świadczeń
P 3
W. K w i a t к o w 5 к a , W ybrane oro bl em y m e c h a n i z m u d z i a -łania indeksacji do ch cc ów w go sp od ar ce so cj al istycznej, "Gosp od ar ka P l 3n o w a “ 1385, nr 2, s. 69 i in.; M. K a & a j, Indeksacja, d o
-świadczenia, kon tr owersje, wa ri anty wyporu, "Polit yk a Społeczna" IÖS2, nr 10, s. 1-2-, Л. K w i a t k o w s к a, P r o b l e m y indeksacji do- ched.ów, "P olityka Społe cz na " 1984, nr 6 , s. 9 I in.
28--- Andrzej Bogus, Walentyna Kwiatkowska --- ---'— ■— -— ■
społecznych w szczególnych warunk ac h głębokich pro ce sów Inf lacyj-nych winien być z jednej strony wybór określonej "filozofii" w z a -kresie ogólnej ich roli i funkcji w polityce społecz no -e ko no ml cz ne J państwa, z drugiej - wyniki bada ń em pi rycznych w zakresie skutków j mech a n i zmów dotyc hc za so wy ch rozwiązań w sferze świadczeń spo ł e c z -nych.
Istotą zasad podziału świadczeń, w y r ó ż n i a j ą c y m *e ze strumienia doc hodów z tytułu pracy, jest nadr zę dn oś ć k r y t e r i u m potrzeb. R o z -patrując świadczenia z pu nk tu wid ze ni a zadań, które ma ją do s peł-nienia moż na wyróżnić dwa rodzaje .świadczeń: służące za be zp ie cz en iu społecznemu (emerytury, renty, zapomogi, stypendia Itp) oraz ś w iad-czenia pologa ią ce na finansowaniu dóbr i usług, który ch kons um
-2 U . i
pcja ma szczególnie ważne, pozy ty wn e efekty zewnętrzn e . Podział • ten m a szczególnie istotne znaczenie dla ukształt ow an ia pr awidło-
wych relacji mię dz y świadczeniami pieniężnymi a świa3czeniami w naturze z punktu wid zenia osi ąg ni ęc ia poż ąd an yc h efektó w w s t ruk-turze konsumpcji. M o żna przyjąć, że po lityka świadczeń spo łecznych ma dość duże możliwości m a n e w r u w warun ka ch ustabiliz o w a n e g o w z r o
-stu gospod ar cz eg o i stałego podnos ze ni a ogó ln eg o pozi om u konsumpcji 1 zmniejszania się zakresu gos po darstw domowych żyj ących w słerze niedostatku. Staje się ,natomi ast bardziej złożoną I w/maga t r u d -niej szych wyb o r ó w w sytuacji załamania gos po da rczego i na silenia się procesów Inflacyjnych, obni że ni a doc ho dó w rea lnych ludności i wys tępowan-u po tr ze by rozsz er ze ni a osłony socjalnej na coraz w i ę -kszą zbiorowość g ospodarstw domowych. Specy fi ka polityki św iadczeń
społecznych w wa runkach głęboki ch pr oc esów inflacyjnych i p r z e c i w -dzia łaniu choć w części ich n e g a t y w n y m społecz ny m skutk om wyraża
się więc w konieczności w y pracowania takich m e c h a n i z m ó w finansowego ich za silania oraz Ich podziału, aby: po pierwsze - zab ezpieczyć do-chody n a j słabszych eko no mi cz ni e grup ludności, przynaj mn ie j na p o -ziomie m i n i m u m socjalnego, po drugie -.nie dopuścić do degeneracji Infrastruktury wytwar za ni a usł ug społecznych.
W literaturze podkr eś la się, że pro b l e m zapewnienia n a j s ł a b s z y m ekonom!c zn i e grap o m sp oł ec zn ym w arunków za spoKojenia e Iementarnych p otrzeb przyna jm ni ej na po ziomie m i n i m u m socjalnego na js ku te cz ni ej
Per. M. P o h o r i ł i e, Potrzeby, podział, konsumpcja, P W E , W a r s z a w a 1985, s. 153.
\
nal eż ałoby rozwiązywać poprzez świadczenia p i e n i ę ż n e 2 5 . Natomiast świadczeni* w naturze winny być ściśle związane ^ obszarami s p o ż y -cia o ważnyc h zewnętrznych efektach społecznych; Inaczej for m u ł u -jąc tę myśl, m o ż n a stwierdzić, iż specyfika polityki św iadczeń w szczególnych wa runkach wysokiej inflacji winna być szybsza dy namika świadczeń pieni ęż ny ch nak ie ro wanych szczególnie na najsłabs ze ekonomi czn ie grupy ludności z Jed no cz es ny m z a c h o w a n i e m na n i e z b ę -d nym poziomie nak ładów na i n frast ru kt ur ę usł ug wytwarzającą świad-czenia w naturze.
Takie sfo rm ułowanie celów polityki świadczeń społe cz ny ch rodzić moż e obawy o na dmierny rozbudowę sfery socjalnej 1 pow st an ie
swoistego "państwa n a d o p i e k u ń c z e g o * , w k t ó r y m nadm ie rn a podaż " d y -widend społecznych" stać się mo że z jednej strony a n t y b o d i c e m d I a systemów motyw a c y j n y c h docho*dów z tytułu pracy, z drugiej - p o -przez dodatkowe obciążen ia budże to we cz y n n i k i e m I n f lacyjnogennym. Op i r. I om o nad op iekuńczej r c l i p a ń s t w a i konieczności ogr an ic za ni a wzrost u rozmiarów świadczeń prze cz ę analizy por ównawcze udzia łu świadczeń społecznych w dochodzie n a r o d o w y m w Polsce i w innych krajach socjalistycznych.
W Polsce, ja* pod* re śl a to M. iftiniewskł, udział świadczeń s o c j a -lnych W do chodzie na r o d o w y m j^st najni żs zy wśród europej sk ic h kraj?« s o c ja I i s tycznych I w ogol© w Europie, wynosi b o w j e m o k , 22- - 23Я2 6 .
Innym wskai'nikiem p r z e c z ą c y m o p i n i o m o nadmiernie r o z b u d o w a n y m systemie św>a^czeń Jest relacja wysokości p o d stawowych świadczeń, takich jaki emerytury i renty, zasiłki chorob ow e I rodzinne itp., do innych a o c h c d ó w . Jest to sz cz ególnie ważne w war unkach p r z y ś p i e s z o nego ruchu płac i cen, a świadczy o fu nk cj on ow an iu mechanizmów d o s t o -sowawc zy ch chrorilęcych te relacje prze d destrukcją. I tak np. p r z e ciętna emerytura i renta sięgała w 1985 r. 46% p r z e ć i ę t n e g o w y n a g r o -dzenia, *v .933 r, - i.5,5X,a w 1982 r. - 49,4%. N a j niższa emery tu ra uległa
jeszcze głębszej degradacji: 38,9% p r zeciętnego wynag r o d z e n i a w 1982 r. do 25% w 1985 r. Przeciętny zasiłek r0 dzi nny wynos 11 w 1985 r. 13,5% przecię tn eg o wynagrodzeni a , a w 1982 r. 22,3%, przeciętny
za-25
P o h o r i I I e, Potrzeby, podział..., s. 154. 2 6
Por. M. W i n i e w s к i, Anal iz a w a r u n k ó w byt u r o b o t n i -ków w Polsce "P olityka Spo łe cz na * 1SÔ7, nr 3, s. 13.
sitek wyc ho wa wc zy odp ow ie dn io 20% ! 33% • Zgodzić się należy z od 1 nią Wini ew sk ie go , "że cały nasz system racjona ln y ma m a ł o sił w i t a l -nych, jest m a t o odporny na de strukcyjne dz iałanie Inflacji"
P r o g r a m aktywizacji roli p i en i ężnych. iw I adczeń sp oł ecznych w pr ze ci wdziałaniu n e g a tywnym sp oł ec znym skutk om zjawisk Inflacyjnych wymaga zmiany zasad funkcjonowania systemu świadczeń. D o t y c h c z a
-sowe działania łagodzące 'dotkliwości skutków Inflacji można p o -dzielić na dwa rodzaje: a) działania do st os owawcze typu ad hoc, b)
29
działania o ch arakterze sy st em ow ym . P r z y k ł a d e m pierwsze go r o -dzaju działań były rek ompensaty podwyżek cen żywności I opału z • 1 lutego 1982 r. Szacuje się, że gdyby nie wprowa dz on o tego typu o-
łłony socjalnej, to spadek płacy realnej wynos ił by o k . 35% (a nie 25%), a emerytury i renty przes zł o 4CX (a nie 20%). Podobn ą formą .był o zwiększenie zasiłków rodzinnych poprzez wliczenie do nich
rekompensat. Rozwią za ni a systemowe były związane przede w s z ystkim 30
Z reformą systemu emerytalno-r en to we go . Brak jednak waloryzacji świadczeń w latach 1983-1985 powodował pog ar sz an ie relacji św iad-czeń bieżą cy ch do nowo przyznanych. Wejśc ie w życie dopiero w
1986 r. zapisu o corocznej waloryzacji nadaje takiemu działaniu w w i ę k s z y m stopniu charakter systemowy. W opinii jednak spe cjalistów zastąpienie w m e chanizmach waloryzacji współczynnika w zrostu płac w s p ó ł c z y n n i k i e m wzrostu koszt ów utrzyma ni a moż e g rozi^ć w
szym okrešte st ałym o d t w a r z a n i e m się "starego portfela . W celu prz ec iw dzi ał an ia temu ni ek or zystnemu społecznie zjawisku i z a p e w -nienia wyższej sprawności systemowej regulacji zabezpieczeni a socjalnego, chroni ąc eg o p o z i o m do ch odów em erytów i rsncistow, n i e -zbę d n y m winno być oparcie me c h a n i z m u wa loryzacją na systemie in-deksacji powiązanej ze w z r o s t e m p r zeciętnych płac"’’ .
^ Sztjrzej na ten temat, pr ze ds ta wi aj ąc wyniki badań Rady ds. Rodziny, pisze: S m u I s k a, P e t r y fi kac j a , po I ar y z a c j 3...
20 W i n i e w s к i, Anali za warunków..., s. 13.
29 W.' W 1 n i. e w s k i, H. G ó r a I s к a, Zag ro że ni e s f e -ry socjalnej, "Życie Gospod ar cz e" Ý384, nr 1.
30 Por. Ustawa z 14.12.1982 o zaopatrzeniu emerytalnym pracovmi- k á w i ich rodzin, "Dziennik U s t a w ” 1982, nr 40.
31 Poo. A. W i k t o r o w, Czy warto zmłen i a i .ustawę e m e r y -talną, "Praca i Za be zp ie cz en ie S p o ł e c z n e ’* ':986 nr 1, 7, 3.
Analizując rolę świadczeń pien ię żn yc h w ksz ta łt owaniu doc hodów ludności ważne znaczenie ma po znanie relacji ich dynamiki w st o-sunku do innych dochodów. Dyn am ik ę tę dla lat 1980-1983 przeds ta wi a tab. 1 .
T a b e l a 1
Udział świadczeń pieni ęż ny ch w strukturze doc ho dó w nom inalnych ludności w latach 1980-1983 (w X)
Wys zczególnienie 1S80 1981 1982 1983
Dochod y nominalne o s o b i
-ste og ół em 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 w t yms
dochody z pracy w g o s -podarce uspo łe cz ni
o-ne j 55,5 53,6 47,2 47,9
dochody z pracy w r o l nictw ie nie u s p o
-łeczni on ym 15,0 16,5 17,7 16,0
Świa dczenia pi eniężne 11,7 1 2 , 2 18,8 17,7
Z r 5 d ł os Gos po da rk a w pro ce si e reformowania, red. J. Pa je- stka, РЛЕ Wa rs zawa 1986, s. 203.
W 1992 r. wyraźnie zwiększył się udział d ochodów z tytułu świad-czeń społecznych w cgólnej sumie d o chodów oso bis tych ludności. N a -leży jednak pamiętać, że wzrost u działu świadczeń wynikał w p o w a ż -n y m Stopniu ze z w i ę K S Z o n e j liczby k o r z y stających ze świadczeń, a
tylko w n i e w i e l k i m stopniu wyrażał wz gl ędną pópr aw ę indywi du aI n e j sytuacji osób po bi er ających świadczenia. Co więcej, anal iz a b u d ż e -tów pr ac ow niczych g ospodarstw dom owych wsk azuje na mal e j ą c y udział świadczeń pieni ęż ny ch w og ól ny ch do chodach oraz, co jest jeszcze bardziej istotne dla polityki społecznej, wyższy spadek tego
udzia-łu w słabszych ekonomic zn ie g o s p o d arstwach domowych. W y r a z e m tego są d ane zawarte w tab. 2 .
Zgodzić się nal eż y z opinią, że w drugiej poło wi e lat o s i e m -dziesi ą t y c h i w nastę pn ej pięc io la tc e globalne rozmiary środków k i e r o w a n y c h na świ adczenia społeczne {zarówno pieni ęż ne , jak i w nat urze) będą mus i a ł y wz ra stać szybciej niż globa ln e roz miary
do-T a b e l a 2
I
Udział pieni ęż ny ch świ ad cz eń społecznych w dochodach praco wn ic zy ch go sp odarstw do mowych wg ich zamożności (w X)
Rok Ogó-łem
- Grupy dochcdow-e- (wg mi»s licznego dochodu na osobę) 5 000 I więcej 5 001- - 6 00 0 6 0 0 1 - - 8 000 8 0 0 1 - -1 0 000 10 001- -12 000 12 001- -14 000 14 001- -16 000 16 001 I więce, 1983 14,1 27,4 24,0 19,9 18,2 15,6 13,4 10,8 7,2 1984 13,1 24,7 22,4 14,2 16,5 14,0 12,9 10,В 6,9 1985 12,4 25,0 21,6 17,4 15,1 12,8 11,5 10,8 7,4
Ż r é d ł oi Obl ic zenia wł as ne na podstaw ie odpowied ni ej tabeli zawartej ws Budż et y G o s p o darstw Do mowych, GUS, Wa r s z a w a 1983-1985,
33
ch odów z tytułu pracy w gospo da rc e usp oł ec zni on ej . Są dwie główne przesłanki k s z t a 11owani a się takich relacji) przewid yw an e prze mi an y demog ra fi cz ne (relatywny wzrost liczby ludności w wiek u p r o d u k c y j n y m oraz liczebności mło d z i e ż y w wieku 7-17 lat) oraz zan iedbania w
3 u sferze Infrastruktury socjalnej
Ocena niedostat e c z n e g o rozwoju inf ra struktury usług społecznych wynika zarówno z analizy dostępności i jakości świadczeń, jak również z por ównan ia p o dstawowych ws k a f n i k ó w ch ar ak te ry zujących po* z i o m jej- rozwoju z Innymi krajami socja i i s t y c z n y m i . I tak np. liczba miejsc w żłobka ch * I p r z edszkoIach na 10 0 0 dzieci jest w Polsce 3-krotnie niższa niż w NRD, 2-krotnie niższa niż na W ę g r z e c h i po nad 1,5-krotnie niższa niż w CSRS, Bułgarii i ZSRR. Liczba łó-żek w zakł ad ac h leczniczo-zapo bi eg aw cz yc h na 10 tys. ludności w Pols ce jest niższa o połowę niż w ZSRR, 1/3 niż w NRD i CSRS>
35
1/4 niż w Bułgarii i 1/5 niż na W ę g r z e c h . K o n s e k w e n c j ą nledo ro zw
o-Gos po darka w pro ce si e reformowania, red. J. Pajestka, PWE, W arszawa 1986, s. 204.
34 Por. L. Z i e n k o w s k I, Wyb r a n e zagad ni en ia prz em ia n spo łecznych lat siedemdziesiątych, [wi] Wybrane zagad ni en ia s t a t y -styki społecznej, "Z prac Zak ła du Bada ń S t a t y s tyczno-Ekonoml czhych GUS" 1983, s. 124 (Warszawa).
35 Por. J. S z u m I i с z, Niepi e n i ę ż n e św ia dczenia społeczne, •Pol it yk a Społeczna" 1986, nr 4, s. 11.
ju infrastruktury jest z Jednej strony wzrost trudności uzyskania świadczeń, 2 drugiej - obniżka ich standardu jakościowego. P r o w a -dzone badania empiryczne nad dostępno śc i« świadczeń w różnych g r u -pach społecznych wskazują, że korzyści z tytułu Ich pozyskiw an ia są z r ó ż n i c o w a n e , często pogłęb ia ją dy sproporcje w po ziomie zaspokaja- f nia po ds ta wo wy ch potrzeb wywołując efekt antyegaI itarny3^.
Prz ed st aw io ne uzasa dn ie ni a pot rzeby aktywizacji roli świadczeń społecznych w mechan i z m i e sterowania dochodami w warunk ac h wysokiej stocy inflacji wsk akują jednocreśnie na niezwykle ważną potrzebę prowadzenia pog łę bi on yc h badań empiryc zn yc h oraz wy pr ac ow an ia dł ug of alowego programu funkcjonowani a systemu świadczeń. S z c z e -gólna społeczna pilność podjęcia pogłębi on yc h badań <?mp irycznych wynika stąd, że ujemne skutki wysokiej inflacji ku mulują si. w g r u -pach słabszych ekonomicznie i utrzymujących się ze świadczeń spo-łecznych. Są to grupy społeczne, które nic tworzą zwartych i m a j ą -cych wysta rc za ją cą silę prze ta rg ow ą grup nacisku. Pomimo p o d e j m o -wania działań o'«harakter ze r atowniczym sfora nie do statku stale się rozszerza. Stjd słu sznym jest postulat, Iż "Stawia to pr zed n a -ukami społecznymi zadania nie tylko opisu i diagnozy tego z j a w i -ska/, alt- również badania jego funkcji i następstw, a takżo o p r a -cowania w a r iantów zmi er za jących do jego zmn i e J szan i a" . Ten p o s t u -lat nabiera szczególnego znaczenia obecnie, gdy obse rw uj em y ten-dencje da rozlewania się niedostatku, a także nab ie ra ni a przezeń zjawiska trwałego. [...j. Ni ezbędne są me tfb a n i zmy systemowe natury społecznej, a przede w s z y s t k i m ekonomicznej, które by zmierzały do e limino va ni a H c z n y c h prz yc zy n nie do statku 1 łagodzenia jeqo skut- k ć w " 3 7 ‘
Długo fa lo wy pro g r a m rozwoju systemu świadczeń spo łecznych p o -winn y -określać przede wszystkim; a) rodzaje świadczeń rozw oj ow yc h wymag a j ą c y c h szczególnej uwagi; b) rodzaje świadczeń, których o s i ą -gnięty ooz i cm pow in ie n być chro ni on y za pomocą okre śl on yc h m e c h a -n iz m ó w (rozwiąza-nia се I o w o - s t r u k tura Ine, wybór systemu indeksacji
Itp); cl te, który ch znaczenie będzie słabnąć w d ł u ż s z y m o k r e s i e 3 0 .
3 6
Por. W p ływ społecznego funduszu spożycia na zmiany w r o z k ł a -dzie do cn ed ów ludności, "Studia i M a t eriały ZBSE" 1981, s. 15 ÍGUS).
1. K o w а I а 4, Pr ob le my polityki społecznej w latach o- siemdz esiąłych, "Polityka S p o ł e c z n a ” 1ä8ó, nr 1 , s. 3.
38
Por. M . Л i n i e w s к i, Zab ez pieczenie społeczne czy r a t o -wnictwo, "Polityka Społeczna" 1S 8 6 , nr U , *. 7 ,
4 'Vidrz e i Bogu -, Walontyna Kwiatkowska
W p r c g r a m ’e r o i w o Ju świadczeń obok mechan i z m ó w gwarantu ją cy ch za- bcip lec zenie niez bę dn yc h funduszy społecznych oraz określenie prawidłowej Ich s truktury pi en iężne czy w naturze, rodzaje świad -czeń) potrzebne jest również określenie zmian w zasadach ich r o z -działu. Polityka rozdziału 4 .UÍ sią p c w i n n * bavdriej -sele-ktywna, a więc w wię k s z y m stopniu wy ko rz ys tuj ąc a świadczenia p i e -niężne. św iadczenia te powinny trafiać w wi ę k s z y m stopniu do rodzin żyjących na pogranic zu m i n i m u m socjalnego. Wym ag a szerszego u z n a -nia w opiniod aw cz yc h i decydenc ki ch kręgach społecznych p r z e k o -nanie, że "w cięciach programu społecznego nie moż na szukać głów' nego środka walki z Inflacją bądź oszczędności budżetowych. U- zyskane w wy niku tego efekty nie będą znaczne i nie wywołają s kut-ków k u m u l a c y j n y c h " 3 9 . Zdawać sobie trzeba oczywiście sprawę, że s zyb s z у wzrost świadczeń społecznych niż do ch od ów z tytułu pracy będzie oddziaływać w pewnym stopniu negatyw ni e na mo tywacje do wzro st u wydajności pracy oraz że taka relacja wzrostu obu tych strumieni doc hodów działać mo że w p e w n y m zakresie an ty e fektywno- śclowo. Z uwagi jednak na podst aw ow e wartości wyn ik aj ąc e z założeń ustr oj ow yc h i konieczności pr ze ci wdziałania ne g a t y w n y m skutkom głę-bokich pro ce só w inflacyjnych opar ci e poiitykl świadczeń społ ecz - nych na wyżej sformułowanych zas aaach staje się niezbędne. W o- sta te cz ny m efekcie pr zy ni es ie ona korzyści również 1 gospodarce na skutek występo wa ni a sprzężenia zw rotnego między poz i o m e m z a b e z p i e -czenia społecznego i rozwoju jego Infrastruktury a równowagą
spo-łeczną ł sprawnością funkcjonowania pr oc esów gospodarczych.
W a ż n y m za ga dnieniem sprawowania osłony socjalnej, zwłaszcza w warun ka ch inflacji, są dotacje do cen arty ku łó w ko nsumpcyjnych. M o -gą one być roz patrywane jako trzecia forma świadczeń. W nas z y m przeko na ni u jest to jednak samoistna I specyficzna forma, która nie mieści się w ramach tradycyjnie uj mo wa ne go systemu świadczeń 1
stanowić moż e przedmiot od rębnych rozważań.
Andrzej Bogus, W a l e n t y n a Kwiatk ow sk a
D ETERMINANT S OF THE POLICY OF SOCIAL 6ERVICES IN CONDITIO NS OF INFLATION
The article analyzes social effects of Inflation, which are of a negat iv e character. An attempt has been also m ade by the a u -thors to prove the ne cessity of act iv at in g the social services s y -stem and m o d ifying D r l n c i p l e s of their functioning in conditions of inflationary processes taking place in Pol an d In the 8 0 ’s.
