Aktywna polityka państwa na rynku pracy w Polsce w latach 2000-2003

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FO L IA O E C O N O M IC A 201, 2006

Walentyna Kwiatkowska*

AKTYWNA POLITYKA PAŃSTWA NA RYNKU PRACY W POLSCE W LATACH 2000-2003

1. W ST Ę P

W ysokie bezrobocie w Polsce jest niew ątpliw ie jedn ym z najtrudniejszych problem ów społeczno-gospodarczych. Liczba b ezro bo tn ych zarejestrow anych w urzędach p racy w ynosiła n a koniec 2003 r. 3175,7 m in osób, według B A E L 3273 m in osób, sto p a bezrobocia kształto w ała się zaś odpow iednio n a poziom ie 18 i 19,3% ludności aktyw nej za w o d o w o 1. B ezrobocie w Polsce m a głów nie c h a ra k te r stru k tu raln y , w yrażający się w n iedopasow aniach stru k tu ry p odaży pracy do stru k tu ry popytu na p racę w aspekcie kw alifi­ kacyjnym , zaw odow ym i przestrzennym . P odstaw ow ym czynnikiem d eter­ m in u jący m to b ezrobocie je st kon ieczn ość przek ształceń stru k tu ra ln y c h w polskiej gospo darce d la popraw y jej innow acyjności, konkurencyjności i efektywności, w yw ołana procesam i jej transform acji i integracji ze W spólnotą E uro p ejsk ą.

W w a ru n k ach wysokiego bezrobocia stru k tu raln e g o w ażną rolę m a do o d eg ran ia ak ty w n a polityka pań stw a na rynku pracy . S kutecznie stosow ane in stru m en ty tej polityki m ogą ograniczyć zjaw isko b ezrobocia. D latego głów nym celem o p ra co w an ia jest ocena roli aktyw nej polityki p ań stw a na ry n k u pracy w Polsce w latach 2000-2003, uw zględniająca charak tery sty k ę podstaw o w y ch jej instrum entów , uczestników i w yd atki n a jej realizację. N iejed n o k ro tn ie p u nktem odniesienia tych ocen b ęd ą d ośw iadczenia Unii E uropejskiej w tym obszarze.

* Prof. nadzw ., dr hab., Zakład M ikroekonom ii, Instytut E konom ii, U niw ersytet Łódzki. 1 Kwartalna informacja o rynku pracy, G U S, Warszawa 2004, s. 7-10; Aktywność ekonomiczna ludności P olski, IV kwartał 2003, G U S , W arszawa 2004, s. X L II.

2. Z N A C Z E N IE A K TY W N EJ POLITYKI RYNKU PRACY

P o lity k a p ań stw a n a ry nku pracy o znacza interw encyjną działalność p ań stw a w p rz y p ad k u w ystąpienia na nim nierów now agi, przejaw iającej się w spadku zatrudnienia i wzroście bezrobocia2. Obejm uje o n a politykę aktyw ną i politykę pasyw ną. D ziałan ia pasyw ne odgryw ają rolę osłon ow ą, socjalną, łagodząc ekon om iczne skutki po zo staw an ia bez pracy. F o rm y finansow ych świadczeń kom pensacyjnych dla osób pozostających bez pracy są zróżnicowane (w Polsce są to jed n o razo w e o d szkod ow ania d la osób tracący ch pracę, zasiłki d la b e z ro b o tn y c h , zasiłki i św iadczenia p rz ed em ery ta ln e, zasiłki z funduszu św iadczeń społecznych), różne są też w aru n k i i zasady ich przyznaw ania, w ysokość i czas otrzym yw ania.

A k ty w n a po lity k a państw a na rynku pracy obejm uje zespół działań i instru m en tó w , um ożliw iających reaktyw izację zaw od ow ą bezrobotnych i pop raw ę d o sto so w ań stru k tu raln y ch m iędzy p o py tem n a pracę a po d ażą pracy, zw iększając szanse n a ograniczenie bezrobocia. D o głów nych zadań tej polityki zalicza się3:

- aktyw izację zaw odow ą bezrobotnych,

- zm niejszenie niedopasow ań stru k tu raln y ch na ryn ku pracy, - w zrost produkcyjności siły roboczej,

- wpływ n a rozm iary za tru d n ien ia i bezrobocia,

- w eryfikację gotow ości bezrobotnych d o podjęcia pracy.

A k ty w n a p o lity k a rynku pracy m a zatem d o osiągnięcia k ilk a celów: zatru dnieniow y, stru k tu raln y i produkcyjny. M a odgryw ać rolę „ m o s tu ” m iędzy bezrobociem a przyszłym zatrudnieniem , aktyw izując zaw odow o b ez rob otnych i w spierając ich działania w znalezieniu odpow iedniej pracy4. Z reguły nie tw orzy trw ałych m iejsc pracy, lecz w aru n k i d o ich uzyskania.

D o osiągania głównych celów i zadań polityki aktywnej wykorzystywanych jest wiele instrumentów. Podstawowymi, stosowanymi w polskiej gospodarce, są5:

2 Z ob. m.in. S. Borkow ska (red.), Polski rynek p racy wobec integracji europejskiej, IPiSS,

Warszawa 2003, s. 115-117; Z. Wiśniewski, Kierunki i sku tki deregulacji na rynku pra cy w krajach

Unii Europejskiej, W yd. Uniwersytetu M ikołaja K opernika, Toruń 1999, s. 16-20; П. Kryńska,

E. K w iatkow ski, H . Zarychta, P olityka państw a na rynku p racy w Polsce w latach dziewięć­

dziesiątych, IPiSS, W arszawa 1998, s. 74-84.

3 Obszerniej na ten tem at pisze E. Kwiatkowski, Bezrobocie. P o d sta w y teoretyczne, Wyd. N au kow e PW N , W arszawa 2002, s. 301-304. Regulacje prawne dotyczące aktywizacji zaw odo­ wej bezrobotnych zawarte są w: D z U , 2001, nr 6, poz. 56, now elizujące pod staw ow ą ustawę z 14 grudnia 1994 r. (D z U , 1995, nr 1, poz. 1).

4 Z. W iśniewski, P olityk a zatrudnienia i rynku pracy tv Republice Federalnej N iemiec, Wyd. Uniwersytetu M ikołaja K opernika, Toruń 1994, s. 37.

5 W. K w iatkow ska, M . Leszczyński, A ktyw ne fo rm y ograniczania bezrobocia - ogólna

charakterystyka i nakłady finansowe, [w:] E. Kwiatkowski (red.), P rzepływ y siły roboczej a efekty a ktyw n ej p o lity k i państw a na rynku p racy tv Polsce, Wyd. U L , Ł ód ź 1998, s. 38-45.

- usługi pośred n ictw a pracy, - d o ra d ztw o zaw odow e, - p race interw encyjne, - ro b o ty publiczne,

- szkolenia zaw odow e i przekw alifikow ania,

- pożyczki d la zakładów pracy i pożyczki dla b ez rob otny ch n a podjęcie działalności gospodarczej6,

- p ro g ra m y aktyw izacji zaw odow ej abso lw en tó w (su b sy d io w an ie ich zatru d n ien ia, sty pendia i staże u pracodaw ców ),

- p ro g ram y specjalne d la osób szczególnie zagrożonych długotrw ałym bezrobociem .

P ro g ra m y ry n k u p ra cy o b ejm u ją zatem w ielo asp e k to w ą działalność. W w yniku sta ra ń publicznych służb za tru d n ien ia w dziedzinie pośrednictw a pracy i d o rad ztw a, a także szkoleń i przekw alifikow ań, m ożliw a jest pop raw a d o p aso w a ń stru k tu raln y c h b ezrobotnych i o fert pracy. P o n a d to szkolenia i przekw alifikow ania nie tylko zapobiegają deprecjacji p osiadanych kw alifika­ cji i um iejętności zaw odow ych, ale także stw arzają szanse n a zm ianę zaw odu i podwyższenie kwalifikacji, wpływając pozytywnie na przeciętną produkcyjność bezro b o tn y ch i p o p ra w iając ich m obilność n a ry n k u pracy (d ostęp do inform acji zaw odow ej i m iejsc pracy). D zięki w łączaniu b ezro bo tn ych do uczestnictw a w różnych form ach czasow ego, subsydiow anego zatru d n ien ia (m .in. p race interw encyjne, ro b o ty publiczne), przeciw działa się ich dezak- tyw izacji zaw odow ej, a także zwiększa m ożliw ość uzysk ania względnie stałej pracy (np. staże absolw entów u pracodaw ców ).

O cena efektów aktyw nej polityki ryn ku pracy nie jest jedn ozn aczn a. P o d k reśla się, że koszty tej polityki są w ysokie, a w d o d a tk u nie jest ona zbyt skuteczna w w arunkach perm anentnego niedob oru m iejsc pracy. Polityka ta w sp osób d o ra źn y oddziałuje n a p o praw ę sytuacji n a o m aw ianym rynku, tw orząc, z reguły nietrwałe, miejsca pracy i czasowo aktyw izując bezrobotnych, dając im niejednokrotnie podstaw y do ubiegania się o zasiłek d la bezrobotnych lub o inne św iadczenia socjalne. D o zm niejszenia skuteczności aktyw nej polityki p ań stw a n a ry n k u pracy przyczynia się także m ożliw ość w ystąpienia trzech efektów - ,jało w eg o biegu” , substytucji i w ypierania7. E fekt ,jało w eg o biegu” oznacza, że aktyw ne program y ryn ku pracy nie m ają żadnego wpływu n a zm iany wielkości zatru d n ien ia. D w a po zostałe efekty m o g ą wywierać

6 Od 1 czerwca 2004 r., zgodnie z now ą U stawą o prom ocji zatrudnienia i instytucjach

rynku pracy, pożyczki dla bezrobotnych na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej zostaną

zastąpione przez now e form y pom ocy: jednorazow e przyznanie środk ów pieniężnych na rozpoczęcie działalności gospodarczej; refundację udokum entowanych kosztów p om ocy prawnej, konsultacji i doradztwa.

7 M. Kabaj, M e to d y badania i popraw y realnej efektyw n ości program ów rynku pracy, IPiSS, W arszawa 1995.

negatyw ne sk u tk i w odniesieniu do rozm iarów zatru d n ien ia, przyczyniając się do jego redukcji. E fekt substytucji w ystępuje wów czas, gdy uczestnicy aktyw nych p ro g ram ó w zastęp ują dotychczasow ych p raco w nikó w , zwłaszcza z uwagi n a niższe dla pracodaw ców koszty ich zatrudnienia. E fekt w ypierania polega zaś n a tym , że rozw ój aktyw nych p ro g ram ó w w ypiera z ry nk u pracy przedsiębiorstw a pryw atne, prow adzące działalność o po d o b n y m charakterze.

D o tychczasow e dośw iadczenia krajów W spó ln oty E uropejskiej w skazują, że problem y w zrostu za tru d n ien ia i o g raniczania b ezro bo cia nie m o g ą być rozw iązane p rzez stosow anie tylko aktyw nych in stru m en tó w polityki rynku pracy. W celu popraw y efektyw ności tych p ro g ram ó w p ostu lu je się podjęcie d ziałań m ający ch w płynąć m .in. na d o stoso w anie p ro g ram ó w do potrzeb lokalnych rynków pracy, właściwe selekcjonow anie uczestników program ów aktyw nych p o przez kierow anie ich d o grup siły roboczej, charakteryzujących się zwiększonym ryzykiem bezrobocia i gorszą pozycją n a rynku pracy (przede w szystkim dług otrw ale bezrobotnych, kobiet, m łodzieży i o sób niepełno­ spraw nych), p o p ra w ę skuteczności działania publicznych służb zatru dn ien ia. W yraźna jest także tendencja do zw iększania udziału w ydatków n a program y aktyw ne w ogólnych w ydatkach n a politykę ryn ku pracy kosztem w ydatków n a p rogram y pasyw ne, zapew niające po m o c socjalną d la bezrobotnych. K oncentracja n a program ach aktywnych wynika z coraz szerszego postrzegania polityki ry n k u p ra cy ja k o elem entu uzupełniającego realizację p ro z atru d - nieniow ej polityki gospodarczej8. P olityka ak ty w n a um ożliw ia aktyw izację za w o d o w ą b ez ro b o tn y ch przez subw encjono w anie z a tru d n ie n ia , niejako wym uszając popyt n a pracę, zwłaszcza gdy w wyniku działalności inwestycyjnej nie pow staje odp o w ied n ia liczba m iejsc pracy d la w szystkich chcących pracow ać. M oże także tw orzyć w arunki d o rozw oju inwestycji przez fin an ­ sow anie d ziała ń (i z a tru d n ie n ia ) w zakresie ro z b u d o w y in fra stru k tu ry . K o m plem entarna wobec systemu edukaq'i jest także rola szkoleń zawodowych, dzięki k tó ry m m ożliw e staje się dosto sow anie stru k tu ry kw alifikacyjno- -zaw odow ej b ez robotnych d o ak tu aln ych w ym ogów ry n k u pracy. W ysoka spraw ność d ziałan ia publicznych służb za tru d n ien ia w zakresie pośrednictw a pracy i d o ra d ztw a zaw odow ego zwiększa przejrzystość ry n k u pracy , pozw ala szybciej uzyskać inform acje o wolnych m iejscach pracy, co sk raca czas i obn iża koszty poszukiw ań pracy, a tak że um ożliw ia właściwy d o b ó r p oszukujących pracy d o oferow anych m iejsc pracy9.

* M . Kabaj podkreśla znaczenie kom plem entarnego m odelu polityki rynku pracy lub zintegrow anego system u przeciwdziałania bezrobociu, w którym duże znaczenie ma prozatrud- nieniow a m akroekonom iczna polityka społeczno-gospodarcza i efektyw ność program ów polityki rynku pracy. S trategie i program y przeciwdziałania bezrobociu h> Unii Europejskiej i w Polsce, Wyd. N au k ow e SC H O L A R , W arszawa 2004, s. 91-92.

9 Z. W iśniewski, Kierunki i sku tki deregulacji rynku p ra cy w krajach Unii Europejskiej..., s. 16-17; E. Kryńska, D y lem a ty polskiego rynku pracy, IPiSS, W arszawa 2001, s. 62-64.

M o żn a zatem stwierdzić, iż program y aktyw ne w Polsce pow inny stanow ić sp ó jn ą całość z rozw iązaniam i polityki m ak ro ek o n o m iczn ej, w spierającej procesy restrukturyzacji, innow acyjności, rozbudow y in fra stru k tu ry i w zrostu inw estycji d la tw o rz en ia now ych m iejsc pracy. In te g ra ln e tra k to w a n ie zatru d n ien ia i bezrobocia w decyzjach gospodarczych oraz p ro zatru dn ien io w a p o lity k a g o sp o d a rc z a stan o w ić b ędą skuteczniejsze p o d staw y znaczącej p opraw y sytuacji n a rynku pracy.

Z naczenie aktyw nej polityki p aństw a ja k o w ażnego w sp ółko m po nen tu polityki prozatrudnieniow ej podkreślane jest w wielu d ok u m en tach W spólnoty E uropejskiej i w polskich p ro g ram ach rządow ych. T ra k ta t z M aa stric h t z 1992 r . 10 (wszedł w życie w listopadzie 1993 r.) w skazuje n a pozytyw ny wpływ bezpłatnego dostęp u d o publicznych służb pośred n ictw a pracy i p o ­ praw y ich fu n k cjo n o w an ia oraz w ykorzystania śro d k ó w finansow ych E u ro ­ pejskiego F u n d u sz u R egionalnego i E uropejskiego F u n d u szu Socjalnego do w spierania regionów słabo rozw iniętych i d o p o p iera n ia za tru d n ien ia ok reś­ lonych kategorii osób, zw łaszcza m łodych bezro b o tn y ch i bezrobotnych długookresow o. N a szczycie państw członkow skich w Essen w grudniu 1994 r. o p ra co w an o kierunki now ej, zintegrow anej strategii polityki zatrud nienia, gdzie w śród wielu m ożliw ych kierunków działań p o stu lo w an o rozwój szkoleń zaw odow ych o ra z p o praw ę efektyw ności polityki p a ń stw a n a ry nku pracy (przez przesunięcie akcentów z polityki pasyw nej n a politykę aktyw ną i właściwe selekcjonow anie uczestników tych p ro g ram ó w )". Efektem T ra k ta tu A m sterdam skiego p odpisanego w 1997 r. (wszedł w życie w m aju 1999 r.) i szczytu w L uksem burgu w 1997 r. było opracow anie E uropejskiej Strategii Z atru d n ie n ia , w której czterech filarach (po p raw a zdolności d o zatru d n ien ia, rozw ój i p o b u d za n ie przedsiębiorczości, p o p ra w a ad ap tacyjn ości i rów ność szans n a rynku pracy) znajdują możliwość zastosow ania wszystkie instrum enty polityki aktyw nej ry n k u pracy. S trategia ta za p o czą tk o w ała proces ujed­ n olicania polityki zatru d n ien ia i koordynacji działań p ań stw członkow skich w zakresie osiągan ia jej celów, choć sposoby ich realizacji pozo staw ion o w gestii tych państw. Podstaw ą oceny procesu w drażania głównych priorytetów polityki za tru d n ien ia stały się corocznie opracow yw ane przez poszczególne kraje członkow skie N arodow e Plany D ziałania n a rzecz Z atru d n ien ia, a także p ro m o cja najlepszych dośw iadczeń i najefektyw niejszych działań w dziedzinie zatru d n ien ia. W yrazem aktyw nej p rozatrud nienio w ej p o lityk i społeczno- -gospodarczej W spólnoty jest E uropejski P ak t o Z a tru d n ie n iu , uchw alony

10 Z. M . D oliw a-K lepacki, Integracja Europejska (po A m sterdam ie i N icei), Tem ida 2, Białystok 2001, s. 523-525.

11 M . Grewiński, Integracja socjalna Wspólnot Europejskich ( 2 ) , „Studia Europejskie” 2000, nr 3, s. 12. K onieczność podjęcia przez państw a członkow skie U E w ysiłków na rzecz realizacji strategii wzrostu gospodarczego prom ującego zatrudnienie została podkreślona w B iałej K siędze

n a posiedzeniu R ad y Europejskiej w K o lo n ii w czerw cu 1999 r. i nowy strategiczny p rogram zakładający w zmocnienie spójności spo łeczno-gospodar­ czej W spólnoty, opracow any n a szczycie w Lizbonie w m arcu 2000 r. Strategia L izb o ń sk a p o d k re śla : konieczność w zro stu z a tru d n ie n ia i o g ran iczan ia b ezro b o cia, tw o rz en ia now ych, lepszych m iejsc p racy, rozw ój edukacji i inw estow ania w kapitał ludzki oraz ograniczenie m arginalizacji i pauperyzacji społecznej. Jej strategicznym celem jest pełne zatru dn ien ie, co potw ierdzo no n a szczycie w B arcelonie w 2002 r., w ym agające w szechstronnej realizacji filarów E uropejskiej Strategii Z atru d n ien ia. W zw iązku z tym przew iduje się utw orzenie d o 2010 r. 20 m in now ych miejsc pracy, w zrost stopy zatrudnienia d o 70% , obniżenie stopy bezrobocia d o 3 -4 % , w zrost sto py zatru d n ien ia osób w wieku 55-64 lata do 50% , dzięki założonej realizacji stopy w zrostu gospodarczego n a poziom ie 3% rocznie i popraw ie w y k orzy stania potencjału w ytw órczego - lepiej w ykw alifikow anej pracy, b a d a ń , innow acji i k a p ita łu 12. Znaczenie przedstaw ionych program ów jest szczególnie w ażne d la polskiej g o sp o d a rk i. S ta n o w ią one bow iem inspirację i p o d staw ę fo rm u ło w a n ia p ro g ram ó w rządow ych, m ających w płynąć n a p o p raw ę sytuacji n a polskim ry n k u pracy. Program przeciwdziałaniu bezrobociu i łagodzenia jeg o negatyw ­

nych sku tkó w z 1993 r. pod k reśla konieczność zw iększenia efektywności

aktyw nej i pasyw nej polityki rynku pracy, integrację p o d m io tó w działających na nim , a także znaczenie tw orzenia nowych m iejsc pracy d la przeciwdziałania bezrobociu. D opiero drugi z program ów , Program promowania produktywnego

zatrudnienia i zm niejszania bezrobocia z 1995 r. w sk azu je n a p o trze b ę

uw zględnienia u w arunkow ań wynikających z procesów integracji, wyznaczając cele w ażne z p u n k tu w idzenia przem ian stru k tu raln y c h n a ry n k u pracy i zw alczania bezrobocia w śród tzw. grup problem ow ych n a ry n k u pracy. Zaliczono d o nich wzmocnienie polityki prozatrudnieniow ej p ań stw a i polityki rozwoju regionalnego, przyspieszenie reform y systemu edukaq'i, instytucjonalne w zm ocnienie ry n k u pracy, rozwój obszarów wiejskich, b u d o w n ictw a m iesz­ kaniow ego i wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. W celu popraw y sytuacji ludzi m łodych na rynku pracy, w 1995 r. pow stał Program promocji aktywności

zaw odowej m łodzieży, przybliżający polskie ro zw iązan ia d o strategii z a p o ­

biegania bezrobociu w państw ach W spólnoty E u ro p ejsk iej13. A k cen tu je się w nim m .in. p ry m at pracy nad bezrobociem , ja k rów nież p ry m at działań aktyw nych n ad osłonow ym i, np. organizow anie p ra k ty k zaw odow ych w za­ k ład ac h pracy, zw iększenie udziału m łodych osób w specjalnych szkoleniach zaw odow ych d la uzyskania odpow iednich kw alifikacji.

12 A . Hildenbrandt, S. Filzek, S trategia Lizbońska, [w:] J. Szom burg, Biała Księga 2003, Urząd Integracji Europejskiej, G dańsk-W arszaw a 2003, s. 94-95.

13 W. K w iatkow ska, Bezrobocie m łodzieży w Polsce (na p rzyk ła d zie bezrobocia absolwentów

p ow iatu to m a szo w sk ie g o ), [w:] W . K w iatkow ska, Z. W ysok iń sk a (red.), P rzedsiębiorstw o w regionach słabiej rozwiniętych a p rocesy dostosow aw cze na rynku pracy, „A cta Universitatis

K o lejn y p ro g ra m rządow y, N arodow a strategia w zrostu zatrudnienia

i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000-2006, p rz yg otow any w 1999 r .M,

został o p arty n a wytycznych U nii Europejskiej i O E C D w dziedzinie polityki za tru d n ien ia. W y ró żniono w nim cztery filary p o lity ki za tru d n ien ia, o d ­ zw ierciedlające filary E uropejskiej Strategii Z atru d n ie n ia , k tó re m a ją służyć osiągnięciu wyższego sto p n ia partycypacji zaw odow o czynnych n a rynku p racy poprzez zw iększenie p roduktyw nego za tru d n ien ia i jak o ści zasobów pracy. P ostuluje się także w zrost znaczenia aktyw nych p ro g ram ó w rynku pracy, ze w zględu n a znaczący udział bezrobocia stru k tu raln e g o w Polsce. P o d k reśla się konieczność zw iększenia udziału w ydatków na fo rm y aktyw ne d o 40% ogółu w ydatk ów F u n d u szu Pracy w 2006 r. o raz ich efektyw ności, np, dla p rac interwencyjnych i szkoleń stopa ponow nego zatrudnienia pow inna w ynosić 65% .

O statn i z p rzygotow anych p rogram ów , S ekto ro w y Program O peracyjny - R ozw ój Z asobów L u d zkich , jest jednym z siedm iu sek to ro w y ch p rog ram ów operacyjnych, k tó re m ają służyć realizacji N aro d o w eg o P lan u R ozw oju na lata 2004-2006, określającego strategię społeczno-g osp od arczą Polski w pier­ wszych latach człon kostw a we W spólnocie E uropejskiej i stanow iącego podstaw ę w sparcia finansowego z funduszy strukturalnych, F unduszu Spójności o ra z Inicjatyw W sp ó ln o ty 15. W ram ach S P O - R o zw ó j Zasobów Ludzkich w yróżniono d w a priorytety: 1) aktyw n ą politykę ry n k u pracy o ra z integracji zaw odow ej i społecznej, 2) rozw ój społeczeństw a o p a rte g o n a wiedzy. W ram ach interesującego nas, pierw szego z tych p rio ry tetó w przew idziane są d ziałan ia dotyczące: rozw oju i m odernizacji in stru m en tó w i instytucji ry n k u pracy, ułatw ienia startu zaw odow ego i p ro m o w a n ia zatrud nienia młodzieży, przeciw działania bezrobociu i zw alczania długotrw ałego bezrobocia, integracji zaw odow ej i społecznej osób niepełnospraw nych, g ru p szczególnego ryzyka i kobiet. D la w prow adzenia tych działań postuluje się rozw ój sieci usług in fo rm acji i p o ra d n ic tw a zaw odow ego, rozw ój system u szkoleń, w drażanie pro g ram ó w specjalnych, prom ow anie elastycznych i alternatyw nych form zatru d n ien ia, w spieranie w o lo n taria tu i sam o za tru d n ien ia o ra z z a tru d ­ nienia w sekto rze m ałych i średnich przedsiębiorstw , a tak że usług. C oraz większe znaczenie przyw iązuje się d o rozw ijania w śród b ez rob otny ch postaw przedsiębiorczych n a rynku pracy - przez w zm ocnienie za ang ażow ania służb z a tru d n ien ia, p raco daw ców i p artn eró w społecznych. S podziew ane efekty realizacji om aw ianego p rio ry tetu przedstaw ia tab. 1.

14 Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000-2006, M PiPS, W arszawa 2000.

13 J. W ożniak, P olskie regiony a Fundusze Unii Europejskiej, K raków 2001, s. 132-133;

N arodow y Plan Rozw oju 2004-2006, Polska. D okument p rz y ję ty p rz ez R adę M inistrów w dniu 14 stycznia 2003, W arszawa 2003, s. 96-97.

T a b e l a 1

Efekty realizacji priorytetu: aktyw na polityka państwa oraz integracji zaw odow ej i społecznej w lalach 2004-2006, stan na koniec 2006 r.

W yszczególnienie W artość w roku

bazowym (2002)

Przewidywana wartość na koniec 2006 r. Liczba przeszkolonych pracowników

publicznych służb zatrudnienia 2 070 ok. 5 770

Stopa zatrudnienia absolw entów

(15 + ) 41% 43,5%

Stopa długotrw ałego bezrobocia

(15-64) 9,6% 8,0%

Stopa zatrudnienia osób niepełno­

sprawnych 19,7% 20,8%

Stop a zatrudnienia kobiet

(15-64) 46,4% 49,2%

Liczba osób wspieranych poprzez

zatrudnienie socjalne 0 5 000

Ź r ó d ł o : Sektorow y Program O peracyjny - R ozw ój Z asobów Ludzkich 2004-2006, Bruk- sela-W arszaw a, M G PiPS, styczeń 2004, s. 138.

N a w spom niany cel przew iduje się kw otę w w ysokości p o n ad 946 m in euro, przy czym środki przeznaczone z F u n d u szu E uropejskiego pow inny w ynieść p o n ad 709 m in euro, pozostałe zaś (ponad 236 m in eu ro ) będą pochodzić z krajow ych środków publicznych, w tym z b ud żetu państw a p o n ad 35 m in euro, a z budżetów sam orządow ych 5,6 m in euro. Szacuje się, że ze środk ów pryw atnych w yd atk o w an a będzie k w o ta 10,6 m in euro. P rzew idyw ane w sparcie finansow e realizacji aktyw nej polityki ry nk u pracy o raz integracji zaw odow ej i społecznej pozw oli, ja k należy sądzić, osiągnąć zaplanow ane efekty w zakresie wzrostu zatrudnienia i ograniczenia bezrobocia, zw łaszcza określonych grup problem ow ych na ry n k u pracy.

3. U C Z E ST N IC Y A K TYW N YCH PR O G R A M Ó W RY NK U PRACY

P o dstaw ow ą rolę w aktywizacji osób bezrobotnych i poszukujących pracy o dgryw ają urzędy pracy. R ealizują one politykę rz ąd u w zakresie obsługi ry n k u pracy, g w a ran tu jąc bezrobotnym przede w szystkim praw o d o p o ­ średnictw a pracy i d o ra d ztw a zaw odow ego. W w yniku d o k o n an e j decen­ tralizacji publicznych służb zatru d n ien ia urzędy pracy po d leg ają wyłącznie sam o rz ąd o m w ojew ódzkim o ra z sam o rz ąd o m po w iato w y m i staro sto m

p o w iató w 16. S tw arza to szanse n a bardziej efektyw ne d ziała n ia n a ryn kach regionalnych i lokalnych, a to dzięki d o k ład n em u zdiagnozow aniu sytuacji i określeniu kieru n k ó w zm ian stru k tu raln y ch n a tych ry n k ach , p rom o w aniu now ych m iejsc pracy, a także szkoleń i przekw alifikow ań.

W aru nk iem skutecznego d ziałania urzędów p racy jest funkcjonow anie d o b rz e rozw iniętego pośrednictw a pracy, k tó re polega n a p ozyskiw aniu ofert pracy i ich optym alnym zagospodarow aniu, np. przez znalezienie odpow iednie­ go k an d y d a ta na dane stanow isko pracy lub przekazanie ofert d o w ykorzysty­ w an ia w ra m a ch K om p u tero w ej Bazy O fert P racy n a innych ryn kach pracy. N ow ym wyzwaniem dla urzędów pracy jest włączenie się w realizację p ro g ra­ m u Eures (E uropejskie Służby Z atrudnienia), utw orzonego w 1993 r., którego celem jest inform ow anie o wolnych m iejscach pracy i w arun kach życia p o ten ­ cjalnych p racow ników , którzy zam ierzają się za tru d n ić w w ybranym kraju E uropejskiego O bszaru E konom icznego (U E-15 o ra z Islan d ia, L ichtenstein, N orw egia), a tak że pom oc dla pracodaw ców w rek ru tacji pracow ników z innych krajów oraz regionów przygranicznych17. Wszyscy doradcy zaangażo­ w ani w realizację p ro g ram u Eures m a ją zapew nione szkolenia podstaw ow e o raz roczny k u rs uzupełniający, dotyczący m .in. u staw o daw stw a społecznego i p o d atk o w e g o U E , polityki zatrudn ien ia, edukacji i o fert szkoleniow ych.

W arunkiem efektyw nego działania urzędów pracy w zakresie pośrednictw a p racy jest ich ścisłe w spółdziałanie z pracodaw cam i i pozyskiw anie ofert pracy. T a b e la 2 przedstaw ia zgłoszone oferty w Polsce w latach 2000-2003.

T a b e l a 2 Oferty pracy w Polsce w latach 2000-2003

W yszczególnienie Rok

2000 2001 2002 2003

Oferty pracy ogółem (w tys.) 607,9 465,7 555,5 817,7

w tym:

- pracy subsydiowanej, 241,2 117,3 198,9 384,2

- w sektorze publicznym 120,5 82,7 122,5 204,5

D ynam ik a ofert pracy ogółem

2000 = 100 100,0 76,6 91,4 134,5

Liczba bezrobotnych na 1 ofertę

pracy, stan w końcu roku 474,1 587,7 387,6 308,3

Ź r ó d ło : Bezrobocie rejestrowane, l kw artał 2004 r., G U S , W arszawa 2004, s. 3, obliczenia własne.

16 Reform a ta polegała na odejściu od hierarchicznych zależności urzędów pracy; Rejonow e U rzędy Pracy (do końca 1999 r.), a potem Pow iatow e Urzędy Pracy (od 2000 r.) podlegały W ojewódzkim U rzędom Pracy (do końca 2001 r.), te podlegały Krajowemu Urzędow i Pracy, ten zaś M inistrow i Pracy i Polityki Społecznej.

Z d anych zaw artych w tab. 2 w ynika, że najm niejszą liczbą ofert pracy dysp onow ały urzędy pracy w ro k u 2001. O fert tych było o 23,4% mniej niż w 2000 r., pom im o znacznego w zrostu liczby zarejestrow anych b ez ro b o t­ nych (o 15,3% w okresie 2000-2001) i w zrostu stopy bezrob ocia z (15,1 d o 17,5 % )18. S ytuacja ta spow odow ała zwiększenie się liczby bezrobotnych o 113,6 osób, przypadających n a 1 ofertę pracy. W yraźna po p raw a w zakresie napływ u o fert pracy d o urzędów pracy w ystąpiła w 2003 r. W sto su n k u do ro k u 2000 liczba ofert w zrosła o 34,5% , przy wzroście liczby bezrob otny ch o 17,5% . W p o ró w n a n iu z rokiem 2002 w zrost liczby ofert pracy w 2003 r. wynosił zaś 4 7,2% , przy niewielkim spadku bezrobocia o 1 ,3 % 19. Zwiększył się także, d o 4 7 % , udział ofert pracy subsydiow anej z F u n d u sz u Pracy <v ofertach ogółem (w ro k u 2001 stanow iły one ty lk o 2 5 % , a w 2002 r. - 36% og ółu o fert) o raz udział ofert pracy z sek to ra publicznego d o 25% w 2003 r. (w 2002 r. 22% i w 2001 r. 17,7%). S ym ptom em ta k pozytyw nych zm ian był spadek, w 2003 r., liczby bezrobotnych przypadających n a 1 ofertę p racy (o 279,4 osób w stosunku d o ro k u 2001 i o 79,3 osó b w po ró w n an iu z rokiem 2002). N ad al je d n a k relacja ta jest b ard zo niekorzystna.

M o ż n a zatem sform ułow ać p o stu lat o konieczności szuk an ia now ych rozw iązań i podejm ow ania działań m ających n a celu zwiększenie skuteczności służb za tru d n ien ia w zakresie pośrednictw a pracy. P o trzebn i są dobrze przyg otow ani i operatyw ni pośrednicy pracy, aby rozw inąć i zdynam izow ać p enetrację ry n k u pracy. O jakości ich działan ia po w in n a decydow ać przede w szystkim liczba uzyskanych ofert pracy, zw łaszcza d la g ru p problem ow ych n a rynk u pracy. P ostuluje się, aby w spom niani pośrednicy w raz z do radcam i zaw odow ym i stanow ili ok. 50% ogółu personelu urzędów pracy, w celu sprawniejszego i skuteczniejszego w ykonania swych głów nych zad ań 20. W ażne jest rów nież zaplecze lokalow o-techniczne urzędów pracy, ich w yposażenie, m. in. w now oczesne urządzenia biurow e, system y inform atyczne i środki łączności, niezbędne d o grom adzenia inform acji i szybszego ich przepływ u

Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w 2000 r. wynosiła 2702,6 tys. osób, a w roku 2001 wzrosła d o 3115,1 tys. osób. Według BA EL było to odp ow ied nio 2760 i 3186 tys. bezrobotnych, stopa bezrobocia wzrosła zaś z 16% w 2000 r. d o 18,5% w 2001 r. „Rocznik Statystyczny RP 2003” , [G U S, Warszawa], s. 160-161; A ktyw n ość ekonom iczna ludności Polaki,

I V kw artał 2003 r., G U S , W arszawa 2004, s. XLII.

19 W roku 2002 poziom bezrobocia był relatywnie bardzo wysoki. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w ynosiła 3217 tys. osób (według BAEL 3375 tys.), stop a bezrobocia osiągnęła zaś 18% (według B A E L 19,7% ). W roku 2003 bezrobocie rejestrowane zm niejszyło się do 3175,7 tys. osób (według BAEL 3273 tys.), a stopa bezrobocia była stabilna (18% ), lecz w edług BA EL zmniejszyła się d o 19,3%; Kwartalna informacja o rynku pra cy , G U S , Warszawa 2004, s. 7 -1 0 .

31 Postulat ten jest tym bardziej zasadny, że tylko 10-15% ogółu zatrudnionych w urzędach pracy zajmuje się pośrednictwem pracy i doradztwem zaw odow ym , w związku z czym na 1 pośrednika przypada ponad 2 tys. bezrobotnych, natom iast na 1 pracownika PUP 218 bezrobotnych. M. Kabaj, Strategie i program y przeciwdziałania bezrobociu..., s. 124-125.

m iędzy służbam i za tru d n ien ia, pracodaw cam i i poszukującym i pracy. By zm niejszyć w ysokie bezrobocie konieczna jest pluralizacja pośredn ictw a pracy przez rozwój pryw atnych agenq'i zatrudnienia. W spółpraca m iędzy pryw atnym i i publicznym i instytucjam i pośrednictw a pracy m oże dać efekty w postaci większej liczby ofert pracy i znacznie zwiększyć szanse b ezro bo tny ch na za tru d n ien ie21.

D ziałalność urzędów pracy obejm uje także pośrednictw o zawodowe. Polega o n o n a u d zielan iu b ez ro b o tn y m i innym o so b o m p o szu k u jący m pracy profesjonaln ej po m o cy w w yborze odpow iedniego zaw odu i m iejsca pracy o ra z p racodaw com w d oborze k an d y d a tó w d o pracy n a stan ow iska w ym a­ gające szczególnych predyspozycji psychofizycznych. P o m o c ta k a udzielana jest przez d o ra d có w zaw odow ych pow iatow ych urzędów pracy o raz przez ce n tra inform acji i p lan o w a n ia kariery zaw odow ej w ojew ódzkich urzędów pracy. P o rad y zaw odow e m o g ą m ieć ch a ra k te r ind yw idualny lub grupow y i są do stęp n e dla w szystkich, którzy chcą z nich skorzystać.

A ktyw izacji b ez robotnych służy działalność tzw. klu bó w pracy, p ro w a­ dzonych przez urzędy pracy (także przez inne instytucje). K lu b y pracy o rganizują cykliczne sp o tk a n ia grupow e, których celem jest n a u k a p ra k ty c z­ nych um iejętności niezbędnych przy poszukiw aniu pracy. B ezrobotni i inni p oszukujący pracy po zn ają m .in. techniki aktyw nego szu k a n ia pracy, zasady analizow ania ofert pracy, nabyw ają umiejętności autoprezentacji i prow adzenia rozm ów z pracodaw cam i, n ab ierają p rzek o n an ia o w łasnych m ożliw ościach i znaczeniu aktyw nych postaw n a rynku pracy.

T a b e l a 3 Bezrobotni korzystający z poradnictwa zaw odow ego i zajęć w klubach pracy w Polsce

w latach 2000-2003

W yszczególnienie

Rok

2000 2001 2002 2003

Uczestnicy:

- poradnictw a zaw odow ego (w tys.) 192,3 187,3 271,6 285,8

- udział w bezrobociu ogółem (w %) 7,1 6,0 8,4 9,0

- klubów pracy (w tys.) 60,3 44,8 53,3 55,5

- udział w bezrobociu ogółem (w %) 2,2 1,4 1,7 1,7

Ź r ó d ł o : Informacja o rynku pracy z grudnia 2(X)0, 2001, 2002, 2003, M G PiPS, Warszawa, obliczenia własne.

W latach 2000-2003 w Polsce w idoczny jest w zrostow y trend liczby uczestników p o rad n ictw a zaw odow ego (zob. tab. 3). Najwięcej p orad udzielili d o ra d cy w 2003 r. S korzystało z nich 9% ogółu bezro b o tn y ch , wcześniej

21 N arodow a strategia zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich 2000-2006. Synteza, „Rynek

było to 6 -8 % . R elatyw nie niska była w bad an y ch latach liczba uczestników zajęć w klubach pracy. Znaczny spadek uczestnictw a bezrobotnych w klubach w 2001 r. sp ow odow ał, że pom im o tendencji w zrostow ej w dalszych latach, jeszcze w 2003 r. nie została o d b u d o w a n a w ielkość uczestnictw a z 2000 r. W latach 2002-2003 aktyw izacja osób w w yniku działań klubów pracy obejm ow ała 1,7% ogółu bezrobotnych, w najlepszym z tego p u n k tu widzenia ro k u 2000 - 2,2% bezrobotn ych ogółem .

R elatyw nie nisk a liczba osób korzystających z zajęć w klu bach pracy w sto su n k u d o o só b zarejestro w an y ch ja k o b e z ro b o tn e jest w ynikiem problem ów kadrow ych urzędów pracy. Z byt m ało jest liderów klubów pracy. C zęsto ich funkcje m uszą przejm ow ać dorad cy zaw odow i, co w pływ a na ich znaczne obciążenie dodatkow ym i zadaniam i i z reguły niższą efektyw ność pracy. Z tego też pow odu niewiele klubów pracy w Polsce realizuje sta n ­ d a rd o w y , trzy ty g o d n io w y p ro g ram zajęć, obejm u jący 2 ty g o d n ie zajęć szkoleniow ych i 1 tydzień zajęć praktycznego w ykorzystania wiedzy i um iejęt­ ności d o szukania pracy. Większość klubów organizuje kilkudniow e (najczęściej przez 2 -3 dn i) sp o tk an ia z bezrobotnym i, stąd też zajęcia m a ją ch a rak ter ogó lnoinform acyjny lub są to w ąskospecjalistycze w a rsztaty 22. W w arun kach w ysokiego b ezrobocia w Polsce w ykorzystanie m ożliw ości d o ra d z tw a zaw o­ dow ego i klubów pracy jest wciąż niew ystarczające w stosu n k u d o utrw alonej i sprawdzonej ich roli wśród aktywnych instrumentów rynku pracy w krajach UE.

B ezrobotni zarejestrow ani w pow iatow ych u rzędach pracy m o g ą uczest­ niczyć w ró żn y ch aktyw ny ch p ro g ra m a c h ry n k u p ra cy , finan so w an y ch z F unduszu Pracy. Liczbę uczestników podstaw ow ych p ro gram ó w aktywnych: szkoleń, p ra c interw encyjnych, ro b ó t publicznych, pożyczek i stażu z a tru d ­ nieniow ego przedstaw ia tab. 4.

T a b e l a 4 Bezrobotni zarejestrowani uczestniczący w aktywnych program ach rynku pracy w Polsce

w latach 2000-2003 (w tys.) W yszczególnienie Rok 2000 2001 2002 2003 Szkolenia 98,7 47,6 51,1 114,9 Prace interwencyjne 99,4 39,3 33,6 99,3 R ob oty publiczne 50,3 29,0 68,5 132,4 Pożyczki 5,3 2,7 2,8 5,3 Staż u pracodawcy 48,5 25,5 72,7 129,2

Ź r ó d ł o : „R ocznik Statystyczny R P ” 2003, s. 164; Bezrobocie rejestrowane I kw artał

2004 r., G U S , W arszawa 2004, s. 3 i 6; Informacja o rynku p ra cy z grudnia 2003, M GPiPS,

W arszawa 2003.

A n alizując d an e z tab. 4 m o żn a zauw ażyć, że n ajm niejsza liczba k orzys­ tających z aktyw nych p ro g ram ó w rynku pracy w ystępow ała w ro k u 2001. Pozytyw ne zm iany, zapoczątkow ane w roku 2002, przyniosły efekty w postaci w zrostu liczby uczestników program ów aktywnych. W całym badanym okresie najwięcej b ez rob otnych m ogło k o rzystać z różnych form aktyw izacji zaw o ­ dowej w ro k u 2003. Z najduje to odzw ierciedlenie w zw iększeniu się, po ro k u 2001, udziału uczestników różnych p ro g ram ó w aktyw nych w ogólnej liczbie bezro b o tn y ch (zob. tab. 5).

T a b e l a 5 U d ział uczestników aktyw nych program ów rynku pracy w bezrobociu ogółem w Polsce

w latach 2000-2003 (w %) W yszczególnienie Rok 2000 2001 2002 2003 Bezrobotni ogółem w tym uczestnicy: 100,0 100,0 100,0 100,0 - szkoleń 3,6 1,5 2,1 4,2 - prac interwencyjnych 3,7 1,3 1,6 3,6 - robót publicznych 1,9 0,9 1,0 3,1 - pożyczek 0,2 0,1 0,1 0,2 - staży u pracodawcy 1,8 0,8 2,3 4,1

Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstawie tab. 4.

W latach 2000-2003 najwięcej bezrobotnych uczestniczyło w szkoleniach. W ro k u 2003 ich liczba była praw ie trzy k ro tn ie większa niż w ro k u 2001, a ich udział w ogólnej liczbie b ezro botnych w zrósł z 1,5 do 4 ,2 % . O dsetek ogółu bezrobotnych odbywających szkolenia należy jed n ak uznać za dość niski.

Szkolenie uznaw ane jest za najw ażniejszy czynnik zw iększający praw ­ d o p o d o b ie ń stw o zn alezienia p ra cy przez b ez ro b o tn eg o . Jeg o celem jest przyuczenie d o zaw odu, przekw alifikow anie, podw yższenie dotychczasow ych kw alifikacji zaw odow ych lub n au k a um iejętności poszu kiw an ia i uzyskiw ania zatru d n ien ia. P o p raw iać m oże ono zdolności a d a p ta cy jn e bezrobotnych i innych osó b poszukujących pracy do now ych w ym ogów ry n k u pracy, a także skłaniać ich d o system atycznego podw yższania k ap itału kw alifikacyj­ nego23. D lateg o w szkoleniach pow inny uczestniczyć szczególnie te osoby, k tó re nie p o siad ają żadnych kwalifikacji zaw odow ych lub ich kw alifikacje nic są d o sto so w an e d o p o trze b ry n k u pracy, a tak że tracący zdolność do w ykonyw ania pracy w dotychczasow ym zaw odzie. In icjatorem skierow ania

B M . Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstaw y bezrobocia >v Polsce, Wyd. N aukow e PW N , W arszawa 2002, s. 58.

n a szkolenia m oże być zarów no urząd pracy, ja k i o so b a b ez ro b o tn a, jeżeli po szkoleniu m a zapew nione miejsce zatrudnienia, a jego koszt nie przekroczy d w u k ro tn e g o przeciętn eg o w ynagrodzen ia. O k res trw a n ia szk olenia nie pow inien być dłuższy niż 6 miesięcy, tylko w p rzy p ad k ach uzasadnionych p ro gram em szkolenia m oże być przedłużony m ak sym alnie d o 12 miesięcy. W trakcie szkolenia bezrobotnem u przysługuje dodatek szkoleniowy w wysoko­ ści 20% zasiłku d la bezrobotnego. O soba, k tó ra nie ukończyła szkolenia z własnej winy, m a obow iązek zw rotu kosztów szkolenia.

B ezrob otny m oże także uzyskać pożyczkę szkoleniow ą n a sfinansow anie kosztów szkolenia d o w ysokości czterokrotn ego przeciętnego w ynagrodze­ nia, ak tu aln ie obow iązującego w kraju. Pożyczka ta jest n ieop ro centow ana, a ok res jej sp łaty m oże w ynosić d o 18 m iesięcy od d n ia u k oń czen ia szkolenia.

D la podniesienia efektyw ności szkoleń p ostu lu je się pełną w spółpracę urzędów p racy z instytucjam i szkolącym i i p raco daw cam i w celu o dp ow ied ­ niego zap ro jek to w an ia treści i zakresu p ro g ram u szkoleń, dostoso w any ch d o potrzeb lokalnego rynku pracy, co m a zwiększyć szanse n a zatru dn ien ie uczestników szkoleń. Z dośw iadczeń krajów U E w ynika, że duże znaczenie m a selekcja k a n d y d a tó w d o poszczególnych rodzajó w szkoleń - z p u n k tu w idzenia ich um iejętności o raz możliwości intelek tu alny ch i fizycznych. Z a niezbędne uznaje się d ziałan ia w spierające po litykę szkoleń zaw odow ych pracow ników , zw łaszcza w m ałych i średnich przedsiębiorstw ach. N a wniosek zak ład u pracy, zatrudn iająceg o co najm niej 50 praco w n ik ów , urząd pracy m oże zrefundow ać z F u n d u szu P racy koszty szkolenia pracow n ikó w do wysokości 50% (takie m ożliwości stw arza także E uropejski F u n d u sz Społecz­ ny). O bow iązkiem pracodaw cy jest zatrudnienie uczestników owych szkoleń przez okres co najm niej 12 miesięcy; w p rz y p ad k u n ied o trz y m a n ia tego w aru n k u jest o n zobligow any do zw rotu kosztów szkolenia.

W zw alczaniu w ysokiego bezrobocia stru k tu raln e g o w śród absolw entów isto tn ą rolę odgryw ają różne form y aktyw izacji zaw odow ej24. Ich celem jest uzyskanie przez m łode osoby określonych kw alifikacji zaw odow ych oraz zw iększenie puli m iejsc pracy dla nich przez zatru d n ien ie subsydiow ane z F u n d u szu Pracy. B ezrobotny absolw ent m oże zo stać skierow any przez urząd p racy n a szkolenie25 lub do odbycia stażu p racy u kon kretnego praco daw cy, przez okres p o siadania statu su abso lw en ta (co najwyżej 12 miesięcy). Staż u pracodaw cy pozw ala zdobyć absolw en tom pew ne do św iad ­ czenie zaw odow e, stanow iące bardzo często podstaw ow y w arun ek uzyskania

24 U czestnikiem programu m oże być tylko zarejestrowany bezrobotny absolw ent w okresie 12 m iesięcy od dnia ukończenia szkoły ponadpodstaw ow ej, art. 2 ust. 1 U staw y z 14 grudnia

1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, D zU , 2001, nr 6, poz. 56 z 24 stycznia 2001 r.

25 A bsolw ent w okresie uczestnictwa w szkoleniu m oże otrzym ać stypendium w wysokości 60% kw oty zasiłku dla bezrobotnych.

pracy. W czasie stażu absolw ent w ykonuje za d an ia w w ym iarze czasu obow iązującym praco w n ik a n a d anym stanow isku pracy. Przysługuje m u stypendium w wysokości kw oty zasiłku podstaw ow ego d la bezrobotnych. P raco d aw ca m o że uzyskać ze środków F u n d u szu Pracy zw rot kosztów wypłaconego w ynagrodzenia, nagród i składki ubezpieczeniowej, jeżeli zatrudni bezro b o tn eg o absolw enta przez okres do 12 miesięcy.

W ro k u 2001 został przyjęty ogólnopolski p ro g ram aktyw izacji zaw o­ dowej absolw entów „Pierw sza p ra c a ” . P ro g ram ten jest realizow any od 2002 r. Jeg o celem je st objęcie działan iam i akty w izu jącym i w szystkich zarejestrow anych absolw entów przed upływem sześciu miesięcy od daty rejestracji. N a jp o p u larn iejszą fo rm ą aktyw izacji ok azały się staże absolw en- ckie (uczestniczyło w nich przeszło 120 tys. osób w 2003 r., w edług danych M G P iP S ), a tak że refundacje z tytułu za tru d n ien ia absolw entów szkół wyższych o ra z szkoleń. S tosunkow o m ało absolw entów decyduje się o t­ w ierać w łasne firm y, pom im o m ożliw ości zw olnienia z płatn ości składek em erytalnych d o Z U S (w ro k u 2003 było ich tylko 2300). N iew ielu absol­ w entów (807 osób w 2003 r.) skorzystało z k red y tó w absolw enckich n a założenie i prow adzenie własnej działalności.

Efekty działalności podjętej w zakresie aktywizacji zawodowej absolw entów p rzedstaw iają tab . 4 i 5. W latach 2002-2003 w idoczny je st w zrost liczby b ezro b o tn y ch odbyw ających staże u pracodaw cy. W sto su n k u d o ro k u 2001, w zrost ten w ro k u 2002 był praw ie trzy k ro tn y , w ro k u 2003 zaś już pięciokrotn y. S pow odow ało to w zrost udziału uczestniczących w stażach w ogólnej liczbie za rejestro w an y ch b ez ro b o tn y ch z 0 ,8 -2 ,3 % w latach 2000-2002 d o 4,1% w 2003 r.

P race interw encyjne, stosow ane w praktyce polskiej od 1990 r., zaliczane są d o p ra c subw encjonow anych. P olegają bow iem n a częściowym su b­ sydiow aniu zatrudnienia przez urzędy pracy tym pracodaw com , którzy tw orzą d od atk o w e m iejsca pracy dla bezrobotnych. Z aleca się, aby osoby skierow ane do prac interwencyjnych posiadały kwalifikacje niezbędne d o ich wykonywania, co daje w iększą gw arancję dalszego za tru d n ien ia w danej firm ie. B ezrobotny za tru d n io n y w ra m ach p ra c interw encyjnych m a sta tu s p racow nika, tzn. n a b ie ra p ra w a d o w ynagrodzenia i innych św iadczeń w edług zasad przy­ sługujących pracow nikom danego zakładu. O kres subsydiow anego zatrudnienia w ynosi od 6 do 12 miesięcy. P racodaw ca, k tó ry za tru d n ił b ez ro bo tn ego na o kres 6 m iesięcy, otrzym uje co m iesiąc subsydium rów ne w ysokości zasiłku d la b ez ro b o tn y ch i składki n a ubezpieczenie społeczne. Przy zwiększeniu o kresu z a tru d n ie n ia bezrobotnego d o 12 miesięcy, p ra co d aw c a otrzym uje co drugi m iesiąc refundację kosztów pracy, k tó ra ró w n a jest najniższem u w ynagrodzeniu i składce ubezpieczeniowej. P race interw encyjne pozw alają n a o kresow ą aktyw izację bezrobotn ych, ale tak że d a ją szansę n a stałe

za tru d n ien ie26. P racodaw ca, k tó ry za tru d n iał bezro b o tn eg o po zakończeniu p ra c interw encyjnych przez kolejne 6 miesięcy, zaw ierając z nim um owę 0 p racę n a czas nieokreślony, m oże otrzym ać z urzędu p racy jed n o razo w ą prem ię w w ysokości do 150% przeciętnego w ynagrodzenia.

Z g o d n ie z u sta w ą z 20 kw ietn ia 2004 r. o p ro m o cji z a tru d n ie n ia 1 instytucjach ry n k u pracy, d o udziału w pracach interw encyjnych urząd p racy będzie m ó g ł kierow ać bezrobotnych, z k tórym i rozw iązan o stosunek pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy. D otyczy to k ob iet, które ukończyły 53 la ta i m ężczyzn, kończących 58 lat, aby osoby te w ciągu dw óch lat uzyskały praw o do świadczeń przedem erytalnych.

Z tabeli 4 w idać, że prace interw encyjne zajm ow ały w 2000 r. pierwsze miejsce w śród aktyw nych instrum entów rynku pracy. W yraźne zm niejszenie liczby uczestników tych p ra c w ystąpiło w latach 2001-2002. Stanow ili oni wówczas tylko 1,3-1,6% ogółu bezrobotnych. W 2003 r. prace interw encyjne podjęło przeszło dw a razy więcej osób bezrobotnych niż w ro k u 2002 i praw ie cz te ro k ro tn ie więcej niż w 2001 r. W zw iązku z tym odsetek zatru d n io n y ch w ra m a ch tych p rac w zrósł d o 3,6% ogółu bezrob otn ych .

R o b o ty publiczne zostały w p row adzone d o p rak ty k i polskiej w 1992 r. Ich głów nym celem jest aktyw izacja zaw odow a dług oo kresow o bezrobotnych, cechujących się niższym poziom em w ykształcenia i brakiem kw alifikacji oraz rozwój społeczno-gospodarczy danego regionu. P ow inny być organizow ane głów nie w ra m ach realizow anych n a terenie gm iny, p ow iatu , w ojew ództw a, inwestycji in fra stru k tu raln y ch o raz społecznie użytecznych zad ań zw iązanych z opiek ą społeczną i obsługą bezrobotnych. R o b o ty publiczne nie m ogą podw ażać zasad konkurencyjności n a lokalnym rynku pracy. O kres ich trw ania wynosi najczęściej 6 miesięcy, a nie m oże być dłuższy niż 12 miesięcy.

R o b o ty publiczne zalicza się rów nież d o prac subw encjonow anych. P o ­ wiatowy urząd pracy m oże refundow ać organizatorow i ro b ó t publicznych (np. sam orządow i lokalnem u, instytucji użyteczności publicznej) część poniesionych kosztów . Przy za tru d n ian iu bezrobotnych przez 6 miesięcy o rg a n iz ato r ro b ó t otrzym uje zw rot kosztów w wysokości 50% przeciętnego w ynagrodzenia w raz ze sk ład k ą ubezpieczeniow ą. Jeżeli roboty publiczne trw ają 12 miesięcy, to organ izator otrzym uje co drugi miesiąc zw rot kosztów w uzgodnionej wysoko­ ści, nieprzekraczającej przeciętnego w ynagrodzenia i składki n a ubezpieczenie. W rejonach zagrożonych bezrobociem strukturalnym organizator ro b ó t publicz­ nych m oże otrzy m ać p o n ad to zw rot części kosztów rzeczow ych (do 50% ), je d n a k w kw ocie nieprzekraczającej 25% przyznanych subsydiów płacow ych.

R o b o ty publiczne tw o rz ą m iejsca pracy czasow ej, czyli przyczyniają się d o okresowego zatrudnienia bezrobotnych. Ich podstaw ow ą w adą są zazwyczaj

26 J. K ow alski, E fektyw ność prac interwencyjnych i robót publicznych, [w:] M . Bednarski (red.), Aktyw ne fo rm y przeciwdziałania bezrobociu w Polsce. Narzędzia i instytucje, IPiSS, Warszawa 1996.

w ysokie koszty. P rzem aw ia to za stosow aniem ro b ó t publicznych w obec tych bezrob o tn y ch , którzy nie są w stanie sp ro stać w ym ogom współczesnej g o sp o d ark i i nie m o g ą znaleźć pracy pom im o różnych form pom ocy. T akże w k rajach U E dla długookresow o bezrobotnych, b ez ro b o tn y ch o bardzo niskich kw alifikacjach, pow stają prom ow ane miejsca pracy tw orzone w drodze interw encji publicznej n a ry n k u pracy, um ożliw iające integrację zaw odow ą tych osób z pierw szym rynkiem pracy.

L iczba uczestników ro b ó t publicznych w Polsce była w b ad an y ch latach nieco niższa niż w p rz y p ad k u p rac interw encyjnych. W latach 2000-2003 uległa niem al podw ojeniu, co przyczyniło się do wzrostu udziału bezrobotnych z a tru d n io n y ch w ra m ach ro b ó t publicznych z 1,9 do 3,1% ogółu b ezro b o t­ nych. M a to isto tn e znaczenie d la redukcji w ysokiego b ezro bo cia d łu g o ­ okresow ego w Polsce27.

W śród aktyw nych instrum entów ry n k u pracy najm niejszą rolę odgryw ają pożyczki. L iczba osób korzystających z pożyczek była ta k a sam a w latach 2000 i 2003 (5,3 tys. osób), a ich udział w ogólnym bezrobociu utrzym ał się n a poziom ie 0,2% . Pożyczki m ają wpływ n a zm niejszenie bezrobocia przez ich w ykorzystanie w celu tw orzenia now ych m iejsc pracy. Pożyczki d la b ez ro b o tn y ch um ożliw iają im podjęcie własnej działalności gospodarczej, w yzw alają ich przedsiębiorczość i służą rozw ojow i m ałych i średnich przed­ siębiorstw. Od 1 czerwca 2004 r. bezrobotni uzyskali praw o d o jednorazow ego o trzy m a n ia śro d k ó w pieniężnych n a rozpoczęcie działalności, w kw ocie nie wyższej niż 500% przeciętnego w ynagrodzenia, a także refundacji (do 80% ) u d o k u m en to w an y c h kosztów pom ocy praw nej, kon sultacji lub d o rad ztw a, w w ysokości nieprzekraczającej jed n ak przeciętnego w ynagrodzenia.

Pożyczki d la zakładów pracy na utw orzenie d o d atk o w y c h m iejsc pracy dla bezrobotnych, skierow anych tam przez pow iatow y u rząd pracy, dają pracodaw com szansę n a rozwój ich firmy. Pożyczka m a służyć zorganizow aniu m iejsc pracy w ustalonych term inach i zatrudnien iu b ezro bo tn ych przez o kres co najm niej 24 miesięcy. O kres całkow itej spłaty pożyczki nie m oże przekroczy ć 3 lat, a w p rzy p ad k u m iejsc pracy w g o sp o d arstw ach rolnych wynosi 4 lata. Pożyczki dla zakładów pracy w inny stanow ić szczególną form ę pom ocy n a o b szarach słabo rozw iniętych g osp o d arczo , ch a ra k te ry ­ zujących się poziom em PK B n a 1 m ieszkańca niższym niż 75% średniego poziom u P K B na 1 m ieszkańca w UE. W p rz y p ad k u m ałych i średnich przedsiębiorstw , działających na tych obszarach, pożyczka nie m oże prze­ kroczyć 65% kosztów inwestycji, w przypadku zaś pozostałych przedsiębiorstw - 50% ko sztó w inwestycji, służących zorganizow aniu now ych m iejsc p racy28.

21 W roku 2003 (IV kwartał) udział długookresow o bezrobotnych (pow yżej 12 miesięcy) w bezrobociu ogółem w yniósł 52,5% . Bezrobocie rejestrowane, I kw a rta ł 2004, G U S , Warszawa 2004, s. 21, obliczenia własne.

M Art. 18, ust. 1, pkt 1 U staw y z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu

4. D Y N A M IK A I ST R U K T U R A W YDATK ÓW F U N D U S Z U PRA C Y N A AK TY W N E P R O G R A M Y RYNKU PRACY

W szystkie d ziałan ia podejm ow ane w ra m ach polityki ry n k u pracy fin an ­ sow ane są z F u n d u szu Pracy. W ielkość środków finansow ych przeznaczonych na pro gram y rynku pracy oraz stru k tu ra ich podziału decydują o skuteczności polityki ry n k u pracy.

K w o ta w y d atk ó w z F u n d u szu P racy w kolejnych latac h ulegała zw ięk­ szeniu. T endencję w zrostow ą wykazyw ał także udział w yd atk ów F u n d u szu P racy w P K B , n ad al je d n a k należy ocenić go ja k o niezbyt duży (1,3% PK B w 2002 r.), zw łaszcza biorąc pod uw agę w ysoką stop ę b ezrob ocia w Polsce (w edług B A E L 19,7% w 2002 r.). W krajach O E C D udział ten przeciętnie kształtu je się n a poziom ie ok. 3% P K B przy d użo niższej skali bezrobocia niż w Polsce. W Unii Europejskiej n a p rogram y ry n k u pracy przeznaczono w 2000 r. 227,3 m ld U S D , 2,68% P K B przy średniej stop ie bezrobocia 8 ,0 % 29. D y n a m ik a realnych w ydatków z F u n d u szu P racy była zróżnicow ana. W latac h 2000-2001 w ydatki te w ykazyw ały tendencję w zrostow ą, k tó ra została o słab io n a w 2002 r. Ponow ny silniejszy ich w zrost w ystąpił w 2003 r. (realnie o 16,5% w stosu n k u do ro k u 2002).

T a b e l a 6

Wydatki Funduszu Pracy w Polsce w latach 2000-2003

W yszczególnienie

R ok

2000 2001 2002 2003

W ydatki Funduszu Pracy (w min zł) - ogółem

- jak o % PKB

D ynam ik a w ydatków Funduszu Pracy (rok poprzedni = 100) - w cenach bieżących - w cenach stałych 6 945,9 0,97 121,6 110,1 8 597,2 1,1 123,8 117,3 9 972,6 1,3 116,0 113,9 11 749,8 1,4 117,8 116,5 Ź r ó d ł o : Informacja o rynku p ra cy, M G PiPS, w w w .m gpips.gov.pl; „R ocznik Statystyczny RP 2003” , s. 353 i 579; „M ały Rocznik Statystyczny Polski 2004” , [G U S, Warszawa], s. 197; obliczenia własne.

W stru k tu rze w ydatków F u n d u szu P racy w całym bad an y m okresie d om ino w ały w ydatki n a zasiłki i św iadczenia przed em ery talne d la b ez ro b o t­ nych. K ształto w ały się one na poziom ie powyżej 80 % , osiągając najwyższe

29 M . Kabaj, Strategie i program y przeciwdziałania bezrobociu..., s. 89; Bezrobocie rejestrowane,

I - I V kw artał 2002 r., G U S , W arszawa 2003, s. 1. W roku 2002 przeciętna w roku stopa

wartości w latach 2002-2003. Jak w iadom o, dla obu tych lat stopy bezrobocia były relatywnie wyższe niż w latach 2000-2001, stąd też zapotrzebow anie na te środki było duże. S pow odow ało to, iż w ydatki n a aktyw ne p ro g ram y rynku pracy abso rb o w ały stosunkow o niewielką część śro d k ó w F u n d u sz u Pracy.

T a b e l a 7 Struktura w ydatków Funduszu Pracy w Polsce w latach 2000-2003 (w %)

W yszczególnienie Rok 2000 2001 2002 2003 W ydatki ogółem w tym: 100,0 100,0 100,0 100,0 - zasiłki i świadczenia 82,8 84,8 89,0 85,6 - form y aktyw ne

- refundacja wynagrodzeń m łod o­

11,1 7,0 5, 4 8,2

cianych 3,5 4,6 3,4 3,5

- p ozostałe wydatki 2,6 3,5 2,2 2,6

Ź r ó d ł o : jak d o tab. 6, obliczenia własne.

W latac h 2000-2003 udział tych w ydatków w F u n d u szu Pracy uległ zm niejszeniu o 2,9 p u n k ta procentow ego (do 8,2% w 2003 r.), pom im o że właśnie te p rogram y m a ją wpływ n a ograniczenie zjaw iska bezrobocia. Udział w ydatków n a refundację w ynagrodzeń m łodych osób i p o zostałe w ydatki kształtow ał się n a dość stabilnym poziom ie (odpow iednio 3,5 i 2,6% w okresie 2000-2003).

T a b e l a 8 W ydatki Funduszu Pracy na programy aktyw ne w Polsce w latach 2000-2003

W yszczególnienie Rok

2000 2001 2002 2003

W ydatki na program y aktywne (w min zł)

- ogółem 767,8 604,4 539,4 969,0

- jak o % PKB 0,11 0,08 0,07 0,1

- na 1 bezrobotnego w zł 284,1 194,0 167,7 305,1

w tym w ydatki na (w min):

- szkolenia 79,5 55,5 50,8 140,0

- prace interwencyjne 150,4 156,6 93,5 235,9

- roboty publiczne 146,2 115,6 88,4 87,0

- pożyczki 120,2 67,1 68,6

- aktywizację absolw entów 234,4 183,5 223,7 450,0

- pozostałe 37,1 26,1 14,4 56,0

W k ra ja ch W spólnoty Europejskiej s tru k tu ra w yd atków n a realizację polityk i ry n k u pracy jest odm ien n a niż w Polsce. W 2000 r. przeciętnie 40% ogółu w ydatków publicznych przeznaczały one n a akty w ne p rog ram y rynku pracy, a 60% n a finansow anie zasiłków dla b ez ro b o tn y ch i wcześniejszych em erytur30. T a k ą stru k tu rę w ydatków z F unduszu Pracy zam ierza się osiągnąć w Polsce do ro k u 2006.

W Polsce k w o ta w ydatków ogółem n a politykę akty w n ą była w kolejnych la ta c h 2 0 0 0-2002 c o ra z niższa i uległa zw iększeniu d o p ie ro w 2003 r. (o 430 m in zł w sto su n k u d o ro k u 2002 i o 201,2 m in zł w po ró w nan iu z 2000 r.). U dział tych w ydatków kształto w ał się n a poziom ie zbliżonym d o 0,1% PK B (w k rajach U E w 2000 r. udział ten wynosił 1% PK B ). B iorąc pod uw agę w ydatki n a poszczególne form y ak tyw ne m o żn a zauw a­ żyć, że d o p iero w 2003 r. ich wielkość znacznie zw iększyła się w stosunku d o wcześniejszych, b adanych lat. Pewnym w yjątkiem są ro b o ty publiczne, n a k tó re przeznaczano w kolejnych latach co raz m niej środ kó w fin an ­ sowych.

T a b e l a 9

D ynam ika wydatków na aktywne programy rynku pracy w Polsce w latach 2000-2003, w cenach stałych, rok poprzedni = 100

W yszczególnienie Rok 2000 2001 2002 2003 W ydatki ogółem 63,4 74,6 87,7 177,7 Szkolenia 64,0 66,2 89,9 272,6 Prace interwencyjne 90,6 98,7 58,7 249,6 R ob oty publiczne 63,8 74,9 75,1 97,5 Pożyczki 65,5 52,9 100,4 —

Aktywizacja absolw entów 80,1 74,2 119,7 198,9

Pozostałe 45,9 66,6 54,0 384,7

Ź r ó d ł o : obliczenia własne na podstawie danych z tab. 8.

W ystępująca w latach 2000-2002 sp ad k o w a tend encja w ydatków n a p rogram y aktyw ne, w w aru n k ach szybko rosnącego b ezrobocia spow odow ała obniżenie poziom u tych w ydatków na 1 bezrobotnego. D latego też zmniejszyła się liczba uczestników p ro g ram ó w aktyw nych. W zrost śro d k ó w finansow ych n a aktyw izację b ez robotnych w ro k u 2003, a tak że n a 1 bezrobotnego, d o p ro w ad ził d o w zrostu liczby uczestników aktyw nej polityki ry n k u pracy,

30 Z. W iśniewski, P olityk a rynku p ra cy w Polsce w kontekście integracji z Unią Europejską, [w:] W zrost gospodarczy, restrukturyzacja i bezrobocie w Polsce. Ujęcie teoretyczn e i praktyczne, Katedra Ekonom ii Uniwersytetu Łódzkiego, Ł ódź 2000, s. 281.

co m a isto tn e znaczenie dla redukcji bezrobocia. M o ż n a zatem stwierdzić, że w zrost w ydatków n a aktyw ne program y rynku pracy pow inien uwzględniać tem po w zrostu b ezro bocia i być w m iarę p ro p o rcjo n aln y , aby ograniczyć rozm iary bezrobocia.

D a n e za w arte w tab . 9 potw ierdzają coroczny spadek w yd atk ów ogółem n a program y aktyw ne w okresie 2000-2002. W ystępuje on tak że w przypadku poszczególnych prog ram ów . Pewnym w yjątkiem są w ydatki n a pożyczki i aktyw izację zaw odo w ą absolw entów , k tó ry ch w zrost rozp oczął się ju ż w 2002 r.

D opiero w ro k u 2003 m ożna zaobserw ow ać w zrost w ydatków n a realizację aktyw nej polityki ry n k u pracy, w szczególności zaś w y datk ów n a szkolenia i p race interw encyjne. Spadek w ydatków dotyczył ro b ó t publicznych, jednego z bardziej kosztow nych instrum entów rynku pracy.

Z naczenie poszczególnych aktyw nych p ro g ram ó w ry n k u pracy w prze­ ciw działaniu bezrobociu p rzedstaw ia tab. 10. D a n e w niej zaw arte p o ­ k a z u ją bow iem s tru k tu rę w y d a tk ó w n a a k ty w n e fo rm y w la ta c h 2000-2003.

T a b e l a 10

Struktura w ydatków na formy aktywne w Polsce w latach 2000-2003 (w %)

W yszczególnienie

Rok

2000 2001 2002 2003

W ydatki na form y aktywne

ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym: - szkolenia 10,4 9,2 9,4 14,4 - prace interwencyjne 19,6 25,9 17,3 24,3 - roboty publiczne 19,0 19,1 16,4 8,9 - pożyczki 15,7 11,1 12,7

-- aktywizacja absolw entów 30,5 30,4 41,5 46,4

- pozostałe 4,8 4,3 2,7 5,8

Ź r ó d ł o : jak d o tab. 6, obliczenia własne na podstaw ie tab. 8.

W b ad an y m okresie po d staw o w ą rolę w śród aktyw nych instrum entów ry n k u pracy o dgryw ał p ro g ram aktyw izacji zaw odow ej absolw entów , na realizację k tó re g o przeznaczono relatyw nie najwięcej śro d k ó w finansow ych (od przeszło 30 d o 46,4% w 2003 r.). D rugie m iejsce zajm ow ały prace interw encyjne. U dział w ydatków n a nie był sto su n k o w o wysoki w 2001 r. (praw ie 2 6 % ) i nieco niższy w 2003 r. (24,3% ). D u że znaczenie w latach 2000-2002 m iały ro b o ty publiczne. W ydatki n a nie stanow iły 16-1 9% ogółu

w ydatków n a aktyw ne program y. D op iero w 2003 r. udział w ydatków n a ro b o ty publiczne spadł do ok. 9% .

S to su n k o w o niew ielką rolę w śród aktyw nych instru m en tó w ryn ku pracy odgryw ały szkolenia. W latach 2000-2002 udział w ydatków n a szkolenia w w ydatkach ogółem wynosił 9—10%. Pewien wzrost tego udziału, do przeszło 14% , w ystąpił w ro k u 2003, nadal jed n ak nie jest o n znaczący, zwłaszcza b iorąc pod uw agę isto tn ą rolę szkoleń w zw iększaniu szans bezrobotnych n a zatrudnienie. R elatyw nie więcej środków finansow ych niż n a szkolenia p rz ezn a czo n o n a pożyczki (1 1 -1 5 % o gó łu w y datk ó w ). Z ain tereso w an ie p ro g ram am i pozostałym i, obejm ującym i także p ro g ram y specjalne, nie było zbyt duże, o czym świadczy najniższy ich udział w w y d atk ach aktyw nych (nie p rzekraczający 6 % )31.

P rze p ro w ad z o n a analiza dynam iki i stru k tu ry w ydatków z F u nd uszu Pracy skłania do sform uło w ania w niosku o dalszej p otrzebie ekspansji akty w nych p ro g ram ó w rynku pracy i zw iększenia roli szkoleń w stru k tu rze w ydatków na te program y. W większości k rajów U E szkolenia odgryw ają najw ażniejszą rolę w śród aktyw nych p ro g ram ó w ry n k u pracy. W ro k u 1999 przeciętnie n a ten cel w ydatkow ano ok. 28% ogółu d o stęp ny ch środków , gdy np. w D a n ii i P ortugalii przeszło 5 0 % 32.

E fektyw ność aktyw nych p rogram ów w Polsce w 2001 r., m ierzo n a liczbą ich uczestników, którzy otrzym ali pracę w ciągu trzech miesięcy po ukończeniu pro g ram u , była najw yższa w przypadku aktyw izacji zaw odow ej absolw entów (73,5% ), a następnie prac interwencyjnych (67,8% ) i szkoleń (48,6%). Najmniej efektyw ne były ro b o ty publiczne, gdyż tylko 13% ich uczestników znalazło zatrud nienie. W 2002 r. pracę podjęło 33% b ezro bo tn ych , któ rzy ukończyli szkolenie w tym ro k u . W śród nich ponad 50% stanow iły osoby, które ukończyły szkolenie z zakresu B H P i obsługi ryn ku tu ry sty cznego 33.

5. W N IO SK I K O Ń C O W E

P rzep ro w ad zo n e rozw ażania skłaniają do sfo rm u ło w an ia następujących wniosków :

- Z naczenie aktyw nej polityki w ograniczaniu ro zm iaró w bezrobocia i w zm niejszaniu niedopasow ań stru k tu raln y c h n a ry n k u pracy jest p o ­

31 Programy specjalne skierowane są zwłaszcza d o osób zw alnianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy i bezrobotnych, szczególnie zagrożonych długotrwałym bezrobociem i jego skutkam i, należących d o tzw. grup ryzyka. W ydatki na te programy przeznaczone są na dofinansow anie miejsc pracy u pracodawców dla tych osób, ich szkoleń, wspieranie ich działalności gospodarczej.

32 A ctive Labour M a rk et Policies Running into Trouble, „C E S ifo Foru m ” 2000, N o 3, s. 33. 33 S. Borkow ska (red.), P olski rynek pra cy wobec integracji europejskiej..., s. 130; Bezrobocie