Ryszard Cibor
Wartości życiowe i ich bilans u osób
starszych
Chowanna 1, 97-110
2008
W a rto ś c i ż y c io w e i ich b ila n s
u o s ó b s ta rs z y c h
Life v a lu e s and th e ir b a la n c e in th e elderly
Abstract: The article presents the re su lts of research into the values hierarchy in the
elderly. It also attem p ts to assess the participation of specific values in th e ir psychologi cal balance. I t h a s been agreed th a t to shape a positive life balance in the elderly such values as ‘family’ and ‘religious practice’ have significant importance as they compen sate for the negative assessm ent connected w ith physical condition, social usefulness and economic status.
Key words: ageing, psychological balance.
Wprowadzenie
W okresie starzen ia się i starości postaw y wobec własnego życia n ab ierają szczególnego znaczenia ( S t r a ś - R o m a n o w s k a , 2000). N a sila się wówczas tendencja do oglądania się wstecz i dokonywania bi lan su życiowego, który zależy od stopnia realizacji celów, dojrzałości emocjonalnej i społecznej jednostki (rozumianej jako ład wewnętrzny) i jej aktualnej sytuacji życiowej ( S u s u ł o w s k a , 1989). Perspektywy odrobienia ew entualnych zaległości s ą coraz mniejsze, o ile w ogóle możliwe. Trzeba zatem zaakceptować to, co się robiło, i co udało się osiąg nąć.
Eric E r i k s o n (1968, s. 139) nazywa to zdolnością do integracji ego, która przejawia się między innym i w akceptacji swych wyborów oraz związanych z nimi sukcesów i porażek, „jako czegoś, co być musiało”. Tak rozum iana integracja nie jest statyczna, uzyskana raz n a zawsze, ale to proces dynamiczny, wspomagany przez punkty odniesienia i w spar cia, takie jak: wiedza naukowa, sztuka, koncepcje filozoficzne, systemy aksjologiczne czy religijne (por. S z c z u k i e w i c z , 1998).
Zadowolenie z życia, jego akceptację można trak to w ać zatem ja ko cel rozwojowy, znacząco wpływający na sposób przeżyw ania życia w okresie starzenia się i starości (por. B ł a c h n i o , 2002; K o w a l i k , 2000, 2001).
Poziom zadowolenia z życia stanowi efekt bilansu psychologicznego, swoistej buchalterii psychologicznej, w której wyniku pojawia się poczu cie satysfakcji (bilans pozytywny) bądź frustracji (bilans negatywny) (C ib o r, 2000). Ocenie podlegają różne dziedziny, aspekty życia („wymia ry”), które dla określonego człowieka mogą być bardziej lub mniej ważne. Wymiary te tworzą u poszczególnych osób układy hierarchiczne; są dzie dziny i sprawy ważniejsze, mniej ważne i całkiem nieistotne. Inne psy chologiczne znaczenie m a niezadowolenie lub zadowolenie z tych wym ia rów życia, które są dla jednostki znaczące, niż z tych, które są mało isto t ne bądź zupełnie nieważne. Na przykład jeżeli ktoś uznaje własne dzieci za wartość najw yższą w hierarchii swego sytem u wartości, to zadowole nie bądź niezadowolenie z nich będzie miało inne konsekwencje dla bi lansu psychologicznego niż wówczas kiedy „własne dzieci” zajm ują w hie rarchii wartości pozycję n is k ą lub nie m a ją dla danej osoby żadnego zn a czenia.
Oceny negatyw ne g en eru ją koszty psychologiczne (przygnębienie, sm utek, poczucie winy, złość, rozczarowanie, niezadowolenie itp.), oceny pozytywne generują z kolei zyski psychologiczne (radość, dumę, saty s
fakcję, zadowolenie itp.). Kiedy zyski psychologiczne są większe niż koszty, wówczas bilans psychologiczny staje się dodatni (poczucie spełnienia, satysfakcja), kiedy zaś koszty przewyższają zyski, mamy do czynienia z bilansem ujem nym (poczucie przegrania życia, rozpacz)1.
Generow anie poszczególnych ocen to proces złożony, uzależniony bardziej od właściwości jednostki i jej aktualnej kondycji niż obiektyw nych faktów biograficznych. „Istotne jest to, w jaki sposób jednostka in terpretuje własne doświadczenia, co o nich myśli i czuje, mówiąc inaczej, jak doświadcza własne życie” ( S t e l c e r , 1995, s. 107). Is to tn ą rolę w tym dośw iadczaniu odgrywa system w artości. Spraw ia on, że jed n o stk a uwrażliwiona jest na te obszary życia, które m ają dla niej szczególne zna czenie.
Cel i metodyka badania
Celem przeprowadzonych b adań było ustalenie hierarchii wartości życiowych w starszym wieku oraz odpowiedź na pytanie, czy między p re ferencjami poszczególnych wartości życiowych a bilansem psychologicz nym ludzi w starszym wieku w ystępują istotne statystycznie związki, pozwalające wnioskować o roli poszczególnych wartości w kształtow aniu poczucia jakości życia (pozytywny względnie negatyw ny bilans psycholo giczny).
Zastosowana m etoda sondażu diagnostycznego składała się z dwóch części. Pierw sza część polegała na ustaleniu, ja k ą hierarchię wartości rozmaitych aspektów (wymiarów) życia m a ją osoby starsze. Opierając się n a literaturze (np. G a ś , 1995; S t e l c e r , 1995; B r z e z i ń s k a , 2000; W e n z e l , 2004) i własnych spostrzeżeniach, wyróżniłem 18 wymiarów (as pektów) życia człowieka, mogących stanowić dla ludzi określoną wartość.
Stosunki rodzinne: - w łasna rodzina (12)2; - p a rtn e r życiowy (4); - własne dzieci (13);
- kontakty z krewnym i (2).
1 Należy jednak pamiętać, że „jeżeli zyski i stra ty s ą równe w sensie m atem atycz nym, to psychologicznie (subiektywnie) zyski s tra t nie równoważą” ( D o l i ń s k i , 1993, s. 155).
2 W naw iasach podano miejsce pozycji n a stosowanej liście wyboru.
Typowe formy aktywności: - praca (6); - kontakty towarzyskie (1); - wypoczynek i rozrywki (15); - zaangażowanie religijne (16). Osobiste osiągnięcia: - samorealizacja (8); - wykształcenie (14);
- realizacja planów życiowych (7); - pozycja społeczna (5); - zarobki, dochody (17); - stan majątkowy (11). W łasne możliwości: - zdrowie (18); - sprawność fizyczna (9); - sprawność umysłowa (10); - odporność psychiczna (3).
Osoba b ad an a m iała za zadanie uporządkować wymienione aspek ty życia, przypisując im odpowiednie miejsce. Pierwsze tym, które uznała za najważniejsze, a następne coraz mniej ważnym. Jeżeli uznała, że dany aspekt życia jest dla niej zupełnie nieważny, mogła go pominąć (aspekt ten otrzymywał wówczas miejsce równe zeru). W ten sposób uzyskano dla każdej osoby subiektywny obraz hierarchii wartości życiowych oraz wagi (możliwa rozpiętość: od 0 do 18) dla poszczególnych wymiarów3.
Druga część badania polegała na dokonaniu przez badane osoby oce ny zadowolenia z poszczególnych aspektów życia na skali 13-stopniowej. Lewy koniec skali (- 6) oznaczał m aksym alne niezadowolenie, a prawy (+ 6) m aksym alne zadowolenie, „0” wiązało się z brakiem oceny (np. wów czas kiedy badany uznał, że ten aspekt życia go nie dotyczy albo nie ma na ten tem at zdania).
Bilans psychologiczny globalny (dla wszystkich 18 wymiarów) i cząst kowy (dla każdej z czterech grup wymiarów) ustalano, sumując poszcze gólne oceny pomnożone przez wagę, ja k ą nadał im badany w pierwszej części badania.
Zbadano4 100 osób. Badani pochodzili z miast: Jastrzębie i Rybnik, oraz wsi: Pawłowice i M szana (woj. śląskie). S tru k tu rę grupy ze względu n a płeć i wiek przedstaw ia tabela 1.
3 Sposób badania został zaczerpnięty z prac E. A r a n o w s k i e j (1992, 1996). 4 B adania przeprowadziła M aria C z y s z p a k (2005) w ram ach przygotowywania pracy magisterskiej.
T a b e l a 1
L iczeb n o ści b a d a n y c h osób w e d łu g płci i w iek u
Wiek Mężczyźni Kobiety Razem 60-69 21 24 45 70-80 29 26 55 Razem 50 50 100
Hierarchia wartości
Celem określenia prostej hierarchii wartości życiowych obliczone zo stały wskaźniki ważności wyborów ,,w-Aranowskiej” (wyznaczające sto pień akceptacji każdej z 18 wartości) oddzielnie dla kobiet i mężczyzn. W skaźnik ten przyjmuje wartości z przedziału 0-1 i mierzy to, co można nazwać intensyw nością akceptacji5. Wartość w = 1 oznacza najwyższą ważność (akceptację), wartość w = 0 - odpowiednio najniższą.
Obliczone wartości „w” zawiera tabela 2. Uporządkowane od najwyż szej do najniższej wartości wskaźniki „w” u k a zu ją p ro stą hierarchię w ar tości dla grupy kobiet (rysunek 1.) i mężczyzn (rysunek 2.).
Dla całej grupy obliczono także w skaźnik intensywności („I”), który także przyjmuje wartości z przedziału <0 ; 1>. W tym wypadku I = 0,561 świadczy o dużej rozbieżności między ważnościami „wymiarów życia” wśród badanych osób.
H ierarchia wartości w grupie kobiet i mężczyzn jest podobna. Zdecy dowanie n a pierwszym miejscu sy tu u ją badani „zdrowie”, co wydaje się oczywiste w związku z pojawiającymi się coraz częściej dolegliwościami. Jednocześnie to „wymiar”, z którego badani s ą najmniej zadowoleni (por. tabela 3.). S tan zdrowia zatem stanowi ten elem ent życia, który n a jb a r dziej może się przyczyniać do kształtow ania negatywnego bilansu życio wego.
Na drugim miejscu znajduje się własna rodzina, dzieci, krewni, z wyłą czeniem p artn era życiowego, umieszczanego na dalszej pozycji, szczegól nie przez kobiety. W odniesieniu do wartości rodzinnych współwy stępuje
5 „Intensywność akceptacji oznacza ocenę wartości n a skali ważności. Wartości mogą się różnić i różnią się faktycznie oceną (wagą) przypisyw aną im przez podmiot. Nieza leżnie od tego wszystkie wartości mogą być wyżej albo niżej cenione, i na oznaczenie tego właśnie zjawiska używam określenia: »intensywność akceptacji«” ( O le ś , 1989, s. 58).
T a b e l a 2
H iera rch ia w a r to śc i ż y c io w y c h w z a le ż n o śc i od p łci i w iek u W artości „w -A ranow skiej”
O c e n i a n e w a r t o ś c i „ M ł o d s i ” ( N = 4 5 ) „ S t a r s i ” ( N = 5 5 ) K o b i e t y ( N = 5 0 ) M ę ż c z y ź n i ( N = 5 0 ) K o n t a k t y t o w a r z y s k i e 0 , 4 3 7 0 , 4 9 4 0 , 4 6 9 0 , 4 5 6 K o n t a k t y z k r e w n y m i 0 , 6 2 6 0 , 6 9 5 0 , 7 2 1 0 , 6 0 9 O d p o r n o ś ć p s y c h i c z n a 0 , 6 6 0 0 , 5 3 8 0 , 6 4 8 0 , 5 3 9 P a r t n e r ż y c i o w y 0 , 6 0 4 0 , 5 3 8 0 , 4 7 0 0 , 6 4 4 P o z y c j a s p o ł e c z n a 0 , 4 0 1 0 , 3 8 2 0 , 3 4 9 0 , 4 3 0 P r a c a 0 , 4 5 2 0 , 1 6 6 0 , 2 5 6 0 , 3 4 0 R e a l i z a c j a p l a n ó w ż y c i o w y c h 0 , 5 5 1 0 , 4 6 2 0 , 5 0 0 0 , 5 1 2 S a m o r e a l i z a c j a 0 , 4 4 2 0 , 5 5 2 0 , 4 0 7 0 , 4 7 7 S p r a w n o ś ć f i z y c z n a 0 , 6 8 3 0 , 7 0 1 0 , 6 7 1 0 , 7 0 3 S p r a w n o ś ć u m y s ł o w a 0 , 6 4 6 0 , 6 6 0 0 , 6 7 6 0 , 6 3 0 S t a n m a j ą t k o w y 0 , 4 6 8 0 , 3 9 3 0 , 4 0 4 0 , 4 5 3 W ł a s n a r o d z i n a 0 , 7 7 4 0 , 7 8 8 0 , 7 8 6 0 , 7 8 4 W ł a s n e d z i e c i 0 , 7 5 4 0 , 8 3 3 0 , 8 4 2 0 , 7 5 6 W y k s z t a ł c e n i e 0 , 4 9 1 0 , 2 9 8 0 , 3 6 4 0 , 4 0 4 W y p o c z y n e k i r o z r y w k i 0 , 4 2 0 0 , 4 8 8 0 , 4 3 3 0 , 4 6 8 Z a a n g a ż o w a n i e r e l i g i j n e 0 , 5 5 6 0 , 6 3 7 0 , 6 5 0 0 , 5 4 3 Z a r o b k i ( d o c h o d y ) 0 , 5 3 8 0 , 3 8 7 0 , 4 4 4 0 , 4 7 6 Z d r o w i e 0 , 9 3 1 0 , 9 6 4 0 , 9 4 7 0 , 9 5 3 T a b e l a 3 Z a d o w o len ie z p o s z c z e g ó ln y c h a s p e k tó w życia O c e n i a n y a s p e k t Ś r e d n i a w a r t o ś ć w s k a ź n i k a z a d o w o l e n i a 1 2 W ł a s n e d z i e c i 7 0 , 7 6 W ł a s n a r o d z i n a 6 5 , 1 0 Z a a n g a ż o w a n i e r e l i g i j n e 4 8 , 5 3 K o n t a k t y z k r e w n y m i 4 3 , 8 0 P a r t n e r ż y c i o w y 4 3 , 7 6 S p r a w n o ś ć u m y s ł o w a 3 7 , 1 2 K o n t a k t y t o w a r z y s k i e 2 5 , 4 5 W y p o c z y n e k i r o z r y w k i 2 5 , 3 3
c d . t a b . 3 1 2 O d p o r n o ś ć p s y c h i c z n a 2 2 , 2 3 R e a l i z a c j a p l a n ó w ż y c i o w y c h 2 1 , 0 9 S a m o r e a l i z a c j a 1 6 , 5 8 W y k s z t a ł c e n i e 1 4 , 6 P r a c a 1 2 , 6 8 P o z y c j a s p o ł e c z n a 1 1 , 6 7 S t a n m a j ą t k o w y 8 , 2 8 S p r a w n o ś ć f i z y c z n a 8 , 1 4 Z d r o w i e 7 , 8 4 Z a r o b k i ( d o c h o d y ) 4 , 9 3 ♦ kobiety - - ł - - mężczyźni R y s . 1 . P o r ó w n a n i e h i e r a r c h i i w a r t o ś c i ż y c i o w y c h k o b i e t i m ę ż c z y z n
♦ młodsi - - ł - -starsi
Rys. 2. Porównanie hierarchii wartości życiowych w grupie „młodszych” i „starszych”
z kolei wysoki stopień zadowolenia (tabela 3.), co może wpływać na kształ towanie się pozytywnego bilansu życiowego, stanowić „jasny promyk” mimo złej kondycji zdrowotnej.
N a dalszych pozycjach b ad an i lo k u ją w artości życiowe związane z w łasnym rozwojem (intelektualnym , społecznym, m aterialnym ), n a sa mym końcu umieszczając „pracę”, aktywność coraz mniej dostępną, co raz mniej potrzebną i oczekiwaną. Także stopień zadowolenia z tych „wy miarów życia” okazuje się relatyw nie niższy. Interesujące, że „zaangażo wanie religijne” zajmuje pozycję w środkowej części hierarchii wartości, choć m a tendencję w zrostową wraz z wiekiem (różnica między osobami młodszymi i starszym i jest nieistotna statystycznie). Różnice natom iast w w artościach „w” między mężczyznami a kobietami (bez względu na wiek) okazały się znaczące tylko w odniesieniu do dwóch wymiarów: kon ta k ty z krewnym i i p a rtn e r życiowy (tabela 4.).
K ontakty z krewnym i bardziej cenią kobiety, z kolei mężczyźni, w po rów naniu z kobietami, wyżej cenią p a rtn e ra życiowego. Można
przypusz-T a b e l a 4
Isto tn e sta ty s ty c z n ie w a r to śc i „t” różnic w w a r to śc io w a n iu
Ocena wartości Wartość ,,t” df p< mężczyźni (60—69) N = 21; mężczyźni (70—84) N = 29 Odporność psychiczna 3,083 48 0,004 Praca 3,443 48 0,0001 S tan majątkowy 3,204 48 0,002 Zarobki (dochody) 2,165 48 0,04 kobiety (60-69) N = 24; kobiety (70-83) N = 26 Praca 2,250 48 0,03 Wykształcenie 2,566 48 0,02 osoby młodsze (60-69) N = 45; osoby starsze (70-84) N = 55 Odporność psychiczna 2,029 98 0,05 Praca 4,426 98 0,0001 Wykształcenie 2,745 98 0,05 Zarobki (dochody) 2,152 98 0,04 mężczyźni (60-69) N = 21; kobiety (60-69) N = 24 P a rtn e r życiowy 2,733 43 0,01 S tan majątkowy 2,914 43 0,005 mężczyźni (70-84) N = 21; kobiety (60-69) N = 24 Odporność psychiczna -2,812 53 0,007
mężczyźni ogółem N = 50; kobiety ogółem N = 50 K ontakty z krewnymi -2,080 98 0,05 P a rtn e r życiowy 2,419 98 0,02
czać, że wynika to z oczekiwania ze strony mężczyzn, że p a rtn e rk a życio wa będzie spełniała funkcję opiekuńczą, szczególnie w związku z coraz częściej pojawiającymi się dolegliwościami i ograniczeniami w zakresie sprawności. Z kolei kobiety niżej oceniają swego p a rtn e ra i sy tu u ją go na dalszych miejscach w hierarchii wartości, co można interpretow ać jako wyraz zm niejszania się atrakcyjności mężczyzny jako życiowego p a rtn e ra (bardziej uciążliwy niż przydatny). Kobiety zdają się poszukiwać w spar cia raczej u krewnych, stąd wyższa ich wartość w hierarchii wartości kobiet niż mężczyzn.
Przeprowadzono także analizę różnic w zależności od wieku b a d a nych. Wyodrębniono dwie grupy wiekowe: 60-69 la t i 70-80.
Wraz z wiekiem maleje wyraźnie dla ludzi wartość „pracy”, co po tw ierdza tezę, że nie m a ona już znaczenia w egzystencji człowieka w podeszłym wieku, a w każdym razie znaczenie to dram atycznie się zmniejsza. W zw iązku z tym obniżenie w artości pracy obserwuje się w stosunku do „zarobków” - wymiaru, który z „pracą” się wiąże. Ponadto powyżej 70. roku życia szanse na zarabianie s ą niewielkie. Podobnie moż n a zinterpretow ać obniżanie się z wiekiem w artości „w ykształcenia”, z którym praca i zarobki s ą skorelowane.
Trudniej wyjaśnić, dlaczego istotnie niżej osoby poniżej 70. roku ży cia w artościują „odporność psychiczną”. Można przypuszczać, że właści wość ta pomaga w sytuacjach intensywnych relacji interpersonalnych, a te z wiekiem człowieka ulegają (przynajmniej w naszych realiach spo łecznych) istotnym ograniczeniom.
Różnice w wartościowaniu w zależności od wieku i płci badanych oka zały się niewielkie. Z zestaw ienia statystyk „t” zaw artych w tabeli 4. wy nika, że wiek nie wpływa znacząco n a zmianę system u wartości. N ajbar dziej „wrażliwa” n a upływ czasu wartość to: „praca”, która wyraźnie traci n a znaczeniu w oczach zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Z wiekiem zmniej sza się także znaczenie zarobków (dochodu), m ajątku i wykształcenia.
Istotna statystycznie okazuje się różnica w ocenie ważności „partn e ra życiowego” wśród mężczyzn i kobiet w zależności od wieku. Dokładna analiza wykazała, że w grupie wiekowej 60-69 la t mężczyźni wyraźnie bardziej cenią sobie swoje p artn erk i niż n a odwrót, nato m iast w grupie osób starszych (powyżej 70. roku życia) zależność ta już się nie pojawia. Podobna zależność występuje w odniesieniu do „stanu majątkowego” - różnicę między mężczyznami a kobietami obserwuje się w grupie wieko wej „młodszej”, natom iast w „starszej” grupie istotna różnica dotyczy „od porności psychicznej”, k tó rą bardziej doceniają kobiety.
Bilans psychologiczny wieku podeszłego
Bilans psychologiczny ustalano, mnożąc oceny w poszczególnych wy m iarach przez wagi tych wymiarów (wartości), ustalone w pierwszej czę ści badania.
J a k wynika z zestaw ienia w tabeli 3., badani najw iększą satysfakcję i zadowolenie czerpali z tych aspektów życia, które w iążą się z życiem rodzinnym (własne dzieci, własna rodzina, kontakty z krewnymi, partner)
i praktykam i religijnymi. S ą to prawdopodobnie najważniejsze dla b a d a nych możliwości w sparcia i główne źródła zasobów zewnętrznych, tym bardziej że w kw estiach m aterialnych (stan majątkowy, dochody) saty s fakcję m a ją bardzo niską, podobnie jak nisko oceniają w ła sn ą pozycję społeczną. Także z własnych zasobów w ewnętrznych badani s ą mało za dowoleni, a już dram atycznie niezadowoleni s ą z własnej sprawności fi zycznej i ze stan u zdrowia, które stanowi w dodatku dla badanych n a j w yższą wartość w hierarchii wartości życiowych. Dlatego ten aspekt ży cia, jak już wspomniałem, szczególnie znacząco wpływa n a całość bilan su psychologicznego.
Istotność różnic w ocenie zadowolenia z poszczególnych aspektów życia w grupie kobiet i mężczyzn oraz „młodszych” i „starszych” oceniono, sto sując te st U-M anna-W hitneya ze względu na b rak spełniania przez zbio ry danych w aru n k u rozkładu normalnego (tabela 5.). Uzyskane wyniki wzbogacają wcześniejsze wnioski.
T a b e l a 5
I s to tn e s ta ty s ty c z n ie w a r to ś c i różn ic w a żo n y ch o c e n z a d o w o le n ia z życia, w e d łu g te s tu U -M anna-W hitneya
Ocena wartości Wartość „U” z p< mężczyźni (60—69) N = 21; mężczyźni (70—84) N = 29 Zaangażowanie religine 205,0 -1,975 0,05
kobiety (60-69) N = 24; kobiety (70-83) N = 26 Wykształcenie 175,0 2,820 0,005
osoby młodsze (60-69) N = 45; osoby starsze (70-84) N = 55 W łasna rodzina 958,5 -1,942 0,05 Realizacja planów życiowych 885,0 -2,467 0,02 Wypoczynek i rozrywki 943,0 -2,057 0,04 Zaangażowanie religijne 948,5 -2,13 0,05 mężczyźni (60-69) N = 21; kobiety (60-69) N = 24 Zaangażowanie religijne 145,4 -2,431 0,02 mężczyźni (70-84) N = 29; kobiety (70-83) N = 26 Wykształcenie 224,0 2,727 0,005 P raca 213,0 3,164 0,002 S tan majątkowy 224,0 2,680 0,006 Zdrowie 258,0 2,013 0,05 Ogólny wskaźnik zadowolenia 247,0 2,192 0,003
mężczyźni ogółem N = 50; kobiety ogółem N = 50 Zdrowie 954,5 2,043 0,05 Zaangażowanie religijne 913,5 -2,333 0,02
Satysfakcja z własnej rodziny oraz z zaangażowania religijnego w zra sta z wiekiem. W tym ostatnim wypadku znacząco zm ieniają się m ęż czyźni (być może mężczyźni n a starość ewoluują w kieru n k u większej pobożności, w porównaniu z kobietami, dla których wartość ta m a stały poziom).
Starsze osoby, niezależnie od płci, bardziej pozytywnie opisują re a li zację swych planów życiowych i znacząco lepiej oceniają swe możliwości w zakresie wypoczynku i rozrywek (może to być wynik z jednej strony re dukcji potrzeb w tym względzie, z drugiej - mniejszej liczby obowiązków).
Mężczyźni, w porów naniu z kobietam i (w grupie wiekowej „ sta r szych”), pozytywniej oceniają swe wykształcenie, pracę, stan majątkowy i zdrowie. Także ogólny wskaźnik zadowolenia z życia jest u nich znacząco wyższy niż u kobiet. Taki wynik skłania do postaw ienia hipotezy o moż liwości większego zmniejszenia krytycyzmu u mężczyzn na skutek zmian organicznych. Wymaga to oczywiście dodatkowych bad ań i ustaleń.
W „młodszej” grupie wiekowej istotne różnice między kobietami a męż czyznami dotyczą jedynie prak ty k religijnych. Kobietom, jak same oce niają, ten rodzaj aktywności daje większe zadowolenie.
Podsumowanie
Próba diagnozy hierarchii wartości życiowych oraz bilans psycholo giczny osób w starszym wieku wykazały, że najbardziej cenionymi w ar tościami u schyłku życia są: rodzina (dzieci, krewni, partner) oraz w mniej szym stopniu - zaangażowanie religijne. Wartości te stanow ią jednocze śnie dla tych osób podstaw ę pozytywnego b ilan su psychologicznego, generując zadowolenie i satysfakcję, równoważąc negatywne odczucia i oceny związane z:
- w łasn ą kondycją fizyczną (przede wszystkim zdrowiem, a także spraw nością fizyczną i psychiczną);
- sytuacją m a te ria ln ą (stanem posiadania, dochodami);
- przydatnością społeczną (pracą, pozycją, kontaktam i towarzyskimi). Różnice w hierarchii wartości życiowych między kobietam i a mężczy znam i (rysunek 1.) oraz między „młodszymi” a „starszym i” (rysunek 2.) dotyczą niewielu wymiarów; w skazują one n a pew n ą unifikację w arto ściowania w tej grupie wiekowej, a co za tym idzie - na duże podobieństwo potrzeb. U stalenia te m ogą stanowić podstawę do projektowania opieki i pomocy psychologicznej dla ludzi w podeszłym wieku, podstawę w ska zówek co do procesu wychowywania do starości, a także wytyczne dla
polityki społecznej. Należy przede wszystkim zmieniać negatywny stereo typ starości jako końca aktywnego życia, ograniczania kontaktów in te r personalnych, rezygnacji z ambicji rozwojowych. Jednocześnie poprawiać trzeba jakość ochrony zdrowia także w odniesieniu do osób starszych, gdyż, jak wynika z tych (i nie tylko tych) b ad ań - zdrowie to najbardziej istotny wyznacznik zadowolenia z życia, podstaw a tego, co nazywa się jakością życia.
Obserwowane od pewnego czasu takie zjawiska, jak: malejący przy rost naturalny, wzrost długości życia (zróżnicowany w zależności od płci), rozluźnianie się więzów rodzinnych, przyczyniają się do powiększania liczby osób starszych żyjących w samotności. Satysfakcja z życia wśród tych osób będzie zależeć od ich kondycji psychofizycznej oraz tego, czy i jakie źródła w sparcia zrekom pensują im b ra k rodziny. Takim źródłem m ogą się stać: zróżnicowane formy spędzania czasu wolnego, dostosowa nie re p e rtu a ru instytucji rozrywkowych do zainteresow ań i możliwości osób w okresie późnej dorosłości, techniczne możliwości kompensowania ograniczeń fizycznych, godziwe w arunki egzystencji w wymiarze m ate rialnym.
Należy przy tym pamiętać, że systemy wartości obecnych 60-, 70-, 80- -latków kształtow ały się w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, w okre ślonych realiach społecznych, politycznych, gospodarczych i technicznych, jakże różnych od tych, które cechują czasy obecne. Zawsze w wypadku nawiązywania do systemu wartości osób w schyłkowym okresie życia trze ba uwzględniać ich przeszłość i wzorzec przebiegu życia (por. H a j d u k , 2001) - historię, od której zależy percepcja i przeżywanie teraźniejszości.
Bibliografia
A r a n o w s k a E., 1992: Wskaźniki ważności wyboru i test istotności różnic między p a
rami tych wskaźników. W: Wybrane problemy metodologii badań. Red. E. A r a n o w -
s k a. Warszawa.
A r a n o w s k a E., 1996: Metodologiczne problemy zastosowań modeli statystycznych
w psychologii. Warszawa.
B ł a c h n i o A., 2002: Pytanie o jakość życia w kontekście rozważań nad naturą starości. W: Starość a osobowość. Red. K. O b u c h o w s k i . Bydgoszcz.
B o w l i n g A., F a r q u h a r M., G r u n d y E., 1996: Associations with changes in life
satisfaction among three samples of elderly people living at home. „International
Jo u rn al of Geriatric Psychiatry”, vol. 11.
B r z e z i ń s k a A., 2000: Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa.
C i b o r R., 2000: Bilans psychologiczny w pracy nauczyciela. W: Rozwój pracy socjalno-
C z a p i ń s k i J., 1992: Psychologia szczęścia. Warszawa.
C z y s z p a k M., 2005: Systemy wartości u ludzi w podeszłym wieku. Praca m agister ska. U niw ersytet Śląski. Wydział Etnologii i N auk o Edukacji. Cieszyn, maszyno pis.
D o l i ń s k i D., 1993: Orientacja defensywna. Warszawa. E r i k s o n E.H., 1968: Identity youth and crisis. New York.
G a ś Z.B., 1995: Techniki diagnozy systemu rodzinnego oparte na „Modelu Circumplex”
D avida H. Olsona. W: Psychologia wychowawcza stosowana. Wybrane zagadnienia.
Red. Z.B. Ga ś . Lublin.
H a j d u k E., 2001: Kulturowe wyznaczniki biegu życia. Warszawa.
I z d e b s k i P., P o l a k A., 2005: B ilans życia i poczucie koherencji osób starszych
w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej. „Gerontologia Polska”, n r 13,3.
K o w a l i k S., 2000: Jakość życia psychicznego. W: Jakość rozwoju a jakość życia. Red. R. D e r b i s . Częstochowa.
K o w a l i k S., 2001: Wspomaganie rozwoju w procesie starzenia się. W: Wspomaganie
rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja. Red. B. K a j a. Bydgoszcz.
O l e ś P., 1989: Wartościowanie a osobowość. Lublin.
S t e l c e r B., 1995: Jakość życia w opiece paliatywnej. W: Pomiar i poczucie jakości
życia u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych. Poznań-Częstochowa, UAM, WSP.
M ateriały z konferencji Kościelisko, 11-13 m arca 1994. Red. A. B a ń k a , R. D e r b i s . Warszawa.
S t r a ś - R o m a n o w s k a M., 2000: Późna dorosłość. Wiek starzenia się. W: Psychologia
rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Red. B. H a r w a s -
- N a p i e r a ł a , J. T r e m p a ł a . Warszawa.
S u s u ł o w s k a M., 1989: Psychologia starzenia się i starości. Warszawa. S z c z u k i e w i c z P., 1998: Rozwój psychospołeczny a tożsamość. Lublin. W e n z e l M., 2004: Wartości życiowe. Warszawa.
