Nadchodzące społeczeństwo medialne

Tomasz Goban-Klas

Nadchodzące społeczeństwo

medialne

Chowanna 2, 37-51

Ś l ą s k i e g o (L X III) (29)

T o m as z G O B A N -K L A S

Nadchodzące społeczeństwo medialne*

T h e m e d i a s o c i e t y t o c o m e

A b str a c t: Technological developm ent, s ta r t in g from th e in d u s t r ia l revolution, from th e

b eg in n in g of th e 19th century, h a s led to th e developm ent of a w ebsite (media) society, t h a n k s to th e d eve lopm e nt of te lec o m m u n icatio n technologies, t h e i r global scope, a n d a re la tio n sh ip b e tw e e n a co m p u te r a n d a te lep h o n e in th e In te r n e t. T he a u th o r of th e article, re fe rrin g to h is conclusions, m a k es an a t te m p t to find o ut w h a t c h a r a c te r is e s th e society in question.

K e y w o r d s: m e d ia society, in fo rm atio n society, w ebsite society

Z w ia stu n y nowej epoki

P eter D rucker wskazuje, że w historii Zachodu co kilkaset lat ma miejsce wyraźne „rozgraniczenie” epok, gdy w ciągu kilku dekad społe­ czeństwo dokonuje nowego uporządkowania - swego widzenia świata, podstawowych wartości, społecznej i politycznej struktury. Po pięćdzie­ sięciu latach, a więc dwóch pokoleniach, „jest to już inny świat, a ludzie wówczas żyjący naw et nie mogą sobie wyobrazić świata, w którym żyli ich dziadkowie i w którym przychodzili na świat ich rodzice.” ( D r u c ­ k e r , 1999, s. 7).

Tak stało się na początku XIX wieku w zachodniej Europie, gdy roz­ winął się brytyjski kapitalizm . Historyk Arnold Toynbee wprowadził te r­ min „rewolucja przemysłowa” na określenie zmian, które zostały zapo­ czątkowane w Anglii pod koniec XVIII wieku. Jej znakiem czasu było opublikowanie w 1776 roku biblii kapitalizm u -B o g a ctw a narodów Ada­ ma Smitha. Motorami były wielkie wynalazki techniczne, zaczynając od maszyn parowych regulowanych urządzeniam i Watta, krosn Jaq u a rd a sterowanych k artam i perforowanymi, obrabiarek - maszyn produkują­ cych maszyny. Ponieważ wymagały one licznej obsługi, era przemysłowa jest e rą robotników. Zmiany były ta k głębokie, że nikt urodzony w 1820 roku w m iastach Europy i Ameryki nie rozumiał świata swoich dziadków.

Wiek XX przyniósł jeszcze więcej fundam entalnych zmian. Dominu­ jącą rolę w kształtow aniu świadomości społecznej zajęły - w miejsce reli­ gii i oświaty - nowe środki komunikowania, jak p ra sa wielkonakładowa, film, radio, telewizja, które zwano środkam i masowymi (ang. mass me­

dia). Miały one zasadniczy wpływ na zmianę ch arak teru kultury, two­

rząc jej nową formę, nazw an ą k u ltu rą m asow ą (obecnie używany jest term in „kultura popularna”). K u ltu ra bowiem to także zbiór opowieści, które mówią nam o istocie wszechświata, jak powstał i jak działa, co jest dobre i co złe w zachowaniu w określonym czasie, miejscu oraz społe­ czeństwie. Ten fundam entalny proces tworzenia opowieści w ostatnim stuleciu uległ znacznym przeobrażeniom.

Przez tysiąclecia opowiadanie odbywało się wyłącznie podczas kon­ taktów bezpośrednich, tw a rz ą w twarz. U stne opowieści powstały w spo­ łecznościach plemiennych. W tych przedpiśmiennych czasach opowiada­ nie i rytuały pozwalały ludziom pam iętać i odtwarzać ich wspólną k u ltu ­ rę. Opowiadanie było uczestniczące i adaptow alne do słuchaczy, cała wspólnota uczestniczyła w tym procesie, a dojrzewanie wiązało się z p r a ­ wem przejścia od słuchacza do opowiadacza, który był elem entem socja­ lizacji i akulturacji.

Tę sytuację zmienił wynalazek d ru k u - zapisane opowieści s ą nie­ zmienne, niezależne od czytającego, miejsca czy czasu. Jed n a k w pełni transform acji dokonał film, a potem i bardziej telewizja. Ich najczęst­ szym gatunkiem jest opowieść w formie seriali, telenowel, a naw et w ia­ domości dziennika wieczornego.

Telewizja powtórnie zwokabzowała opowiadanie. Ma ona więcej wspól­ nego z plem iennym opowiadaniem niż z książk ą i drukiem. J a k w p ie r­ wotnych kulturach, telewizja jest swoistym rytuałem, określanym przez miejsce (dom) i czas (pora dnia). I jak ry tu ał stanowi otoczenie symbo­ liczne człowieka, zajmując m u wiele godzin każdego dnia.

Co to wszystko oznacza? Zauważmy, że po raz pierwszy w historii ludzkości dzieci się rodzą w domach, gdzie telewizja od ra n a do wieczora

siedem dni w tygodniu, niedzieli nie wyłączając, nadaje różnorodne opo­ wieści. S ą one opowiadane nie przez dziadków czy rodziców, nie przez Kościół, nie przez starszych wspólnoty, ale przez profesjonalnych, nie­ znanych osobiście odległych opowiadaczy.

Rola telewizji jest tu niezwykła - powszechnie obserwuje się ogrom­ ne uzależnienie ludzi od stałego oglądania telewizji i czerpania z niej większości informacji, wiedzy, a naw et mądrości życiowej.

Społeczeństwa przemysłowe miały nie tylko su b strat techniczny. Po­ wstawały nowe ośrodki miejskie - m iasta przemysłowe - jak M anche­ ster (a w Polsce - Łódź). Skupieni w wielkich ośrodkach miejskich, wy­ korzenieni z dawnych wspólnot lokalnych, wsi i miasteczek, robotnicy i niżsi urzędnicy stanowili bazę dla nowego typu społeczeństwa - społe­ czeństwa przemysłowego i masowego. Integrację i indoktrynację zapew­ niały środki masowego przekazu - wysokonakładowa prasa, kroniki fil­ mowe i radio jako narzędzia scentralizowanej propagandy dla mas.

H iszpański filozof Jose O rtega y G asset w 1933 roku ogłosił wiek XX e rą mas. Miał ku tem u powody - ruch faszystowski we Włoszech, reżim bolszewicki w Rosji radzieckiej, system nazistowski w Niemczech opie­ rały swe organizacje na m asach społecznych urabianych przez masową propagandę i kontrolowanych przez masowy terror.

Po II wojnie światowej am erykański socjolog Charles W. Mills (1956) rozwijał koncepcję społeczeństwa masowego jako zatomizowanej zbioro­ wości kontrolowanej przez „elitę władzy” za pomocą m ass mediów. Tym term inem obejmował wszystkie nowoczesne społeczeństwa, a w szcze­ gólności bastion demokracji zachodniej - społeczeństwo amerykańskie.

Jed n ak dalsze zmiany społeczne i medialne wskazały na pow staw a­ nie społeczeństwa opartego na informacji i wiedzy, wykorzystujące in ­ tensywnie nowe technologie, w tym szczególnie mikroelektronikę. Ten nowy typ społeczeństw a zaczęto nazyw ać społeczeństw em in fo rm a­ cyjnym.

Społeczeństw o inform acyjne

Termin „społeczeństwo informacyjne” (jap. johoka shakai) wywodzi się z języka japońskiego (Ito, 1981). Johoka shakai stało się przedmio­ tem analizy rządowej i oficjalnym celem działań wielu ministerstw. J a ­ pończycy dobrze rozumieli, że w istocie chodzi o coś znacznie ważniejsze­ go niż sam a powszechność technologii mikroelektronicznych i kom pute­ rowych. W roku 1972 Yonsi M asuda opracował kompleksowy p lan p rze­

obrażania wszystkich sfer życia społecznego, opierając się na rozwoju sektora informacji i telekomunikacji.

Termin „społeczeństwo informacyjne” m a jednak swoje ograniczenia. Trafnie w skazał je już w 1986 roku Jam es Beniger w rozprawie The Con­

trol Revolution С,Rewolucja sterow ania i kontroli”]. Podkreślał, że infor­

macja nie stanowi w żadnej mierze differentia specifica naszej epoki. Parafrazując słowa Stanisław a Staszica, można powiedzieć, iż człowiek i społeczeństwo bez informacji naw et pomyśleć się nie da. Informacja jest p odstaw ą życia: biologicznego (struktury DNA) i społecznego (treść kultury).

Beniger postawił zatem dwa p ytania „Dlaczego informacja?” i „Dla­ czego właśnie teraz (jest ona ta k ważna)?” W odpowiedzi w skazał na roz­ poczętą w połowie XIX wieku rewolucję sterow ania i kontroli społecznej. Jej podstaw ą była seria wynalazków, prowadzących do pow stania u rz ą ­ dzeń służących przekazyw aniu znaków na odległość i w czasie, takich jak telegraf czy fotografia oraz intelektualnych technologii sterowania m asow ą produkcją i konsum pcją (określanych jako m arketing i rek la­ ma), a także urządzeń do szybkich obliczeń statystycznych (sorter - p re ­ kursor komputera).

Telegraf, a następnie telefon dały początek globalnej sieci telekom u­ nikacyjnej. Szczególnie ważny był telegraf, nazywany dzisiaj w iktoriań­ skim Internetem . Ju ż w wieku XIX położono kable międzykontynental- ne, tworząc podwaliny globalizacji. Od stu pięćdziesięciu lat nieprzerw a­ nie dokonuje się rozwój środków kontroli społecznej opartych na techno­ logiach ta k fizycznych (tzw. hardware), jak i intelektualnych (tzw. soft­

ware).

Druga połowa XX wieku różni się jednak zasadniczo od drugiej poło­ wy wieku XIX. Szczególnie istotne były lata 70. XX wieku, kiedy to seria wynalazków w zakresie przetw arzania i przesyłania informacji zmieniła możliwości społecznego porozumiewania się. Mikroprocesor, kluczowy ele­ m ent nowej epoki, został wynaleziony w roku 1971, pierwsze mikrokom­ putery, podobnie jak system operacyjny DOS, pojawiły się w drugiej po­ łowie lat 70. System Xerox Alto, wzorzec system u operacyjnego Windows, powstał w roku 1973. Cyfrowe przełączniki telefoniczne również pojawi­ ły się w połowie la t 70., podobnie jak komercyjne wykorzystywanie połą­ czeń światłowodowych. Także w tym czasie firma Sony rozpoczęła pro­ dukcję magnetowidów w systemie VHS. I wreszcie sieć ARPANET, is t­ niejąca od 1969 roku, uzyskała w roku 1974 protokół łącznościowy TCP/ IP, tworząc nowy rodzaj sieci - Internet. Konsekwencje tych wynalaz­ ków stały się oczywiste w następnej dekadzie, która stworzyła „nowy” świat w latach 90. XX wieku.

Społeczeństw o sieciow e

Powszechność technologii telekomunikacyjnych i ich globalny zasięg oraz m ariaż kom putera i telefonu w Internecie skłoniły badaczy do ogło­ szenia nowej fazy społecznego rozwoju - społeczeństwa sieciowego. Koń­ cząc tomem E n d o f M illennium swoją trylogię poświęconą wiekowi roz­ woju informacyjnego, M anuel C a s t e l l s pisze o sytuacji, w której świat w kracza w trzecie tysiąclecie: „Procesory i kom putery s ą nowością tele­ fony komórkowe to nowość; zintegrowane elektronicznie, globalne ryn k i finansowe funkcjonujące w czasie rzeczywistym to nowość; połączona gospodarka kapitalistyczna, obejmująca cały glob, a nie tylko jego pewne regiony, jest nowością zatrudnienie w dziedzinie przetw arzania wiedzy i informacji jest w większości przypadków nową rzeczą populacja miej­ ska w świecie to w większości nowi przybysze; rozpad Związku Radziec­ kiego, upadek komunizmu oraz koniec zimnej wojny to nowa sytuacja; rozwój azjatyckiej sfery Pacyfiku jako równoprawnego p a rtn e ra w świa­ towej gospodarce to również nowe zjawisko; narastające wyzwanie wo­ bec tradycyjnego p aternalizm u jest czymś nowym w świecie; powszech­ na świadomość ekologicznego zagrożenia jest nowa; nowe w sensie histo­ rycznym jest także powstanie społeczeństwa sieciowego (ang. network

society), opartego na przestrzeni przepływów oraz achronicznym czasie”.

(1998, s. 336).

Edwin Bendyk wskazuje na przydatność pojęcia sieci do analizy współ­ czesności. Istotnie, bez superm edium sieciowego, jakim jest Internet, nie sposób ani zrozumieć, ani zbadać n a tu rę współczesnego społeczeństwa globalnego. Sieć ta tworzy swoistą noosferę (zapożyczamy tu term in - choć nie pojęcie - od Pierre’a Teilharda de Chardina), czyli oplatającą Ziemię pajęczynę informacyjną. Idea ta realizowana jest obecnie za po­ mocą serwerów WWW, których połączone działanie jest etapem w stęp­ nym przed pojawieniem się znacznie potężniejszej sieci sztucznej inteli­ gencji ( B e n d y k , 2004).

Zasadne i użyteczne w sensie socjologicznym, a także heurystycznym, jest zatem posługiwanie się ideą s p o łe c z e ń s tw a siec io w e g o . Sieć to przecież siatka powiązań, a zarazem system zasobników i przekaźników, w najszerszym sensie: system medialny. Sieć to forma mediów, których treścią jest informacja, a isto tą - komunikacja.

A jednak, ta k jak term in „społeczeństwo informacyjne” zdaje się być zbyt szeroki, ta k term in „społeczeństwo sieciowe”, choć zwraca uwagę na isto tn ą transform ację ludzkich relacji, jest zbyt wąski, aby za jego pomo­ cą ująć całość współczesnych przem ian w dziedzinie komunikacji.

Nowe sp o łeczeństw o - ale jakie?

Ogólne, ale zbyt ogólnikowe dla oznaczenia obecnych przemian, jest określenie „postmodernizm” czy „ponowoczesność”. Jerem y R i f к i n p i­ sze: „W świecie ponowoczesnym historie i spektakle stają się równie w aż­ ne, a może ważniejsze niż fakty i postacie” (2003, s. 204). Może zatem to w sferze medialnej znajdziemy k o n k r e tn ą - empirycznie u c h w y tn ą - d if­

ferentia specifica nowej epoki?

Łacińskie słowo „medium” obejmuje swoim znaczeniem środowisko, w którym dokonuje się a k t percepcji. Współcześnie przez media rozumie się zarówno media masowe (pojęcie używane jest tradycyjnie w odniesie­ niu do prasy, radia i telewizji oraz filmu), jak i media telekomunikacyjne (telefony, Internet) oraz m ultim edia (CD-ROM-у, wszelkie odmiany wi­ deo, rzeczywistość w irtualną). To one - jako swoista całość - stanow ią mediasferę ( L e p a , 2003, s. 12) współczesnego człowieka, na wszystkich etapach jego rozwoju.

Jo h n B. T h o m p s o n (2001, s. 90-91) z kolei odróżnia dwa typy in ­ terakcji społecznych, w przypadku których wykorzystywane s ą media. Do pierwszego z nich n ależą korespondencja listowa, e-maile, a naw et rozmowy telefoniczne, będące przykładam i „pośredniej (zmediatyzowa- nej) interakcji” - następuje wym iana informacji między osobami, które dzieli dystans czasowy i (lub) przestrzenny. Uczestnicy tego typu in te r­ akcji nie dzielą wspólnej czasoprzestrzeni fizycznej, zatem swe kom uni­ katy m uszą uzupełniać informacjami kontekstowymi (przykładem może być pytanie często pojawiające się podczas rozmów z wykorzystaniem telefonu komórkowego: gdzie jesteś?).

Drugi typ interakcji z udziałem mediów J.B. Thompson nazywa „po­ średnią (zmediatyzowaną) r///r/.s7-inlorakcją . w której uczestnicy nie są zorientowani na komunikację z konkretnym i osobami, a produkowane i odbierane treści kierowane s ą do nieokreślonego w swoim szerokim za­ kresie audytorium. Ponadto interakcja jest w tak im przypadku zdecydo­ wanie jednokierunkowa, monologiczna, a nie dialogiczna. Niemniej jed­ nak naw et monologiczne media - jak reklam a - tw orzą sferę społeczną sferę wspólnej kultury symbolicznej. Z kolei nowe media, np. telewizja interaktyw na, b ęd ą osłabiać i znosić jednokierunkowość komunikacji.

S p o łe c z e ń s tw o m e d ia ln e

Informacja istnieje „od zawsze”, media zaś - rozumiane jako środki techniczne - pojawiły się stosunkowo późno. Media wykorzystywane przez społeczności plemienne były naturalne, oparte na biologicznym wyposa­ żeniu człowieka, służyły do kontaktów bezpośrednich, „tw arzą w tw arz”, wymagających obecności i bliskości. Współczesne społeczeństwa n a to ­ m iast w przeważającej mierze, choć nie wyłącznie, wykorzystują media techniczne, pokonujące b arierę czasu i (lub) przestrzeni, podtrzymujące kontakty zapośredniczone. Miejsce komunikacji typu face to face zajm u­ je komunikacja typu interface-to-interface (komunikowanie zapośredni­ czone, zmediatyzowane).

W języku angielskim funkcjonuje pojęcie mediated communication - „komunikowanie zapośredniczone, medialne”. Odpowiednio - choć rzad ­ ko - pojawia się w nim term in mediated society, którego polski przekład „ społeczeństwo medialne” być może brzm i naw et lepiej od oryginału. Ter­ min te n obejmuje pojęcie społeczeństwa informacyjnego (w zakresie tr e ­ ści) i społeczeństwa sieciowego (w zakresie formy), przy czym pierw szeń­ stwo przysługuje aspektowi formalnemu. Nowa faza rozwoju - zarówno sieci, jak i informacji, złączonych przez pojęcie „ medium” - daje początek nazwie nowej formacji społecznej: formacji medialnej. Jej differentia spe­

cifica to właśnie kluczowe pojęcia: medium (technicznego), informacji

(wiedzy), sieci (globalnej). Termin „społeczeństwo medialne” czy też „glo­ balne społeczeństwo medialne” wydaje się najtrafniejszy dla określenia formacji i społeczeństwa nasyconego (a właściwie przesyconego) m edia­ mi. Całościową ewolucję mediów przedstawił Roger F i d l e r (1997), okre­ ślając ją jako mediamorfozę.

C entralnym założeniem społecznej teorii mediów jest pojęcie m edia­ cji k o n tak tu z rzeczywistością społeczną. Mediacja ta k a obejmuje kilka różnych procesów. Po pierwsze, odnosi się do przekazyw ania wiadomości z drugiej ręki (przez trzecią osobę) w sytuacji, w której nie mamy bezpo­ średniego dostępu do ich źródła. Po drugie, odnosi się do s ta ra ń osób i instytucji pragnących kontaktow ania się ze społeczeństwem dla w ła­ snych celów (w tym także dla jego rzekomego dobra). Zabiegają o to poli­ tycy, wychowawcy, komentatorzy. Mediacja odnosi się zatem do pośred­ nich sposobów formowania świadomości grup, do których właściwi nadaw ­ cy nie należą. Mediacja, po trzecie, zakłada p ew n ą formę stosunku do odbiorcy, relacji względem niego. Relacje społecznie zapośredniczone przez media masowe s ą odległe, bardziej bezosobowe i słabsze niż stosunki personalne.

к к к

Społeczeństwo, które można nazwać zmediatyzowanym albo krócej: medialnym, to społeczeństwo, w którym dom inującą form ą kontaktów społecznych nie jest bezpośredniość, ale zapośredniczenie przez media. W tym sensie szeroko rozumiane media stały się współcześnie środowi­ skiem człowieka: wirtualność stała się jego rzeczywistością. Swój dzień powszedni zaczyna on często nie jak dawniej - od modlitwy, lecz od w łą­ czenia radia, i kończy go nie m odlitw ą w ieczorną ale wyłączeniem tele­ wizora lub radia. Proporcja między kontaktam i bezpośrednimi a kontak­ tam i medialnymi jest oczywiście różna dla różnych ludzi i tru d n a do u s ta ­ lenia w każdym przypadku, ale śmiało można stwierdzić, że znakom ita większość kontaktów z inn ymi ludźmi i ich symbolicznymi wytworami ma obecnie c h arak ter pośredni - zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Przyzwyczajenie jest d ru g ą n a t u r ą powiada przysłowie. Przyzwyczajeni do mediów nie odczuwamy sztuczności rozmowy telefonicznej, e-mailu czy telewizyjnego talk-show. I ta k jak - wedle M cLuhana - ryba nie do­ strzega wody, ta k człowiek dzisiejszy nie zdaje sobie sprawy z tego, w ja ­ kim stopniu stał się uzależniony od środowiska medialnego, w którym jest zanurzony. Nie mylimy wprawdzie filmu z rzeczywistością nie za­ wsze ulegam y reklamie, ale w chłaniam y ukryte w nich przekazy. Nic, co medialne, nie jest nam obce.

Społeczeństwo medialne to takie:

1) w którym międzyludzkie kontakty i stosunki s ą w ogromnym i prze­ ważającym stopniu zapośredniczone przez używane media;

2) w którym media masowe tw orzą swoistą rzeczywistość w irtu a ln ą kulturę m edialną

3) w którym in frastru k tu ra medialna, a w szczególności telekom uni­ kacyjna, jest podstaw ą sieci i obiegów informacyjnych o różnej skali (od lokalnej do globalnej), fundam entalnych dla wszelkich działań i kontak­ tów jednostkowych i organizacyjnych we wszystkich sferach życia;

4) w którym niemal wszelkie działania ludzkie s ą wspomagane przez formy medialno-teleinformacyjne;

5) w którym przemysły (kultury) medialne stanow ią istotny i rosnący element gospodarki i zatrudnienia.

K ultura „realnej wirtualności”, tworzona wokół coraz bardziej in te r­ aktywnej sfery audiowizualnej, przeniknęła w społeczeństwie medialnym duchową tk an k ę obrazowania i komunikowania, łącząc różne kultury w elektroniczny hipertekst. Przestrzeń i czas, m aterialna podstaw a ludz­ kiego doświadczenia, uległy przekształceniu, gdyż przestrzeń przepły­ wów dominuje nad p rzestrzen ią miejsc, a bezczasowy czas zastępuje ze­ garowy czas ery przemysłowej. Krótko mówiąc: żyjemy w czasach, gdy

ludzie będący blisko siebie w sensie fizycznym często (na ogół) s ą sobie dalecy a ludzie dalecy stają się sobie bliscy. Cyberprzestrzeń w formie In ­ te rn e tu to nowa światowa agora, scena i arena, na której nie ma w yraź­ nego i stałego podziału na aktorów i widzów, w jakim ś sensie bowiem wszyscy są uczestnikam i procesu komunikacyjnego. Coraz bardziej oczy­ wiste jest przyspieszenie (G 1 e i с k, 2003). Człowiek współczesny, aby spro­ stać nowym wymaganiom albo skorzystać z ogromu ofert, rozwija zatem zdolność równoległego wykonywania wielu czynności i jednoczesnego uczestnictwa w wielu różnych zajęciach.

Z m e d ia ty z o w a n a o s o b o w o ś ć : p o k o le n ie S M S -ó w

Jeśli powstaje nowe zmediatyzowane społeczeństwo, to czy kszta łtu ­ je się również nowy typ człowieka? I czy ma ono swoje osobowościowe i zawodowe ideały? Czy człowiekiem przyszłości, a w istocie postczłowie- kiem będzie cyborg (term in łączący pojęcia „cybernetyka” i „organizm”), czyli połączenie sterowanego mechanizmu i żywego organizmu (gatunek

posthomo sapiens)? Próby bezpośredniego połączenia ludzkiego mózgu -

przewodowe i bezprzewodowe - z serwomechanizmami w ykraczają już poza fazę prymitywnych eksperymentów. Niektóre trójwymiarowe zbio­ rowe gry komputerowe (np. Q uest Atlantis) zarówno k reu ją w irtu a ln ą scenę historyczną jak i zapew niają łączność między uczestnikam i gry, mającymi unikalne osobowości i kształtow aną tożsamość. Na razie po­ trzebny jest ek ran i mysz, ale jak długo? Przyszłe hełmofony rzeczywi­ stości w irtualnej, kask i pozwalające na recepcję dźwięków, obrazów i bodźców kreowanego otoczenia, uzupełnią myślowy kanał zwrotny, „rze­ czywiste” oddziaływanie na percepow aną rzeczywistość. Filozofia bisk u ­ pa George’a Berkeleya esse est percipii (,, Istnieć to być postrzeganym”) stanie się w irtualną rzeczywistością.

Na razie jednak jest to przyszłość wyobrażalna, ale odległa. J e d n a k ­ że w tożsamości i osobowości społecznej młodego pokolenia zachodzą już zmiany. Rodzi się człowiek medialny i mobilny. Nie ulega wątpliwości, iż obecne pokolenie licealistów i studentów jest pierwszym pokoleniem ek ra­ nowym (ang. screeny generation), traktującym obraz jako przekaz rów­ norzędny wobec książkowego, a właściwie od niego lepszy, bo prostszy i atrakcyjniejszy. J e s t to pokolenie, które od kolebki rosło przed telewizo­ rem, a dojrzewa przed monitorem kom putera i z telefonem komórkowym w ręku, telefon zaś służy już nie tylko do rozmowy, ale też do czytania

i pisania wiadomości, a teraz naw et służy do regulowania płatności czy żeglowania w Internecie.

Telewizja, elektroniczna piastunka, stale dostarcza nam opowieści, pokazuje obrazy, kulturowo program ując ludzki umysł przez dostarcza­ nie m u schematów postępowania, norm i kryteriów wartościowania oraz sposobu doświadczania rzeczywistości i działania. Jednocześnie jej styl staje się coraz bardziej asocjacyjny, wideoklipowy. Dzieci i młodzież przy­ zwyczajają się do coraz większego tem pa narracji, do jej skrótowości, zmienności, do reguł m ontażu czy kodów dźwiękowych. Wolne, tradycyj­ ne tempo narracji coraz częściej po prostu ich nudzi. K. Krzysztofek tw ier­ dzi: „ Pokolenia wychowane n a mediach wizualnych m ają in n ą stru k tu rę percepcji [...], m ają skrócony zakres skupienia uwagi [...], co ma poważne konsekwencje w procesie edukacyjnym: czterdzieści pięć m inut dla ucznia to w większości czas stracony” ( K r z y s z t o f e k , S z c z e p a ń s k i , 2002, s. 221).

Podobnie uważa B. Scarlata, nauczycielka szkoły podstawowej w No­ wym Jorku: „Współczesne dzieci należą do Video Generation, czekają na to, aby być zabawianymi. J e s t pierwszy dzień w szkole w drugiej klasie, a ja jestem obiektem, który się pojawia na ich ekranach. Jestem ograni­ czona tym, że brakuje mi cyberopowabu. Jestem tylko nauczycielką ry­ w alizującą z szybko przem ierzanym światem, który - poza moją lek cją- oferuje im technologia” (za: C w a l i n a , 2001, s. 35).

Młodzi ludzie przyzwyczajeni s ą do gier komputerowych, a więc i do interaktywności. Szkoła nie dostarcza im ta k silnych bodźców, a co więcej, ogranicza ich wolność zm iany zajęć. Dlatego S c a rla ta wskazuje, że uczniom b rak cierpliwości, a stałej fluktuacji ich uwagi i jej nadmiernej „przerzutności” towarzyszy niepokój. N a rasta także zjawisko nadpobu­ dliwości psychoruchowej młodzieży. Objawia się ono niekontrolowanymi napadam i złości i agresji, a także zaburzeniam i nerwowymi.

Nowe pokolenie prezentuje uboższe słownictwo, ma także problemy z prawidłowym akcentowaniem i wym ową co związane jest z faktem, że jego interakcje słowne z rówieśnikami, a zwłaszcza z dorosłymi s ą znacz­ nie ograniczone.

Gry komputerowe i CD-ROM-у s ą wprawdzie interaktyw ne, ale nie stanow ią narzędzia komunikacji interpersonalnej, nie u czą poprawnego w ysław iania się an i wymowy poszczególnych słów. Zaobserwować to można także w przypadku młodych dorosłych, naw et polityków.

J a k wynika z b ad ań Japończyków, dla nowego pokolenia, zwanego e- -generacją komunikacja medialna, zwłaszcza on-line, jest wygodniejszym sposobem porozumiewania się niż komunikacja osobowa, bezpośrednia. Dla tego pokolenia wymarzonym sposobem komunikacji jest telefon ko­ mórkowy, a wśród jego rozlicznych funkcji szczególne znaczenie m a moż­

liwość wysyłania wiadomości tekstowych. W przeciwieństwie do zwykłej rozmowy SMS pozwala na opóźnione odczytanie wiadomości, a więc za­ chowuje zarówno cechy listu, jak i telegram u oraz e-mailu. SMS-y pełnią funkcję prywatnego telegrafu, tyle że telegrafu taniego, dostępnego za­ wsze i wszędzie, pozostającego poza kontrolą rodzicielską.

SMS z wielu względów stał się niezm iernie po p u larn ą form ą wym ia­ ny informacji przez ludzi młodych. Pozwala na rozsyłanie komunikatów do wielu adresatów, np. zam iast k artek pocztowych z wakacji. SMS-y można wysyłać w czasie lekcji, wykładów, pracy, zabawy, zebrań, negocja­ cji. Młodzi ludzie często w padają w uzależnienie (tzw. esemesmanię), wy­ syłając dziennie kilkadziesiąt, a niekiedy kilkaset krótkich fatycznych (emocjonalnych) przekazów. SMS pozwala też na komunikację anonim o­ w ą (która niekiedy służy jako kontynuacja tradycyjnych dowcipów tele­ fonicznych), czasami niestety przestępczą.

Młode pokolenie to zarazem generacja o bardziej tolerancyjnym spoj­ rzeniu na świat, ceniąca różnorodność i odmienność. Opowiada się raczej za wartościami indywidualizmu, włącznie z uznaniem odpowiedzialności jednostki za jej los, a także raczej za wartościam i samorządowymi niż państwowymi. Niestety, jest to pokolenie, dla którego zanika rozróżnie­ nie między sferą publiczną a sferą p ry w a tn ą między sceną a ku lisa­ mi. Upublicznienie tego, co prywatne, niejednokrotnie tego, co intymne, trudno wytłumaczyć inaczej niż sam ą dostępnością techniki i popular­ nością pewnych określonych formatów przekazu, np. tzw. reality show w telewizji.

W ykluczenie społeczne

Nowe media, choć konstruow ane jako przyjazne użytkownikowi, są jednak w swym działaniu lub użytkach na tyle skomplikowane, iż p rzy­ czyniają się do zwiększania różnic społecznych, a także n a ra sta n ia róż­ nic w stopniu poinformowania. Ju ż dawno zauważono, że w skali m aso­ wej kom putery znajdują entuzjastów głównie wśród młodzieży, a jako narzędzia pracy u osób w wieku średnim. Tworzy się luka informacyjna między osobami z powodu wykształcenia (lub pewnych cech osobowych) bardziej predestynow anym i do korzystania z nowych mediów, a pozosta­ łą częścią społeczeństwa, które w te n sposób bardziej się różnicuje, niż ujednolica. Powiększa się dystans między zrozumieniem środowiska tech­ nicznego, prezentow anym przez niektórych, a informacyjną ignorancją innych.

W erze gospodarki globalnej i nasycenia informacją nadal istn ie ją a naw et ro zrastają się grupy „upośledzone” - klasa pariasów, nie tylko informacyjnych. M. Castells wskazuje na Los Angeles, najbardziej no­ woczesne, a jednocześnie najbardziej rozwarstwione miasto na świecie, w którym liczba bezdomnych przynajmniej dorównuje liczbie cudownych dzieci komputerowych, a zapewne naw et jąprzewyższa.

K o lu m b o w ie Internetu

K om p etencje m edialne i ed u kacja m edialna

W społeczeństwie medialnym umiejętności niezbędne do skuteczne­ go funkcjonowania, a wręcz do przeżycia, rozszerzają się na całą sferę nowych i starych mediów. Tak jak w społeczeństwie przemysłowym m i­ ni mum umiejętności intelektualnych to zdolność czytania i pisania, ta k w społeczeństwie medialnym jest nim umiejętność korzystania z kompu­ te ra pracującego w sieci, wykorzystywania funkcji telefonu komórkowe­ go, program ow ania radioodbiornika i m agnetowidu czy cyfrowego foto­ grafowania i filmowania. Nie chodzi tu jednak tylko o zwykłą sprawność techniczną ale także o rozumienie działania tych urządzeń, a co w aż­ niejsze, o umiejętność posługiwania się nimi zarówno dla zwykłej zaba­ wy, jak i dla celów poznawczych i praktycznych.

Jeśli zadaniem szkoły jest przygotowanie do życia zawodowego i spo­ łecznego, to w czasach obecnych ważnym, lecz - niestety - nierealizowa- nym celem edukacji szkolnej staje się zyskanie przez uczniów również kompetencji medialnych. J a k bowiem pisze W. Strykowski, „ludzie, któ­ rzy ich nie zdobędą znajdą się n a straconej pozycji, s ta n ą się an alfab eta­ mi medialnymi” ( S t r y k o w s k i , S k r z y d l e w s k i , red., 2004, s. 12).

Używając metaforyki morskiej, ta k rozpowszechnionej w opisach In ­ ternetu, można powiedzieć, że zadaniem szkoły jest uczenie żeglowania a nie surfowania po Internecie. Surfing to wspaniały sport, polegający na utrzym yw aniu się na desce na falach, żeglowanie natom iast to podróż morska z wytyczonym celem, wymagająca opanowania sztuki żeglarskiej, w tym wykorzystywania instrum entów (busole, mapy) i posiadania okre­ ślonej wiedzy. Hasło: „Bądź Kolumbem cyberprzestrzeni”, jest wyśm ieni­ t ą dyrektyw ą dla wszystkich młodych ludzi.

S p o łe czeń stw o m edialne z lu d zką tw a rzą

W książce pod tytułem High Tech. High touch am erykański progno­ styk społeczny Jo h n N aisbitt zachęca do tego, aby w erze wysokich tech­ nologii (ang. high-tech) pielęgnować wysoką wrażliwość (ang. high to­

uch), czyli zachowywać właściwą miarę i proporcję w użytkowaniu m e­

diów, aby odnosić się do nich jak do narzędzi, a nie być ich niewolnikami ( N a i s b i t t , N a i s b i t t , P h i l i p s , 2003).

U wielu użytkowników nowych mediów występuje swoista fascyna­ cja światem przez nie przedstaw ianym (tak zw aną w irtu a ln ą rzeczywi­ stością), w szczególności gdy stw arzają one szansę interaktywności. Zna­ ne s ą przykłady osób, które spędzają całe dni na oglądaniu programów telewizyjnych czy k aset wideo. Wśród młodzieży pojawił się typ m aniaka komputerowego, który nie przestaje w patryw ać się w ek ran monitora. Nowe techniki m ultim edialne, łączące dźwięk, obraz trójwymiarowy, a naw et dotyk stw arzają takie złudzenie rzeczywistości, że problemem staje się powrót do normalnego, ludzkiego świata.

Ta narkotyzująca funkcja najnowszych mediów zasługuje na baczną uwagę. Ju ż gry komputerowe, wprowadzając elem ent interakcyjności człowieka z m aszyną i programem, przezwyciężają pasywny ch arak ter odbioru tradycyjnej telewizji i mogą dostarczać mocniejszych impulsów do działania w świecie rzeczywistym niż oglądane filmy. Gra akcji, w któ­ rej z pomocą dżojstika likwiduje się (czyli zabija) setki przeciwników, może skłonić młodego gracza do niem al nieświadomej zam iany dżojstika na kij baseballowy i do wypróbowania swoich sił na żywym człowieku. Integracja mediów osiąga nowy, biologiczny poziom - celem rzeczywisto­ ści w irtualnej jest sterowanie sym ulow aną rzeczywistością za pomocą ludzkiej myśli. M atrix jest bliżej urzeczywistnienia, niż myślimy; p rasa branżowa niem al codziennie donosi o postępach bioelektroniki.

U pow szechnianie i ud o sk o n alan ie tech n ik telekom unikacyjnych i informatycznych nie zapowiada zbudowania nowego raju na ziemi, wbrew opinii technooptymistów, np. Nicolasa Negroponte’a z bostońskiego Media Lab (N e g r op o n t e, 1997, s. 5). Bliższe trafnej prognozy są p a ra ­ doksy rozwoju techniki sformułowane przez Jacques’a Ellula:

1. Wszelki postęp techniczny powoduje zarówno zyski, jak i straty; gdy coś dodaje, to zawsze także coś ujmuje.

2. Wszelki postęp techniczny stw arza więcej problemów, aniżeli roz­ wiązuje; skłania nas do postrzegania tych problemów jako technicznych ze swej n a tu ry i popycha do szukania rozwiązań technicznych.

3. Negatywne aspekty technicznych innowacji s ą nierozłącznie zwią­ zane z aspektam i pozytywnymi. Naiwnością jest sąd, że technika jest

neutralna, iż może być używana dla dobrych albo dla złych celów; w rze­ czywistości dobre i złe konsekwencje są równoczesne i nieodłączne.

4. Wszystkie wynalazki techniczne m ają nieprzewidywalne konse­

kwencje (E l l u 1, 1962, s. 394).

Technika medialna m usi się liczyć ze zmysłowym wyposażeniem czło­ wieka. K law iatury najm niejszych naw et telefonów komórkowych nie mogą być mniejsze, niż pozwala na to zręczność ludzkich palców. E krany 0 rozdzielczości większej niż ta, k tó rą rozróżnia ludzkie oko, są n adm ia­ rowe. Głośniki, które tra n s m itu ją dźwięki spoza zakresu częstotliwości odbieranych przez ludzkie ucho, dla zwykłych zastosowań b ęd ą bezuży­ teczne. Pam iętajm y zatem, że to człowiek jest początkiem i końcem, alfą 1 omegą procesu komunikowania. „ Ciało ludzkie dostarcza pierwszego i podstawowego a p a ra tu komunikowania nie ograniczającego się przy tym do dziedziny języka i [...] określa w arunki funkcjonowania technicz­ nych środków przekazu” ( K ł o s k o w s k a , 1981, s. 297). W sensie biolo­ gicznym człowiek niewiele się zmienił od prehistorycznych czasów. Prze­ to filozof personalista Jacques M aritain przypomina: „Telefon i radio nie pozbawiają człowieka dwóch rąk, dwóch nóg, dwóch płuc, zakochiwania się oraz poszukiwania szczęścia” (za: K e r n a n , 1975, s. 177). Biada tym, którzy o tym zapominają. Społeczeństwo medialne m usi odzyskać pano­ wanie nad mediami - nadać im nie tylko techniczne i rynkowe, ale rów­ nież obywatelskie i ludzkie oblicze.

Bibliografia

B e n d y k E., 2004: A n ty m a trix : człow iek w labiryncie sieci. W arszawa. B e n i g e r J.R., 1986: The Control R evolution. C am bridge, MA.

C a s t e l l s M., 1998: T h e in fo r m a tio n Age: Economy. Society a n d Culture. Vol. S: E n d o f

M ille n n iu m . Oxford.

С w a l i n a W., 2001: G eneracja X - p o n u ry m it czy obiecująca rzeczywistość. W: I n te r ­

net - fe n o m e n społeczeństw a informacyjnego. Red. T. Z a s ę p a p rzy w spółpracy

R. C h m u r y . Częstochowa.

D r u c k e r P., 1999: Społeczeństw o p o ka p ita listyc zn e. W arszaw a. E l l u l J., 1962: Technological Order. „Technology a n d C u ltu re ”, No. 3.

F i d l e r R.F., 1997: M ediam orphosis: U n d e rsta n d in g N e w M edia. T h o u s a n d O aks, CA. O l e i c k J., 2003: Szybciej. P rzyspieszenie n ie m a l wszystkiego. P oznań.

G o b a n - K l a s T., 2004: M e d ia i k o m u n ik o w a n ie m asowe. Teorie i a n a lizy prasy, radia,

telew izji i In tern e tu . W arszaw a.

G o b a n - K l a s T., 2005: Cyw ilizacja m edialna. Geneza, ewolucja, eksplozja. W arszawa. I t o Y., 1981: T he „Johoka S h a k a i ” A p p ro a ch to the S tu d y o f C o m m u n ic a tio n in J a p a n .

In: M a ss C o m m u n ic a tio n R eview Yearbook. Eds. G.C. W i l h o i t , H. D e B o c k S a g e . B everly H ills—London.

K e r n a n J., 1975: O ur friend, J .M a rita in . N ewYork. K ł o s k o w s k a A., 1981: Socjologia k u l tu r y . W arszaw a.

K r z y s z t o f e k K., S z c z e p a ń s k i M.S., 2002: Z ro zu m ieć rozwój. Od społeczeństw

tra d ycyjn ych do inform acyjnych. Katowice.

L e p a A., 2003: F u n k c ja logosfery w w y ch o w a n iu do mediów . Łódź.

M c L u h a n M., 2004: Z rozum ieć m edia. P rze d łu że n ia człowieka. W arszaw a, s. 39—53. M i c k l e t h w a i t J., W o o l d r i d g e A., 2003: Czas p r z y s z ły doskonały. W yzw ania

i ukryte obietnice globalizacji. P oznań.

N a i s b i t t J., N a i s b i t t N., P h i l i p s D., 2003: H ig h Tech. H ig h touch. Technologia

a p o s z u k iw a n ia sensu. P oznań.

N e g r o p o n t e N., 1997: Zycie cyfrowe. J a k się odnaleźć w w ieku komputerów. Warszawa. R i f k i n J., 2003: Wiek dostępu. N o w a k u ltu ra h iperkapitalizm u, w której płaci się za k a ż ­

d ą chw ilę życia. Wrocław.

S t r y k o w s k i W., S k r z y d l e w s k i W., red., 2004: K om petencje m ed ia ln e społeczeń­

stw a wiedzy. Poznań.

T h o m p s o n J.B., 2001: M e d ia i nowoczesność. Wrocław.