Recenzje
Gra¿yna Czubek, Piotr Kosiewski (red.), W³asnoœæ a do-bra kultury, Warszawa 2006, TRIO 2006, ss. 238. Sytuacja w³asnoœciowa dóbr kultury w Polsce dwudziestego wieku zmienia³a siê wielokrotnie. Zbiory nale¿¹ce do osób prywatnych, organizacji spo³ecznych, Koœcio³ów i zwi¹zków wyznaniowych, przechodzi³y w rêce hitlerowskich i so-wieckich najeŸdŸców, a w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej zosta³y zna-cjonalizowane i sta³y siê w³asnoœci¹ publiczn¹. Zarówno dzia³ania okupantów, jak i nacjonalizacja b¹dŸ te¿ reforma rolna w PRL, przeprowadzane by³y czêsto z naruszeniem prawa w³asnoœci pierwotnych w³aœcicieli. Dopiero po 1989 roku pojawi³y siê mo¿liwoœci prawne zwrotu w³asnoœci by³ym w³aœcicielom. Tymi, niezwykle wa¿nymi dla spo³eczeñstwa demokratycznego kwestiami dotycz¹cymi dóbr kultury od 2002 roku zajmuje siê Fundacja im. Stefana Batorego, organizu-j¹c konferencje i seminaria poœwiêcone problemom dóbr kultury, które zaginê³y, zosta³y zagrabione b¹dŸ przejête z naruszeniem prawa w³asnoœci. Przedmiotem zainteresowania Fundacji s¹ równie¿ kwestie zwi¹zane z próbami rozwi¹zania problemów w³asnoœciowych po 1989 roku.
Recenzowana pozycja ksi¹¿kowa, jest publikacj¹ obejmuj¹c¹ wybór mate-ria³ów przedstawionych podczas seminarium pt. „W³asnoœæ a zbiory publiczne”, zorganizowanym przez Fundacjê w dniach 28–29 maja 2004 r. w Kazimierzu Dol-nym. Spotkanie zosta³o poœwiêcone problemom w³asnoœci prywatnej, w³asnoœci instytucji i Koœcio³ów, przejêtej przez pañstwo polskie po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej na drodze reformy rolnej, nacjonalizacji, jak równie¿ kwestiom zwi¹zanym z mieniem zagrabionym w okresie nazistowskim, znajduj¹cym siê w zbiorach publicznych, oraz problemom roszczeñ reprywatyzacyjnych zg³asza-nych co do dóbr kultury, po 1989 roku.
Praca zosta³a podzielona na trzy, wyraŸnie oddzielone od siebie czêœci, obej-muj¹ce zapisy dyskusji uczestników, wyk³ady i odczyty, tematycznie ze sob¹ powi¹zane. Publikacja zosta³a opatrzona równie¿ komentarzem od redakcji, moim zdaniem niefortunnie umieszczonym na koñcu czêœci merytorycznej, przed nota-mi informacyjnynota-mi o autorach poszczególnych materia³ów zawartych w opraco-waniu. Praca zawiera równie¿ streszczenie omówionych w recenzowanym tytule zagadnieñ i problemów, w jêzyku angielskim oraz obszerny indeks nazwisk.
Czêœæ pierwsz¹ poprzedza obszerny wywód autorstwa Piotra Kosiewskiego pt W³asnoœæ a zbiory publiczne, bêd¹cy niejako wstêpem do dalszych rozwa¿añ,
w którym Autor wskazuje, i¿ mimo up³ywu 15 lat od zmiany systemu polityczne-go w Polsce, w dalszym ci¹gu problem reprywatyzacji dóbr kultury nie zosta³ w sposób nale¿yty uregulowany prawnie ani poddany powa¿nej ogólnospo³ecz-nej publiczogólnospo³ecz-nej dyskusji.
W czêœci zatytu³owanej W³asnoœæ prywatna – zbiory publiczne – problem re-prywatyzacji po 1989 roku umieszczono trzy teksty oraz zapis dyskusji. W ca³oœci poœwiêcono j¹ problemom reprywatyzacji po 1989 roku dóbr kultury znajdu-j¹cych siê w zbiorach publicznych.
Pierwszy z tekstów, autorstwa Hanny £askarzewskiej, poœwiêcony jest zbio-rom przejêtym i przemieszczonym w bibliotekach polskich po drugiej wojnie œwiatowej. Autorka przestawia zarówno ogrom strat polskich zbiorów bibliotecz-nych spowodowabibliotecz-nych skutkami wojny, jak równie¿ szczegó³owe zasady postêpowa-nia ze zbiorami zabezpieczonymi w latach 1944–1950. Sporo miejsca poœwiêcono tak¿e opisom rozwi¹zañ poszczególnych spraw i problemów, które powsta³y pod koniec lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku, w zwi¹zku z pojawieniem siê rosz-czeñ by³ych w³aœcicieli b¹dŸ ich spadkobierców o zwrot utraconych dóbr. Ca³oœæ wywodów koñczy udana próba podsumowania 15-letniego okresu dzia³ania bi-bliotekarzy po roku 1989, zawieraj¹ca równie¿ postulaty de lege ferenda do-tycz¹ce ustawy o prawie do rekompensat.
Kolejny tekst pt. Prywatne zbiory archiwalne w sferze publicznej: wczoraj – dziœ – jutro Dariusza Grota, dotyczy problemów archiwów podworskich, przejê-tych w PRL przez w³adze pañstwowe. Autor opisuje dzia³ania archiwistów, ich stosunek do roszczeñ reprywatyzacyjnych, przedstawia problemy by³ych w³aœci-cieli, oceniaj¹c dotychczas podjête kroki prawne przez niektórych z nich.
Poœwiêcono równie¿ sporo uwagi sytuacji by³ych w³aœcicieli jako pokrzyw-dzonych dzia³aniami w³adz pañstwowych.
Nastêpny, zawarty w tej czêœci artyku³, autorstwa Doroty Folga-Januszew-skiej i Agnieszki Jaskanis ukazuje problemy w³asnoœci zbiorów w muzeach pol-skich. Autorki, na podstawie wyników rozes³anej do muzeów specjalnej ankiety, przedstawiaj¹ i omawiaj¹ szczegó³owo dane dotycz¹ce liczby i podzia³ów zareje-strowanych zbiorów, strukturê ich pochodzenia, rozwa¿aj¹c tak¿e problemy do-tycz¹ce depozytów.
Czêœæ pierwsz¹ koñczy zapis dyskusji z udzia³em Franciszka Cemka, Nawojki Cieœliñskiej-Lobkowicz, Paw³a Jaskanis, Piotra Kosiewskiego, Hanny £aska-rzewskiej, Andrzeja Rottermunda, Wojciecha Suchockiego oraz Stanis³awa Wal-tosia, jak¹ przeprowadzono po przedstawieniu przez prelegentów informacji opisanych w wy¿ej omawianych artyku³ach.
Czêœæ drug¹ publikacji zatytu³owano Doœwiadczenia polskich instytucji po 1989 roku. Zawarto w niej kolejnych dziewiêæ artyku³ów oraz zapis dyskusji.
Wojciech Suchocki w artykule rozpoczynaj¹cym czêœæ drug¹ recenzowanej pracy, przedstawia zadania, cele i osi¹gniêcia na gruncie ochrony dóbr kultury, dzia³aj¹cej przy Muzeum Narodowym w Poznaniu Fundacji im. Raczyñskich. Autor skupi³ siê zarówno na wskazaniu podstaw i zasad wspó³pracy miêdzy
Zarz¹dem Fundacji i Muzeum, jak równie¿ nawi¹za³ i krótko przedstawi³ najcie-kawsze z dóbr kultury rodziny Raczyñskich, nale¿¹cych obecnie do Fundacji.
W kolejnych artyku³ach Pawe³ Jaskanis oraz Krzysztof Kornacki przedstawili trudne losy nale¿¹cego przed drug¹ wojn¹ œwiatow¹ do rodziny Branickich pa³acu w Wilanowie oraz bêd¹cego w³asnoœci¹ rodziny Zamoyskich pa³acu w Koz³ówce. Nastêpne dwa teksty zosta³y poœwiêcone ¯ydowskiemu Instytutowi Histo-rycznemu w Warszawie. Pierwszy, autorstwa Magdaleny Tarnowskiej, omawia historiê powstania oraz specyfikê Instytutu, obejmuj¹cego ponad 11 tysiêcy obiek-tów, w tym obrazy, rzeŸby, rysunki i grafiki autorstwa ¿ydowskich artystów plasty-ków pochodz¹cych z terenów Polski, dzia³aj¹cych od drugiej po³owy XIX wieku. Drugi, przedstawiony przez Urszule Grygier, dotyczy biblioteki Instytutu. Autor-ka opisa³a historiê biblioteki, wsAutor-kazuj¹c na trudny rozwój ksiêgozbioru i aktualne problemy biblioteki i Instytutu.
W kolejnym artykule, Zdzis³aw Pietrzyk zapoznaje czytelnika z problemami zbiorów zabezpieczonych po drugiej wojnie œwiatowej w Bibliotece Jagielloñ-skiej w Krakowie. Autor przedstawi³ losy biblioteki rodzinnej Adama Tarnow-skiego, biblioteki Sanguszków, biblioteki Tarnowskich z Dzikowa.
Zbiory biblioteki Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu, ze szczegól-nym uwzglêdnieniem problemów reprywatyzacji i rewindykacji przedstawi³ Mi-ros³aw Adam Supruniuk. Kwestie zg³oszonych przez by³ych w³aœcicieli roszczeñ dotycz¹cych kolekcji pochodz¹cych z biblioteki £uniewskich w Gnojnie oraz zbio-rów rodziny Deskuzbio-rów z pa³acu Sancygniowie omawia Andrzej D¹browski w ar-tykule pt. Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach.
Doœwiadczenia w rozwi¹zywaniu problemów w³asnoœci kolekcji dawnej Bi-blioteki Uniwersyteckiej we Wroc³awiu, dawnej BiBi-blioteki Miejskiej Wroc³awia, zbiorów zabezpieczonych, podworskich i innych przedstawi³a w kolejnym tekœcie Edyta Kotyñska. Artyku³ zosta³ uzupe³niony o obszerny aneks zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wroc³awiu, znajduj¹cych siê w innych polskich i zagranicz-nych kolekcjach prywatzagranicz-nych i instytucjach.
Na zakoñczenie czêœci drugiej, umieszczono zapis dyskusji z udzia³em Janu-sza Bogacza, Nawojki Cieœliñskiej-Lobkowicz, Adolfa Juzwenko, Hanny £aska-rzewskiej, Zdzis³awa Pietrzyka, Miros³awa Adama Spruniuka, Marcina Szel¹ga dotycz¹cej problemów zwi¹zanych z doœwiadczeniami reprezentowanych insty-tucji po 1989 roku w zakresie roszczeñ reprywatyzacyjnych.
Ostatni¹, trzeci¹ czêœæ recenzowanej publikacji zatytu³owano Reprywatyza-cja – w³asnoœæ – dobro publiczne. Stanowi ona próbê ukazania z³o¿onych relacji i zwi¹zków miêdzy posiadaniem, w³asnoœci¹ prywatn¹ a dobrami publicznymi.
W rozpoczynaj¹cym t¹ czêœæ artykule pt. Archiwalia ze zbiorów prywatnych w archiwach pañstwowych. Czy mo¿liwa jest ich reprywatyzacja?, W³adys³aw Stêpniak zastanawia siê nad mo¿liwoœci¹ wewnêtrznej rewindykacji archiwaliów, ze zbiorów pañstwowych do prywatnych.
W dalszej czêœci rozdzia³u, umieszczono wyk³ad o prywatyzacji Andrzeja Rottermunda, w którym Autor analizuje zarówno wartoœci konstytucyjne, pojêcie
w³asnoœci i wyw³aszczenia, jak równie¿ zagadnienia reprywatyzacji, przenosz¹c swoje rozwa¿ania na grunt bliski muzealnikom.
O istotnej roli Ministerstwa Kultury i braku koniecznych dzia³añ, które winny byæ przez ministra kultury podête w zakresie muzealiów, postuluj¹c przy tym pil-ne opracowanie polityki kulturalpil-nej pañstwa w odniesieniu do muzealiów o spor-nym tytule w³asnoœci, informuje Nawojka Cieœliñska-Lobkowicz w artykule pt. Sporne muzealia.
Kolejnym tekstem, który zosta³ umieszczony w omawianej czêœci, jest glosa autorstwa Stanis³awa Waltosia do tekstu profesora Andrzeja Rottermunda.
Próbuj¹c odpowiedzieæ na pytanie, co nale¿y zrobiæ w sprawie uporz¹dkowa-nia kwestii w³asnoœci w polskich zbiorach publicznych, Autor powo³uje siê na miêdzynarodowe i europejskie standardy prawne, w szczególnoœci na Europejsk¹ Konwencjê Praw Cz³owieka, Zasady Konferencji Waszyngtoñskiej na temat dzie³ sztuki skonfiskowanych przez nazistów z 1998 roku, rekomendacjê Miêdzynaro-dowej Rady Muzeów (ICOM) w sprawie zwrotu dzie³ nale¿¹cych do w³aœcicieli narodowoœci ¿ydowskiej, Deklaracjê Wileñsk¹ z 2000 roku.
W artykule pt. W³asnoœæ, historia i pamiêæ Krzysztof Zamorski przedstawia swoje rozwa¿ania dotycz¹ce depozytów, prawa ewentualnego pierwokupu, opo-wiadaj¹c siê za propozycj¹ sygnalizowan¹ wczeœniej przez Andrzeja Rottemun-da, powo³ania funduszu pozwalaj¹cego bibliotekom i muzeom rozwi¹zywaæ problemy reprywatyzacyjne.
Podsumowaniem rozwa¿añ dotycz¹cych dóbr kultury w aspektach reprywaty-zacyjno-w³asnoœciowych, z uwzglêdnieniem interesu publicznego jest zapis dys-kusji z udzia³em Doroty Folgi-Januszewskiej, Justyny Guze, Paw³a Jaskanis, Marii Korzeniowskiej-Marciniak, Piotra Kosiewskiego, Hanny £askarzewskiej, Andrzeja Rottermunda, Stanis³awa Waltosia, który zawarto na zakoñczenie czêœci trzeciej recenzowanej publikacji.
Swoistego rodzaju uzupe³nieniem umieszczonym w przedstawionej publika-cji jest tekst Bo¿eny Steinborn pt. Pochodzenie poszukiwane – przyk³ad z Holan-dii, w którym Autorka opisuje doœwiadczenia zwi¹zane z ustaleniem pochodzenia dóbr kultury przez powo³ane przez w³adze holenderskie biuro Herkomst Gezocht.
Podsumowuj¹c, uznaæ nale¿y, i¿ publikacja pt. W³asnoœæ a dobra kultury, wy-dana staraniem Fundacji im. Stefana Batorego, przedstawia bogaty zbiór rozwa-¿añ, postulatów i propozycji ustawowych rozwi¹zañ dotycz¹cych dóbr kultury, z uwzglêdnieniem coraz czêœciej zg³aszanych roszczeñ reprywatyzacyjnych by-³ych w³aœcicieli b¹dŸ ich spadkobierców.
Recenzowana ksi¹¿ka stanowi niew¹tpliwie interesuj¹ce Ÿród³o informacji na temat aktualnych pogl¹dów muzealników, bibliotekarzy i innych osób zawodowo zwi¹zanych z dobrami kultury. Opracowanie nale¿y poleciæ wszystkim zaintere-sowanym problematyk¹ reprywatyzacyjn¹ zbiorów muzealnych.
Adam Baszkowski Poznañ
