Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 314
Praca oryginalna Original paper
Zwój szyjno-piersiowy lub gwiadzisty (ganglion cervicothoracicum s. ganglion stellatum) nale¿y do czêci szyjnej uk³adu wspó³czulnego (pars cervicalis sympathica) (8, 14). Powstaje on z po³¹czenia zwoju szyjnego doogonowego (ganglion cervicale caudale) ze zwojem piersiowym pierwszym (ganglion thoraci-cum I), a czêsto tak¿e ze zwojem piersiowym drugim (ganglion thoracicum II) (14). Po³o¿ony jest miêdzy wyrostkiem poprzecznym 7 krêgu szyjnego a szyjk¹ 1 ¿ebra, dogrzbietowo od têtnicy podobojczykowej (a. subclavia) i pocz¹tku têtnicy krêgowej (a. verte-bralis) (14). U cz³owieka zwój ten powstaje z po³¹-czenia zwoju szyjnego dolnego (ganglion cervicale inferior) z pierwszym zwojem piersiowym, le¿y miê-dzy wyrostkiem poprzecznym 7 krêgu szyjnego a szyj-k¹ 1 ¿ebra z ty³u za têtnic¹ podobojczykow¹ (8). Zwój szyjno-piersiowy u cz³owieka jest du¿y, nieregularnie gwiazdkowaty i sp³aszczony; bocznie ograniczony przez pieñ tarczowo-szyjny (truncus thyreocervicalis), przykryty powiêzi¹ wewn¹trzpiersiow¹ (fascia endo-thoracica) i op³ucn¹ cienn¹ (pleura parietalis) (2).
Zwój szyjno-piersiowy oddaje: nerw krêgowy (n. vertebralis), który biegnie razem z têtnic¹ krêgo-w¹ i oddaje ga³¹zki do nerwów szyjnych (nn. cervica-les), ga³¹zki miêdzyzwojowe i ³¹cz¹ce do C6-C8 i do nerwu przeponowego (rami interganglionares et
com-municantes cum C6-C8 et nervus phrenicus), ga³¹zkê ³¹cz¹c¹ do nerwu b³êdnego i powrotnego (ramus com-municans cum nervi vagi et laryngei recurens), ga³¹z-ki naczyniowe (rami vasculares) dooko³a têtnicy krê-gowej, podobojczykowej i piersiowej wewnêtrznej (a. thoracica interna) oraz do ich odga³êzieñ, tworz¹c splot podobojczykowy (plexus subclavius), splot tar-czycowy doogonowy (plexus thyreoideus caudalis), splot krêgowy (plexus vertebralis), splot piersiowy we-wnêtrzny (plexus thoracicus internus), ga³êzie trzew-ne (rami viscerales): trzew-nerw sercowy doogonowy (n. car-diacus caudalis), nerw sercowy ostatni (n. car(n. car-diacus imus), ga³êzie do tarczycy (rami thyreoidei) i ga³êzie do gruczo³ów przytarczycowych (rami parathyreoidei). Zwój szyjno-piersiowy poprzez odchodz¹ce od niego w³ókna zazwojowe, tworzy na terenie szyi i jamy klatki piersiowej nastêpuj¹ce struktury nerwowe: pêtlê pod-obojczykow¹ (ansa subclavia), splot podobojczyko-wy, nerw krêgowy i splot krêgowy (6). Perman (12) opisa³ odejcie od zwoju szyjno-piersiowego nerwów zaopatruj¹cych serce u wini. Celem badañ by³a anali-za morfologiczna zwoju szyjno-piersiowego u p³odów psów rasy american staffordshire terrier pochodz¹cych z 62. dnia ci¹¿y. Przedstawiono holotopiê, skeletoto-piê, kszta³t i morfometriê oraz po³¹czenia nerwowe zwoju. By³a to kontynuacja badañ przeprowadzonych
Analiza morfologiczna zwoju szyjno-piersiowego
u p³odów psów rasy american staffordshire terrier
JOANNA KLEÆKOWSKA-NAWROT, NORBERT POSPIESZNY, MONIKA KUSZ, MARIA WITTOÑ
Zak³ad Anatomii Zwierz¹t Katedry Anatomii i Histologii Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Ko¿uchowska 1/3, 51-631 Wroc³aw
Kleækowska-Nawrot J., Pospieszny N., Kusz M., Wittoñ M.
Morphological analysis of the stellate ganglion in American Staffordshire Terrier fetuses Summary
Stellate ganglion (ganglion cervicothoracicum s. ganglion stellatum) is a part of pars cervical sympathica. Investigations were carry out on fetuses of 16 dogs of the American Staffordshire Terrier (AST) breed, 7 of which were the male and 9 female. The fetuses were taken out from 10 uteruses on the 62nd day of pregnancy. The
examination was carried out with a magnifying glass (magnification 1.55.0×) and a stereoscopic microscope. During the preparation, in order to better perceive the anatomical structures, 0.5-2% acetic acid was used. The measurements were taken with an electronic slide caliper to the nearest 0.1 mm. For the investigations methods used in topographical anatomy were applied: i.e. holotopy and sceletotopy. According to our research stellate ganglion of dogs is located in the section between C5-8 and Th1-3. It occurs in the aftermath of a combination of 3 or 4 ganglion: inferior cervical ganglion, first thoracic ganglion, two thoracic ganglion, or tree thoracic ganglion. It is characterized by different location, form, morphometry in relation to sex and body side. Nervous branches spread out of stellate ganglion have also been characterized.
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 315 przez Kleækowsk¹ i wsp. (5) oraz Pospiesznego (13).
Tematem tych prac by³a analiza morfologiczna zwoju u wini z 9. tygodnia ci¹¿y (5) i z 10. tygodnia ci¹¿y (13).
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 16 p³odach psów rasy ame-rican staffordshire terrier, (7 p³ci mêskiej i 9 p³ci ¿eñskiej), stanowi¹cych zawartoæ 10 macic. P³ody pochodzi³y z 62. dnia ci¹¿y. P³ody te urodzi³y siê martwe lub zmar³y wkrót-ce po porodzie. Wiek p³odów oznaczono na podstawie wskanika wieku ci¹¿y CRL (crown-rump length) (1). Pre-paraty do badañ przechowywano w 4% roztworze formal-dehydu mrówkowego. Badania przeprowadzono metod¹ preparacji makroskopowej i mikroskopowej z zastosowa-niem lupy czo³owej i binokularu (powiêkszenie 1,5-5,0 ×). W celu lepszego uwidocznienia zwojów szyjno-piersiowych i towarzysz¹cych im innych struktur anatomicznych do badañ u¿ywano 0,5-2% roztworu kwasu octowego. Pomia-ry zwoju zosta³y dokonane suwmiark¹ elektroniczn¹ z do-k³adnoci¹ do 0,1 mm. W badaniach wykorzystano metody stosowane w anatomii topograficznej: holotopiê i skeleto-topiê. W czêci opisowej pos³ugiwano siê Anatomicznym Mianownictwem Weterynaryjnym (9). Wykonano doku-mentacjê fotograficzn¹ i tabelaryczn¹. Ze wzglêdu na uszko-dzon¹ praw¹ stronê cia³a jednego samca nie uwzglêdniono jej w badaniach.
Wyniki i omówienie
Zwój szyjno-piersiowy u psów rasy american staf-fordshire terrier pochodz¹cych z 62. dnia ci¹¿y po³o-¿ony jest na odcinku C5-8-Th1-3. Powstaje on w na-stêpstwie po³¹czenia siê trzech lub czterech zwojów: zwoju szyjnego doogonowego (GCca), zwoju piersio-wego pierwszego (GTh1), zwoju piersiopiersio-wego drugie-go (GTh2), zwoju piersiowedrugie-go trzeciedrugie-go (GTh3).
Zwój szyjno-piersiowy le¿y bocznie, pod miêniem d³ugim szyi (m. longus colli), nad tchawic¹ (trachea), przykryty jest powiêzi¹ wewn¹trzpiersiow¹ i op³ucn¹ cienn¹.
Zwój GCca cechowa³ siê nastêpuj¹cym zmiennym po³o¿eniem w stosunku do odcinka szyjnego i pier-siowego krêgos³upa: na wysokoci 5 krêgu szyjnego (3 przypadki), przed 1 ¿ebrem na wysokoci 5-6 krê-gu szyjnego (6 przypadków), na wysokoci 1 ¿ebra (15 przypadków), w 1 przestrzeni miêdzy¿ebrowej (4 przypadki), na wysokoci 2 ¿ebra (3 przypadki), w 2 przestrzeni miêdzy¿ebrowej (1 przypadek).
Zwój GTh1 + GTh2 po³o¿ony by³ na wysokoci 1 i 2 ¿ebra (1 przypadek), miedzy 1 a 2 przestrzeni¹ miê-dzy¿ebrow¹ (1 przypadek).
Zwoje GTh1 + GTh2 + GTh3 cechowa³o tak¿e zmienne po³o¿enie: na wysokoci 1 ¿ebra (1 przypa-dek), w 1 przestrzeni miêdzy¿ebrowej (1 przypaprzypa-dek), na wysokoci 2 ¿ebra (1 przypadek), miêdzy 1 ¿ebrem a 1 przestrzeni¹ miêdzy¿ebrow¹ (1 przypadek), miê-dzy 1 a 2 przestrzeni¹ miêmiê-dzy¿ebrow¹ (14 przypad-ków), na wysokoci 1 i 2 ¿ebra (8 przypadprzypad-ków), na
wysokoci 2 i 3 ¿ebra (2 przypadki), miêdzy 1 prze-strzeni¹ miêdzy¿ebrow¹ do wysokoci 3 ¿ebra (1 przy-padek).
Bior¹c pod uwagê zale¿noæ po³o¿enia zwoju szyj-nego doogonowego w stosunku do strony cia³a stwier-dzono, ¿e najczêciej (11 przypadków) po³o¿ony by³ on na wysokoci 1 ¿ebra po stronie prawej cia³a. Zwój piersiowy pierwszy, drugi, trzeci w wiêkszoci przy-padków po³o¿ony by³ po stronie prawej na wysokoci 1 i 2 ¿ebra, natomiast po stronie lewej zwój ten w swo-im po³o¿eniu by³ najbardziej zró¿nicowany.
Zwój szyjny doogonowy ³¹czy³ siê ze zwojami pier-siowymi 5 sposobami za porednictwem 1 grubej ga-³êzi (24 przypadki), 1 cienkiej gaga-³êzi (3 przypadki), 2 grubych ga³êzi (1 przypadek), 2 cienkich ga³¹zek (1 przypadek), 2 ga³êzi (cienka i gruba) (2 przypadki). Zwój GTh1 + GTh2 ³¹czy³ siê bez wyranej granicy w 2 przypadkach, natomiast zwój GTh1 + GTh2 + GTh3 ³¹czy³ siê bez wyranej granicy w 25 przy-padkach oraz w 2 przyprzy-padkach wyst¹pi³ zwój z prze-wê¿eniem miêdzy GTh1 + GTh2 a GTh3.
Okrelono tak¿e kszta³t badanych zwojów. Zwój szyjny doogonowy mia³ kszta³t trojakiego rodzaju: owalny (24 przypadków), pod³u¿ny (2 przypadki), wrzecionowaty (2 przypadki).
Zwój piersiowy GTh1 + GTh2 mia³ kszta³t pod³u¿-ny w 2 przypadkach. Natomiast zwój GTh1 + GTh2 + GTh3 mia³ kszta³t: pod³u¿ny w 17 przypadkach i owalny w 7 przypadkach.
Mo¿na stwierdziæ istnienie zale¿noci pomiêdzy kszta³tem zwoju a p³ci¹. W przypadku zwoju szyjne-go dooszyjne-gonoweszyjne-go najczêciej mia³ on kszta³t owalny, pod³u¿ny lub wrzecionowaty u samic, natomiast u sam-ców by³ on kszta³tu owalnego. Zwój piersiowy pierw-szy, drugi i trzeci u samic najczêciej posiada³ kszta³t pod³u¿ny. Kszta³t owalny w równej liczbie wystêpo-wa³ u obu p³ci. Zauwa¿ono równie¿ ró¿nice w kszta³-cie zwoju w zale¿noci od strony cia³a. Po prawej stro-nie cia³a zwój piersiowy pierwszy, drugi i trzeci by³ kszta³tu wy³¹cznie pod³u¿nego, a po stronie lewej by³ on pod³u¿ny, jak i owalny. Natomiast zwój szyjny do-ogonowy po prawej stronie cia³a by³ owalny, a jedynie w 2 przypadkach pod³u¿ny. Po stronie lewej cia³a zwój ten mia³ kszta³t owalny, a w 2 przypadkach wrzecio-nowaty.
Wymiary (d³ugoæ i szerokoæ) ze zró¿nicowaniem na p³eæ i stronê cia³a przedstawiono w tab. 1. Morfo-metria badanego zwoju szyjnego doogonowego wy-kaza³a, ¿e zwój ten by³ d³u¿szy u samic, za szerszy u samców po obu stronach cia³a. Natomiast morfome-tria zwoju piersiowego pierwszego, drugiego i trze-ciego wykaza³a, ¿e zwój ten by³ d³u¿szy i szerszy u samic te¿ po obu stronach cia³a.
Zwój szyjno-piersiowy opuszcza³y nastêpuj¹ce ga-³êzie (ryc. 1 i 2):
1. pêtla podobojczykowa odchodziæ mo¿e ze zwo-ju GTh1, Gcca + GTh1 + GTh2, Gcca + GTh1 + GTh2 + GTh3,
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 316
2. nerw krêgowy biegnie przez kana³ poprzeczny krêgów piersiowych i oddaje ga³êzie ³¹cz¹ce do ner-wów szyjnych 6-8,
3. ga³êzie ³¹cz¹ce do nerwów rdzenio-wych szyjnych i piersiordzenio-wych (rami commu-nicantes cum nervi spinales cervicales et thoracis) s¹ to niewielkie ga³¹zki w licz-bie od 2 do 7, które wchodz¹ w kontakt z C7-8 oraz z Th1-8,
4. ga³êzie ³¹cz¹ce do nerwu b³êdnego (rami communicantes cum nervi vagi) odchodz¹ od zwoju szyjnego doognowego i zwoju piersiowego w postaci 1 do 3 ga-³êzi,
5. ga³êzie ³¹cz¹ce do nerwu przeponowe-go (rami communicantes cum nervi phreni-ci) odchodz¹ w liczbie 1-2 od zwoju szyj-nego doogonowego,
6. ga³êzie ³¹cz¹ce do nerwu krtaniowego powrotnego (rami communicantes cum ner-vi laryngei recurrenti),
7. ga³êzie ³¹cz¹ce do miênia d³ugiego szyi (rami communicantes cum musculi lon-gi colli) s¹ one cile zwi¹zane z nerwem krêgowym, ga³¹zki w liczbie 1-2,
8. ga³êzie trzewne: ga³êzie sercowe pier-siowe i sercowe szyjne (rami cardiaci tho-racici et cardiaci cervicales) odchodz¹ one od zwoju piersiowego oraz od zwoju szyjnego doogonowego, wystêpuj¹ w licz-bie od 1 do 4, ga³êzie tchawicze (rami tra-cheales) odchodz¹ one od zwoju szyjne-go dooszyjne-gonoweszyjne-go, wystêpuj¹ w liczbie od 1-4 oraz ga³êzie prze³ykowe (rami oesopha-gei) odchodz¹ od zwoju szyjnego doogo-nowego, w liczbie 1-2,
9. ga³êzie naczyniowe: ga³¹ do têtnicy piersiowej wewnêtrznej (ramus cum arte-riae thoracicae internae) odchodzi od zwoju szyjnego doogonowego w liczbie 1 ga³êzi oraz ga³¹ do ¿y³y g³ównej doczasz-kowej (ramus cum venae cavae cranialis) odchodzi w postaci 1 ga³¹zki od zwoju szyjnego doogonowego.
Przed przyst¹pieniem do badañ zwoju szyjno-piersiowego u p³odów psów rasy american staffordshire terrier zak³adano, ¿e jego morfologia i topografia jest podobna
do wystêpuj¹cej w okresie postnatalnym u psów w ogóle. Nasze badania potwierdzi³y tê tezê,
jakkol-Tab. 1. Charakterystyka morfometryczna zwoju szyjno-piersiowego u p³odów psów rasy american staffordshire terrier (x ± SD)
u j o w z æ ê z C Wymiary Samce Samice a w e l a n o rt S Srtonaprawa Razem Srtonalewa Srtonaprawa Razem y w o n o g o o d y n j y z S D³ugoæ(mm) 3,252±0,705 2,386±0,361 2,819±0,698 3,274±0,454 3,138±0,599 3,206±0,883 ) m m ( æ o k o r e z S 11,51±0,318 11,23±0,237 1,370±0,305 1,199±0,434 1,506±0,330 1,407±0,374 , y z s w r e i p y w o i s r e i P i c e z rt ,i g u r d ) m m ( æ o g u ³ D 5,654±1,212 5,200±2,587 5,427±1,955 6,207±1,896 6,257±1,302 6,232±1,578 ) m m ( æ o k o r e z S 1,662±0,432 1,156±0,549 1,408±0,543 1,817±0,277 1,782±0,371 1,800±0,318
Ryc. 1. Zwój szyjno-piersiowy strony prawej. 1 zwój piersiowy pierwszy i drugi, 2 zwój szyjny doogonowy, 3 pêtla podobojczykowa, 4 nerw krêgowy, 5 ga³êzie tchawicze, 6 ga³êzie sercowe piersiowe i szyjne, 7 nerw b³êdny, 8 nerw przeponowy
Ryc. 2. Zwój szyjno-piersiowy strony lewej. 1 zwój szyjny doogonowy, 2 zwój piersiowy pierwszy, drugi i trzeci, 3 pêtla podobojczykowa, 4 nerw krêgowy, 5 nerw b³êdny, 5a pieñ b³êdny dogrzbietowy, 5b pieñ b³êdny dobrzuszny
Medycyna Wet. 2007, 63 (3) 317 wiek zaobserwowano wyrane ró¿nice w obrêbie
jed-nej rasy w kszta³cie zwoju, w jego po³o¿eniu w sto-sunku do odcinka szyjnego i piersiowego krêgos³upa, w rodzaju po³¹czeñ zwoju szyjnego doogonowego z piersiowym pierwszym, drugim i trzecim oraz w mor-fometrii zwoju, z uwzglêdnieniem p³ci i strony cia³a.
Jak podaje Nickel i wsp. (11), zwój szyjno-piersio-wy powstaje u psa z po³¹czenia zwoju szyjnego do-ogonowego, który le¿y na wysokoci wpustu doczasz-kowego klatki piersiowej (appertura thoracis crania-lis), przyrodkowo od 1-3 ¿ebra, bocznie od tchawicy; z 1 i 2, a czêsto tak¿e z 3 lub 4 zwojem piersiowym. Ze wzglêdu na u³o¿enie wychodz¹cych z niego odga-³êzieñ nazywany jest zwojem gwiadzistym, le¿y on bocznie od miênia d³ugiego. Wed³ug Kudera (7), zwój szyjno-piersiowy u zwierz¹t i cz³owieka powstaje z po³¹czenia zwoju szyjnego doogonowego i zwoju piersiowego pierwszego lub pierwszego i drugiego. Jest to du¿y zwój, po³o¿ony miêdzy wyrostkiem po-przecznym 7 krêgu szyjnego a szyjk¹ 1 ¿ebra. Nerwa-mi odchodz¹cyNerwa-mi od zwoju szyjno-piersiowego s¹: nerwy krêgowe, które utworzone s¹ z kilku ga³¹zek nerwowych, tworz¹cych na têtnicy krêgowej splot krê-gowy; ga³êzie naczyniowe do têtnicy podobojczyko-wej, gdzie tworz¹ splot podobojczykowy; oraz ga³ê-zie trzewne, w postaci nerwu sercowego szyjnego dol-nego (doogonowego) (n. cardiacus cervicalis inferior s. caudalis), który rozpoczyna siê jednym lub kilkoma korzeniami i czêsto w drodze do serca ³¹czy siê z ner-wem szyjnym rodkowym (n. cervicalis medius).
Zwój szyjno-piersiowy u psów w okresie postnatal-nym jest pod³u¿ny, z³o¿ony jest z trzech pocz¹tkowych zwojów piersiowych (GTh 1 + 2 + 3). Po stronie pra-wej u³o¿ony jest na wysokoci 1 ¿ebra, po stronie le-wej za miêdzy 1 a 3 ¿ebrem, bocznie od miênia d³u-giego szyi (11). Zwój szyjno-piersiowy u psa ma 5 mm szerokoci, jest kszta³tu nieregularnie gwiadzistego i le¿y on zazwyczaj na wysokoci 2 ¿ebra (4). Zwój ten opuszczaj¹ nastêpuj¹ce ga³êzie: ga³êzie ³¹cz¹ce do 7-8 nerwu szyjnego; ga³êzie ³¹cz¹ce do 3 lub 4 ner-wów piersiowych; nerw krêgowy jako korzeñ dla splotu krêgowego, nerw ten tworzy tak¿e pieñ dla ga-³êzi ³¹cz¹cych szarych do nerwów szyjnych 6 lub 7. Nerw krêgowy jest cile zwi¹zany z ga³¹zk¹ miênio-w¹ dla miênia d³ugiego szyi. Nerw krêgowy u psa pochodzi z obszaru g³owowego zwoju szyjno-piersio-wego, jako oddzielny nerw albo ³¹czy siê z ga³êzi¹ do 7 nerwu szyjnego i biegnie po przyrodkowej wierzchni têtnicy krêgowej do kana³u wyrostków po-przecznych krêgów szyjnych, gdzie ³¹czy siê ze splo-tem krêgowym (10); ga³êzie sercowe piersiowe ner-wy te szczególnie u psa mog¹ oddzielaæ siê od pêtli podobojczykowej w pobli¿u nerwów sercowych szyj-nych; ga³êzie ³¹cz¹ce do nerwu krtaniowego powrot-nego; kilka ga³êzi do splotu podobojczykowego, wy-kszta³conego wokó³ têtnicy podobojczykowej (4).
Dietz (3) stwierdzi³, ¿e zwój szyjno-piersiowy po-wstaje z po³¹czenia zwoju szyjnego doogonowego
i zwoju piersiowego pierwszego, drugiego i trzeciego. Badania przeprowadzi³ na 5 psach, u których zwój ten le¿a³ w dwóch przypadkach pod g³ówk¹ 1 ¿ebra, a w trzech przypadkach pod g³ówk¹ 3 ¿ebra.
Zwój szyjno-piersiowy jest najwiêkszy ze wszyst-kich zwojów wspó³czulnych u psa (10). Le¿y on na grzbietowej czêci miênia d³ugiego szyi, rozci¹gaj¹c siê pomiêdzy 1 i 3 ¿ebrem. Pêtla podobojczkowa po-wstaje poprzez rozdzielenie pnia wspó³czulnego (trun-cus sympathi(trun-cus) przez têtnicê podobojczykow¹ po-miêdzy zwojem szyjnym doogonowym i zwojem gwiadzistym. Pêtla podobojczykowa prawa (ansa subclavia dextra) ró¿ni siê od pêtli podobojczykowej lewej (ansa subclavia sinistra), poniewa¿ jej brzusz-na ga³¹ mo¿e ³¹czyæ siê bezporednio ze zwojem gwiadzistym lub mo¿e biec wewn¹trz pochwy ner-wu b³êdnego. W badaniach przeprowadzonych na 5 psach Mizeres (10) stwierdzi³, ¿e u 4 psów po lewej stronie cia³a ze zwoju gwiadzistego wychodzi³y ner-wy sercowe, natomiast u 1 ner-wychodzi³y one z ga³êzi dobrzusznej pêtli podobojczykowej. Prawe nerwy ser-cowe pochodz¹ albo ze zwoju gwiadzistego, albo ze zwoju i pêtli podobojczykowej, albo ze zwoju, pêtli i pnia b³êdnego. Ich liczba osi¹ga 5 z³¹czonych albo oddzielnych.
Powy¿sza praca ma charakter poznawczy i porów-nawczy. Celem jej by³o zbadanie analogii wymienio-nych parametrów zwoju szyjno-piersiowego u p³odów psów rasy american staffordshire terrier z dostêpnymi wynikami badañ przeprowadzonych na osobnikach do-ros³ych.
Pimiennictwo
1.Beck K. A., Baldwin C. J., Bosu W. T. K.: Ultrasound prediction of parturi-tion in the Queen. Vet. Radiol. 1990, 31, 32-35.
2.Bochenek A., Reicher M.: Anatomia cz³owieka. Tom VI. PZWL, Warszawa 1989.
3.Dietz O.: Die Anästhesie des ganglion stellatum beim Hund. Zbl. Vet. Med. 1955, 2, 595-575.
4.Frewein J., Vollmerhaus B.: Anatomie von Hund und Katze. Blackwell Wissenschaft-Verlag, Berlin 1994.
5.Kleækowska J., Janeczek M., Pospieszny N.: Analiza morfologiczna zwoju szyjno-piersiowego (ganglion cervicothoracicum) u 9-tygodniowych p³odów wini. Acta Sci. Pol. 2003, 2, 41-47.
6.Kobryñ H., Kobryñczuk F.: Anatomia zwierz¹t. Wyd. Naukowe PWN, War-szawa 2006.
7.Kuder T.: Autonomiczny uk³ad nerwowy. Wyd. Akademii wiêtokrzyskiej, Kielce 2002.
8.Marciniak T., Zió³kowski M.: Anatomia prawid³owa cz³owieka. Tom III, RU ZSP AM, Wroc³aw 1992.
9.Milart Z. (red.): Anatomiczne Mianownictwo Weterynaryjne. PWRiL, War-szawa 2002.
10.Mizeres N. J.: The anatomy of the autonomic nervous system in the dog. J. Anat. 1955, 96, 285-318.
11.Nickel R., Schummer A., Seiferle E.: Lehrbuch der Anatomie der Haustiere. Bd. IV, Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg 1999.
12.Perman E.: Anatomischen Untersuchungen über die Herznerven bei den höheren Saugetieren und beim Mensch. Zt. Anat. Entwicklungsgesch. 1924, 71, 832-457.
13.Pospieszny N.: Morphological analysis of the cervicothoracic ganglion of the 10 week old pig fetus. Anat. Histol. Embrol. 1987, 18, 327-333.
14.Sobociñski M.: Uk³ad nerwowy zwierz¹t domowych. PWN, Warszawa 1985. Adres autora: dr Joanna Kleækowska-Nawrot, ul. Ko¿uchowska 1/3, 51-631 Wroc³aw; e-mail: lestat_v@poczta.onet.pl
