Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 63 (12), 1572-1575, 2007

Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1572

Praca oryginalna Original paper

Integracja Polski z Uni¹ Europejsk¹ spowodowa³a istotne zmiany w obrocie i jakoœci higienicznej pol-skiego mleka. Nast¹pi³ bowiem wówczas znaczny wzrost obrotu przetworami mlecznymi do krajów Unii (31), a tak¿e zwiêkszy³ siê skup mleka przez krajowe zak³ady mleczarskie (1). Przekazane Polsce przez UE œrodki finansowe pozwoli³y na znacz¹c¹ moderniza-cjê zak³adów mleczarskich i dostosowanie ich do wy-magañ unijnych. Czêœæ zak³adów zlikwidowano z przyczyn ekonomicznych lub sanitarnych, a czêœci przyznano tzw. dostosowawczy okres przejœciowy. By³y to zak³ady nie spe³niaj¹ce standardów unijnych g³ównie w odniesieniu do jakoœci higienicznej skupo-wanego mleka. Do produkcji mleka spo¿ywczego,

sto-sownie do wymagañ UE, mo¿e byæ u¿yte mleko suro-we, zawieraj¹ce nie wiêcej ni¿ 100 tys. drobnoustro-jów i do 400 tys. komórek somatycznych w 1 cm3_.

W Polsce sprawy te regulowa³a Polska Norma (13), która uwzglêdnia³a trzy klasy jakoœci mleka – ekstra odpowiadaj¹c¹ wymaganiom unijnym, klasê I dopusz-czaj¹c¹ wy¿sz¹ liczbê drobnoustrojów (do 400 tys.) i komórek somatycznych (do 500 tys.) w 1 cm3 _i

kla-sê II, w której wartoœci obu parametrów nie powinny przekraczaæ 1 mln w 1 cm3 _mleka.

Polskie uregulowania dostosowano zatem do dyrek-tyw unijnych. Zniesiono obligatoryjnoœæ stosowania Polskich Norm, co dotyczy³o tak¿e PN – A-86002. Przepisem prawnym obowi¹zuj¹cym w zakresie

wa-JakoϾ higieniczna mleka surowego z terenu

wschodniej Polski w tzw. okresie przejœciowym

EL¯BIETA PE£CZYÑSKA, WALDEMAR PASZKIEWICZ

Katedra Higieny ¯ywnoœci Zwierzêcego Pochodzenia Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin

Pe³czyñska E., Paszkiewicz W.

Hygienic quality of raw milk from the region of Eastern Poland in the so called transition period Summary

Upon Poland’s entering the EU in 2004, dairy factories were modernized and adapted to EU standards. Only raw milk with a content not exceeding 100 thousand bacteria and up to 400 thousand somatic cells per 1 cm3 _{could be used for the production of drinking milk. In some regions of Poland milk did not meet these}

standards which made it impossible for dairy producers to maintain continuous production. In these condi-tions some of the regions gained a transition period, until the end of 2006, during which they had the right to “segregate milk”, that is to collect milk that meets EU standards, as well as milk that does not meet them, i.e. with a higher bacteria count (up to 400 thousand) and somatic cell count (up to 500 thousand per 1 cm3_).

The aim of the investigation was evaluating the quality of the raw milk collected by dairies from the pro-ducers that were in the adaptation period for EU standards representing two different regions in the eastern part of Poland. The investigations were conducted on raw milk collected from individual farms for two dairy factories (A and B) from different regions of the eastern part of the country. The producers were small farms that maintained an average of 3-4 cows. After it was transported to the dairy, the milk temperature was evaluated according to Polish standards, along with its density, acidity, freezing point, total bacteria count, somatic cell count per 1 cm3_{, as well as the presence of retarding substances. It was stated that in comparison}

with milk collected by dairy A, milk from dairy B was characterized by higher acidity, a higher bacterial and somatic cell count per 1 cm3 _{contamination as well as presence of retarding substances. Milk from both dairies}

did not meet the lower transitional standards and hygienic standards and was unfit for consumption. The results are give in table 1. They indicate the difficulty small farms have in adapting to the necessary hygienic standards. Poland is among the countries with a strongly fragmented milk production, which results in lesser technological advances in small farms than in the large ones. The implementation of sanitary-veterinary standards connected with the conditions of maintaining the cows’ health and handling of the milk after milking is also less advanced. What is crucial in this matter are economic factors as well as ingrained habits of a low hygienic regime in milking and milk storage. However, in the general evaluation of the hygienic quality of Polish milk it is possible to express a measure of satisfaction that a good deal of the measures taken regarding the problem since 2004 have already produced good results.

Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1573 runków pozyskiwania, przetwarzania i higieny mleka

sta³o siê rozporz¹dzenie Min. Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 18 sierpnia 2004 r. (20), dopuszczaj¹ce do sku-pu mleko o parametrach higienicznych dawnej klasy ekstra. Wymagania zawarte w tym rozporz¹dzeniu s¹ identyczne z zapisami ujêtymi w sekcji IX za³¹cznika III do rozporz¹dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 853/2004. W wielu regionach Polski skup mleka tej klasy nie by³ jednak na tyle wysoki, aby zapewniæ zak³adom mleczarskim ci¹g³¹ produkcjê. Czêœæ z nich uzyska³a st¹d przejœciowo – do koñca 2006 r. – prawo do tzw. segregacji mleka, czyli skupu mleka w klasie ekstra i klasie I wg dawnej normy. Wyroby z mleka kl. I przeznaczane byæ mog³y tylko na rynek krajowy (30). Produkty z mleka ekstra mog³y byæ sprzedawane do krajów UE, gdy¿ mleczarnie te posiadaj¹ w³aœciwe ku temu uprawnienia. Dopuszczenie do skupu mleka kl. I mia³o na celu zapewnienie zak³adom pe³nej mocy przerobowej. Okres przejœciowy by³ wiêc szans¹ po-prawy jakoœci higienicznej mleka udzielon¹ jego pro-ducentom. Od 1 stycznia 2007 r. do skupu mo¿e byæ dostarczane tylko mleko odpowiadaj¹ce jakoœciowo standardom unijnym, czyli dawnej klasie ekstra.

Celem badañ by³o okreœlenie jakoœci higienicznej mleka surowego skupowanego przez zak³ady mleczar-skie od producentów znajduj¹cych siê w okresie do-stosowawczym do wymagañ UE, reprezentuj¹cych dwa ró¿ne rejony wschodniej czêœci kraju. Wyniki tych badañ mog¹ byæ punktem odniesienia do oceny rze-czywistego stopnia zaawansowania przekszta³ceñ w mleczarstwie w tej czêœci kraju.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono na surowym mleku zbiorczym, pochodz¹cym z gospodarstw indywidualnych, stanowi¹-cych zaplecze surowcowe dwóch losowo wybranych za-k³adów mleczarskich (A i B)

z rejonu wschodniej Polski. By³y to ma³e gospodarstwa o wielokierunkowej produkcji, utrzymuj¹ce przeciêtnie 3-4 krowy. Zak³ady mleczarskie mia³y uprawnienia do sprzeda-¿y mleka na obszarze UE (kla-sa ekstra), a przejœciowo mog-³y tak¿e skupowaæ mleko kla-sy I. Badania przeprowadzono ogó³em na 100 próbkach mle-ka – po 50 próbek z mle- ka¿de-go zak³adu. Próbki pobierano z cystern samochodowych bez-poœrednio po transporcie mle-ka do mleczarni, zgodnie z Pol-sk¹ Norm¹ (16). Oznaczano nastêpuj¹ce parametry mleka, bêd¹ce podstaw¹ oceny jego jakoœci: temperaturê, gêstoœæ, kwasowoœæ, punkt zamarzania, ogóln¹ liczbê bakterii i liczbê

komórek somatycznych w 1 cm3 _{oraz obecnoœæ substancji}

hamuj¹cych. Wymienione oznaczenia przeprowadzono wg wskazañ Polskich Norm (12, 14, 15, 17-19). W zak³adzie A nie przeprowadzono z przyczyn technicznych tylko po-miaru punktu zamarzania. Wyniki poddano analizie statys-tycznej testem t-Studenta przy p £ 0,05 i odniesiono za-równo do wymagañ zawartych w rozporz¹dzeniu Min. Rolnictwa i Rozwoju Wsi (20), jak i Polskiej Normie (13). Rozporz¹dzenie okreœla bowiem tylko wymagania w za-kresie temperatury mleka po transporcie, ogólnej liczby bakterii i liczby komórek somatycznych w 1 cm3 _oraz

obec-noœci substancji hamuj¹cych. Pozosta³e (gêstoœæ, kwaso-woœæ, punkt zamarzania) ujête s¹ w PN. Norma ta, mimo wycofania jej bez zast¹pienia ze zbioru Polskich Norm, mo¿e stanowiæ punkt odniesienia dla kryteriów, które nie s¹ ujête w innych zapisach normalizacyjnych lub prawnych.

Wyniki i omówienie

Wyniki badañ podano w tab. 1. Pod wzglêdem tem-peratury i gêstoœci mleko z obu zak³adów nie ró¿ni³o siê miêdzy sob¹. Punkt zamarzania okreœlany by³ tyl-ko w zak³adzie B. W zakresie wszystkich tych para-metrów odpowiada³o ono wymaganiom PN. Œwiad-czy to o w³aœciwym sch³adzaniu mleka w zlewniach i w czasie transportu do mleczarni oraz o braku wody obcej. Istotne ró¿nice pomiêdzy zak³adami dotyczy³y natomiast jego œwie¿oœci i jakoœci higienicznej. Mle-ko odbierane w zak³adzie A w porównaniu z mlekiem z zak³adu B cechowa³a podwy¿szona kwasowoœæ, wy¿sze zanieczyszczenie bakteryjne i liczba komórek somatycznych oraz obecnoœæ substancji hamuj¹cych. Kwasowoœæ mleka jest podstaw¹ oceny jego œwie-¿oœci i przydatnoœci do przetwórstwa. Wartoœæ jej dla mleka surowego powinna wg PN mieœciæ siê w zakre-sie 6,0-7,5°SH. Kwasowoœæ naturalna mleka od po-szczególnych krów w stadzie zale¿na jest od szeregu czynników, jednak czêœciej ma miejsce jej zani¿enie

y rt e m a r a P Zak³ad x±s V% Zgodnoœæ :z ) 0 2 ( W R R M . p z o r PN(12) a r u t a r e p m e T °C A_B 9₉,_,5₁ 2_2,,₈04₉ 2₃₁1,_,74 n.u. +₊ l/ g æ œ o t s ê G _BA 1_1,,₀0₂2₉9 ₀0_,,0₀0₀₂3 0₀,_,3₂0₆ n.u. +₊ æ œ o w o s a w K ° HS A_B 8₇,_,0₄*_{* 0}0,_,23₈8 ₄3_,,₈8 n.u. –₊ a i n a z r a m a z t k n u P A nieoznaczono n.u. B –0,512 0,01 1,89 + ii r e t k a b a b z c il a n l ó g O m c /. s y t 3 A B 6 0 9 3 6 8 4 3 3 3 7 2 5 7 9 2 0 , 0 7 0 , 5 8 – – – e w o s a l k a z o p – k e r ó m o k a b z c i L m c /. s y t h c y n z c y t a m o s 3 A B * 4 0 6 3 2 5 * 3 4 1 2 9 1 7 , 3 2 7 , 6 3 – – – .l k II – ij c n a t s b u s æ œ o n c e b O k e b ó r p % h c y c ¹ j u m a h AB 100 –+ –+

Objaœnienia: * – p £ 0,05; n.u. – nie uwzglêdnia; + zgodne z wymaganiami; – niezgodne Tab. 1. Parametry fizykochemiczne i jakoœæ higieniczna badanego mleka

Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1574

(poni¿ej 6°SH) ni¿ wzrost powy¿ej 7,5°SH (5). W mleku zbiorczym dochodzi do wymieszania tych zró¿nicowanych poziomów i œrednia kwasowoœæ na-turalna mieœci siê w podanym wy¿ej zakresie. Wzrost kwasowoœci mleka zbiorczego w granicach 8-9°SH uwa¿any jest natomiast za jego nadkwaszenie, zwi¹-zane z rozwojem bakterii produkuj¹cych kwas mleko-wy (34). Przyczyn¹ mleko-wy¿szej kwasowoœci jest najczêœ-ciej wysokie zanieczyszczenie bakteryjne mleka i nie-dostateczne jego sch³odzenie. W przypadku mleka z zak³adu A ogólna liczba bakterii by³a wysoka i prze-chowywanie ch³odnicze takiego surowca w zlewni nie mog³o zapobiec pewnym przyrostom kwasowoœci. Podwy¿szenie kwasowoœci mog³o nast¹piæ tak¿e ju¿ w gospodarstwie z powodu zaniedbañ w ch³odzeniu mleka, gdy¿ jego temperatura na drodze od punktu skupu do mleczarni, a wiêc na odcinku, za który od-powiada zak³ad, by³a prawid³owa.

Mleko przeznaczane do spo¿ycia musi odpowiadaæ okreœlonym standardom higienicznym, na które sk³a-daj¹ siê ogólna liczba bakterii i liczba komórek soma-tycznych w 1 cm3 _{oraz obecnoœæ substancji}

hamuj¹-cych. W przeprowadzonych badaniach nie stwierdzo-no istotnych ró¿nic w poziomie zanieczyszczenia bak-teryjnego mleka. Ogólna liczba bakterii przekracza³a 1 mln/cm3_{, co kwalifikowa³o ten surowiec jako}

poza-klasowy wg dawnej normy. Wahania w zakresie tego parametru by³y jednak bardzo du¿e, o czym œwiadcz¹ wysokie wartoœci wspó³czynników zmiennoœci. Ana-liza poszczególnych wyników wykaza³a, ¿e mleko przeznaczone dla zak³adu A zawiera³o od 643 tys. do 10 mln jtk, a dla zak³adu B od 188 tys. do 10 mln. jtk w 1 cm3_{. ¯adna z próbek nie zawiera³a do 100 tys. jtk/}

cm3_{. Œwiadczy to o niskiej higienie pozyskiwania}

i przechowywania mleka w gospodarstwach, gdy¿ czynniki z ni¹ zwi¹zane s¹ przyczyn¹ najwiêkszego liczbowo zanieczyszczenia bakteryjnego mleka (3, cyt. 4, 7, 9). Bakterie wywo³uj¹ce stany zapalne wy-mienia stanowi¹ zaledwie 5% ogólnej mikroflory mle-ka (cyt. 4).

Istotne ró¿nice miêdzy obu zak³adami dotyczy³y natomiast liczby komórek somatycznych. By³a ona wy¿sza w mleku skupowanym przez zak³ad A. Oce-niaj¹c mleko dostarczane do obu zak³adów wg wska-zañ dawnej normy stwierdzono, ¿e pod wzglêdem licz-by komórek somatycznych nie spe³nia³o ono nawet wymagañ I klasy jakoœciowej. Standardowi dla tej klasy odpowiada³y tylko 3 próbki mleka z zak³adu A i 10 próbek z zak³adu B. Nale¿y s¹dziæ, ¿e mleko z obu zak³adów pochodzi³o w du¿ym stopniu od krów ze stanami zapalnymi wymion, które s¹ g³ówn¹ przyczy-n¹ wzrostu liczby komórek somatycznych w mleku. Wed³ug badañ przeprowadzonych w 2003 r. (8), odse-tek krów z objawami zapalenia wymion dotyczy 44--70% pog³owia w stadzie. W wiêkszoœci s¹ to podkli-niczne stany zapalne, które na skutek braku wyraŸnie zaznaczonych objawów, mog¹ ujœæ uwadze hodowcy. Zapalenia kliniczne stanowi¹ 0,96-8,9% przypadków.

Mastitis jest st¹d drug¹ w kolejnoœci po zaburzeniach rozrodu przyczyn¹ brakowañ krów w stadzie (32). Na wzrost liczby komórek somatycznych w mleku wp³y-waj¹ tak¿e inne czynniki – b³êdy pielêgnacyjne, ro-dzaj ¿ywienia, budowa wymienia, stadium laktacji, pora roku, wiek i genotyp krów (2-4, 6, 9, 11, 24, 28, 29). Czynniki te powoduj¹ jednak tylko przejœciowy wzrost tej liczby. Bezpoœredni wp³yw na jej zwiêksze-nie maj¹ zaka¿enia bakteryjne prowadz¹ce do stanów zapalnych gruczo³u mlekowego (7, 10).

Nieod³¹cznym elementem jakoœci higienicznej mle-ka jest obecnoœæ w nim pozosta³oœci ró¿nych œrodków chemicznych stosowanych w leczeniu i pielêgnacji krów oraz w celu zapewnienia odpowiedniej higieny doju, okreœlanych jako substancje hamuj¹ce. Przedo-staj¹ siê one do mleka w wyniku niedbale przeprowa-dzonych zabiegów pielêgnacyjnych. Nie mo¿na wy-kluczyæ tak¿e celowego stosowania tych substancji dla obni¿enia zanieczyszczenia bakteryjnego mleka. We-d³ug obowi¹zuj¹cych przepisów, pozosta³oœci te nie s¹ w mleku dozwolone, ale laboratoria mleczarskie stwierdzaj¹ ich obecnoœæ. W niniejszych badaniach substancje hamuj¹ce wykazano, co prawda, w mleku dostarczanym tylko do jednego zak³adu (A), ale w 10% próbek, co jest wynikiem stosunkowo wysokim. Wpro-wadzenie w Polsce w 1955 r. monitoringu pozosta-³oœci antybiotyków i innych substancji hamuj¹cych w mleku surowym spowodowa³o zmniejszenie siê licz-by próbek zawieraj¹cych te pozosta³oœci. W latach 1955-2000 wystêpowanie ich w mleku zbiorczym stwierdzono w 6,40-3,32% próbek, a w mleku od do-stawców indywidualnych w 2,10-1,13% próbek (23). Obecne dane wskazuj¹, ¿e odsetek wyników dodat-nich dla mleka pochodz¹cego z gospodarstw indywi-dualnych zmniejszy³ siê do 0,5% (22). Dla mleka zbior-czego brak jest konkretnych informacji w dostêpnym piœmiennictwie.

W ogólnej ocenie mleko pochodz¹ce z obu mleczar-ni mleczar-nie spe³mleczar-nia³o mleczar-nie tylko wymagañ higiemleczar-nicznych dla I klasy jakoœciowej, ale nie nadawa³o siê do spo¿ycia ze wzglêdu na wysokie zanieczyszczenie bakteryjne, wysok¹ zawartoœæ komórek somatycznych i obecnoœæ substancji hamuj¹cych.

W œwietle zmian, jakie zasz³y w polskim mleczar-stwie od 2004 r., istotnego znaczenia nabiera podkreœ-lany w analizach rynkowych problem struktury orga-nizacyjnej polskiego mleczarstwa. Polska nale¿y do krajów europejskich o silnie rozdrobnionej produkcji mleka. Rozdrobnienie to jest nie tylko wiêksze ni¿ w pierwszych krajach cz³onkowskich Unii, ale tak¿e w porównaniu z krajami nowo przyjêtymi, z wyj¹t-kiem Litwy (26, 27). Wyniwyj¹t-kiem tego stanu jest mniej-szy postêp technologiczny w ma³ych gospodarstwach w porównaniu do du¿ych (25). Mniej zaawansowane jest tak¿e wdra¿anie wymagañ sanitarno-weterynaryj-nych zwi¹zasanitarno-weterynaryj-nych z warunkami utrzymania i stanem zdrowia krów oraz postêpowaniem z mlekiem po doju (26). Fakty te potwierdzaj¹ tak¿e badania

przeprowa-Medycyna Wet. 2007, 63 (12) 1575 dzone w niektórych regionach kraju (3). Wykaza³y one,

¿e najwiêcej zanieczyszczeñ mikrobiologicznych za-wiera mleko zbiorcze pochodz¹ce z ma³ych gospo-darstw o rocznej produkcji do 5 tys. litrów. Mleko o najwy¿szej jakoœci mikrobiologicznej pochodzi na-tomiast z nowoczesnych gospodarstw o produkcji prze-kraczaj¹cej 60 tys. litrów rocznie.

Znaczne rozdrobnienie gospodarstw produkuj¹cych mleko jest charakterystyczne tak¿e dla wschodniej Polski, na terenie której przeprowadzono przedstawio-ne badania. Wyniki ich wskazuj¹ na trudnoœci w do-stosowaniu siê ma³ych gospodarstw do wymaganych standardów higienicznych. Uwa¿a siê, ¿e przyczyn¹ tego jest przede wszystkim nadal niska œwiadomoœæ producenta mleka dotycz¹ca zdrowia krów, zaniecha-nie ich leczenia z przyczyn ekonomicznych, albo zwy-czajowo utrwalone zaniedbania higieniczne przy uzys-kiwaniu i przechowywaniu mleka (3, 9, 21). Przeciw-stawieniem tego stanu s¹ istniej¹ce w tym samym re-gionie mleczarnie o wiod¹cej pozycji w skali kraju. Korzystaj¹ one z w³asnej, wydzielonej bazy surowco-wej, któr¹ stanowi¹ tak¿e ma³e gospodarstwa. Gospo-darstwa te przy wsparciu zak³adu zmodernizowa³y produkcjê mleka i dostosowa³y j¹ do wymaganych standardów. Dostarczaj¹ wy³¹cznie mleko klasy eks-tra. Zmiana struktury polskiego mleczarstwa jest z wie-lu wzglêdów koniecznoœci¹. Nieod³¹cznym jej elemen-tem musi byæ jednak kontynuacja dzia³añ podjêtych na rzecz uœwiadomienia producenta oraz sta³a i rygo-rystyczna kontrola jakoœci mleka i stanu zdrowia krów. Okres dostosowawczy do wymagañ unijnych przy-znany zosta³ dostawcom mleka do 56 zak³adów mle-czarskich w kraju (3). Od 1 stycznia 2007 r. prawo do sprzeda¿y mleka maj¹ wy³¹cznie rolnicy spe³niaj¹cy warunki w zakresie higieny uzyskiwania i przechowy-wania mleka, okreœlone w Rozporz¹dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (20). We wrzeœniu 2006 r. oko³o 60-70 tys. gospodarstw nie spe³nia³o jeszcze tych wymagañ (25). Wed³ug informacji G³ównego Inspek-toratu Weterynarii, dane dotycz¹ce liczby gospodarstw, które musia³y zakoñczyæ produkcjê mleka, mia³y byæ zebrane do koñca maja 2007 r. (33).

W ogólnej ocenie jakoœci higienicznej polskiego mleka mo¿na mieæ jednak uzasadnion¹ satysfakcjê, ¿e dzia³ania podjête w tym kierunku od 2004 r. przynios-³y ju¿ dobre wyniki (1, 22, 25, 26, 27, 30).

Piœmiennictwo

1.Babuchowski A., Seremak-Bulge J.: Zmiany w polskim mleczarstwie w wy-niku akcesji do Unii Europejskiej. Przegl. mlecz. 2005, nr 11, 4-10. 2.Borkowska D., Ró¿ycka G.: Wyniki testu TOK u krów w gospodarstwach

specjalizuj¹cych siê w produkcji mleka. Medycyna Wet. 2001, 57, 578-580. 3.Danków R., Wójtowski J., Fahr R.-D.: Jakoœæ higieniczna mleka surowego w zale¿noœci od pozyskiwania i przechowywania. Medycyna Wet. 2004, 60, 46-49.

4.Dudko P.: Wp³yw preparatów P3 Oxy Foam i BluR_{Gard w czasie doju}

me-chanicznego na jakoœæ mikrobiologiczn¹ mleka. Medycyna Wet. 2001, 57, 581-585.

5.Górska A., Mróz B.: Kwasowoœæ naturalna mleka krów w zale¿noœci od ro-dzaju gospodarstwa i pory roku. Medycyna Wet. 2004, 60, 646-647.

6.Kamieniecki H., Wójcuk J., Kwiatek A., Skrzypek R.: Czynniki oddzia³ywu-j¹ce na jakoœæ higieniczn¹ mleka zbiorczego. Medycyna Wet. 2004, 60, 323--326.

7.K³ossowska A., Malinowski E., KuŸma R.: Leczenie i profilaktyka mastitis jako element jakoœci higienicznej mleka. Medycyna Wet. 1996, 52, 700-704. 8.Krukowski H.: Wystêpowanie zapaleñ wymienia wywo³anych przez drobno-ustroje œrodowiskowe u krów rasy holsztyñsko-fryzyjskiej i ich mieszañców. Praca hab., zesz. 268, wyd. AR, Lublin 2003.

9.Majchrzak E., Pe³czyñska E.: Wp³yw warunków doju na jakoœæ higieniczn¹ mleka. Medycyna Wet. 1997, 53, 716-719.

10.Malinowski E.: Komórki somatyczne mleka. Medycyna Wet. 2001, 57, 13--17.

11.Olechnowicz J.: Zewnêtrzne i wewnêtrzne uszkodzenia strzyków krów. Me-dycyna Wet. 2007, 63, 787-791.

12.PN-68/A-86122. Mleko. Metody badañ.

13.PN-A-86002 (1999). Mleko surowe do skupu. Wymagania i badania. 14.PN-A-86036:1998. Mleko surowe do skupu. Badania mikrobiologiczne

i cytologiczne.

15.PN-A-860033:2002. Mleko i przetwory mleczne. Mleko. wykrywanie anty-biotyków i sulfonamidów. (Metoda odwo³awcza).

16.PN-EN 100 707: 2000. Mleko i przetwory mleczne. Wytyczne do pobierania próbek.

17.PN-EN ISO 5764:2004. Mleko. Oznaczanie punktu zamarzania. Metoda z u¿yciem krioskopu termistorowego. (Metoda odwo³awcza).

18.PN-EN ISO 13366-3:2002. Mleko. Oznaczanie liczby komórek somatycz-nych. Cz. 3. Metoda fluoro-opto-elektroniczna.

19.PN-EN ISO 13963:2006. Mleko i przetwory mleczne. Wytyczne dotycz¹ce znormalizowanego opisu mikrobiologicznych metod wykrywania substancji hamuj¹cych.

20.Rozp. Min. Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 sierpnia 2004 r. w sprawie wymagañ weterynaryjnych dla mleka oraz produktów mlecznych. Dz. U. 04. 188. 1946, zm. Dz. U. 05. 96. 819.

21.Ró¿añska H.: Jakoœæ mleka surowego dostarczonego do punktów skupu w wybranych regionach Polski w latach 1998-2000. Przegl. mlecz. 2001, nr 4, 156-158.

22.Ró¿añska H.: Pozosta³oœci substancji hamuj¹cych w mleku – problem zdro-wotny i ekonomiczny. Przegl. mlecz. 2007, nr 4, 14-16.

23.Ró¿añska H., Niewiadowska A., Niedzielska J.: Antybiotyki i inne substan-cje hamuj¹ce w mleku – postêp czy regres? Przegl. mlecz. 2001, nr 5, 206--208.

24.Sawa A.: Warunki utrzymania i doju krów oraz ich wp³yw na liczbê komórek somatycznych w mleku. Medycyna Wet. 2004, 60, 424-427.

25.Seremak-Bulge J.: Produkcja mleka. Rynek mleka 2006, nr 31, 5-9. 26.Seremak-Bulge J.: Stan i perspektywy rozwoju gospodarstw mlecznych

w Polsce. Przegl. mlecz. 2005, nr 5, 4-10.

27.Seremak-Bulge J.: Wp³yw kwotowania produkcji mleka na przemiany struk-turalne polskiego mleczarstwa. Przegl. mlecz. 2006, nr 9, 50-53.

28.Skrzypek R.: Liczba komórek somatycznych w mleku zbiorczym w zale¿noœ-ci od czynników organizacyjnych i technologicznych. Medycyna Wet. 2002, 58, 632-635.

29.Skrzypek R., Wójtowicz J., Fahr R.-D.: Wp³yw metody przygotowania wy-mienia i strzyków krów do doju na jakoœæ higieniczn¹ mleka. Medycyna Wet. 2004, 60, 1002-1005.

30.Smoleñski Z., Zdziarska T.: Przetwórstwo mleka. Rynek mleka 2006, nr 30, 10-14.

31.Szajner P.: Handel zagraniczny artyku³ami mleczarskimi po integracji z UE. Przegl. mlecz. 2005, nr 4, 16-21.

32.Varisella E. A., Nienartowicz-Zdrojewska A., Dymarski I., Sobek Z.: Analiza przyczyny brakowania krów w ZZD IZ Paw³owice. Medycyna Wet. 2007, 63, 975-978.

33.Wojciechowski T.: Za piêæ dwunasta. Drób, miêso, wêdliny 2007, nr 3, 4-6. Wydanie wspólne z Bezpieczeñstwo i Higiena ¯ywnoœci 2007, nr 7. 34.Ziaja S. (red.): Mleczarstwo, zagadnienia wybrane. Wyd. ART, Olsztyn 1997,

t. 1, s. 89.

Adres autora: prof. dr hab. El¿bieta Pe³czyñska, ul. Akademicka 12, 20-033 Lublin; e-mail: elzbieta.pelczynska@ar.lublin.pl