Medycyna Wet. 2006, 62 (4) 370
Artyku³ przegl¹dowy Review
W ostatnim okresie w pimiennictwie pojawia siê coraz wiêcej informacji o zatruciach wywo³anych tok-synami obecnymi w ró¿nego rodzaju owocach morza. Jest to istotny problem, poniewa¿ zwiêksza siê miê-dzynarodowy handel tymi artyku³ami. Maj¹c to na wzglêdzie, nie mo¿na jednoznacznie stwierdziæ, ¿e istniej¹ kraje wolne od takiego zagro¿enia. Toksyny wytwarzane przez wykwity niektórych gatunków glo-nów, a nastêpnie kumulowane w wielu organizmach morskich, nie s¹ dla nich szkodliwe, natomiast ich konsumpcja przez cz³owieka mo¿e doprowadziæ do szeregu chorób. Toksynogenne skorupiaki nie ró¿ni¹ siê organoleptycznie od nietoksycznych owoców mo-rza, a zawarte w nich niepo¿¹dane substancje nie s¹ inaktywowane w trakcie ewentualnych procesów ku-linarnych (gotowanie, pieczenie) (2, 25). Z tego te¿ wzglêdu, w celu zapewnienia bezpieczeñstwa zdro-wia publicznego, niezbêdne jest monitorowanie wód przybrze¿nych, w których wystêpuj¹ toksynotwórcze glony oraz zapewnienie czystoci owoców morza prze-znaczonych do konsumpcji. Wagê tego problemu do-ceniono w Unii Europejskiej, której szereg aktów praw-nych reguluje m.in. kwestie jakoci wody morskiej u¿ywanej do produkcji skorupiaków, w³aciwych
wa-runków ich zbioru i przetwarzania, a tak¿e badania w kierunku biotoksyn (3-5, 7-9). Ponadto zgodnie z Dyrektyw¹ z 1993 r. (6) kraje cz³onkowskie UE zo-bowi¹zane zosta³y do utworzenia laboratoriów refe-rencyjnych, których zadaniem jest koordynacja badañ dotycz¹cych morskich biotoksyn. Z uwagi na cz³on-kostwo Polski w UE od 1 maja 2004 r. powy¿sze pra-wodawstwo zaczê³o obowi¹zywaæ równie¿ w naszym kraju. Takie laboratorium zosta³o utworzone w Pañ-stwowym Instytucie Weterynaryjnym PañPañ-stwowym Instytucie Badawczym w Pu³awach. Jego zadaniem jest m.in. nadzór merytoryczny nad krajowymi orodkami diagnostycznymi prowadz¹cymi badania biotoksyn, organizacja testów sprawdzaj¹cych, jak te¿ wykony-wanie badañ odwo³awczych.
Truj¹ce glony i ska¿one nimi owoce morza wystê-puj¹ w wodach przybrze¿nych na ca³ym wiecie. Wy-izolowano i scharakteryzowano wiele wytwarzanych przez nie biotoksyn, których najwa¿niejsze cechy przedstawiono w tab. 1.
Najbardziej istotne zatrucia na tle biotoksyn mor-skich mo¿na podzieliæ na kilka grup, wed³ug charak-terystycznych objawów klinicznych: paralityczne (Pa-ralytic Shellfish Poisoning, PSP), zatrucie typu
Cigu-Morskie biotoksyny
potencjalne zagro¿enie zdrowia cz³owieka
JACEK OSEK, KINGA WIECZOREK, MAGDALENA TATARCZAKZak³ad Higieny ¯ywnoci Pochodzenia Zwierzêcego Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Osek J., Wieczorek K., Tatarczak M.
Seafood as potential source of poisoning by marine biotoxins
Summary
In the last decades, the frequency, intensity and distribution of harmful marine microalgae which produce toxins seem to be increasing. Of the estimated 5 000 living species of algae belonging to phytoplankton, only about 40 species produce toxins. Microscopic toxic algae are an important component of the shellfish diet. This fact together with the expanding seafood industry causes health hazards and great economic losses in different regions all over the world. Consequently, sporadic algal blooms in areas where shellfish are traditionally gathered or commercially farmed require a control system to ensure consumer safety. When humans eat seafood contaminated by marine biotoxins they may suffer a variety of gastrointestinal and neurological illnesses. The longest-known and most infamous group of marine toxins is that responsible for Paralytic Shellfish Poisoning (PSP). The primary neurotoxin is saxitoxin which can cause respiratory para-lysis. Classically, the mouse bioassay has been used to detect shellfish toxins. However, efforts have been directed toward the development of a suitable chemical assay for toxicity which would be more sensitive and reproducible. Modern techniques, for instance immunoassay, chromatography, or tissue culture test, are very promising for such an application.
Medycyna Wet. 2006, 62 (4) 371
atera (Ciguatera Fish Poisoning, CFP), biegunkowe (Diarrhetic Shellfish Poisoning, DSP), neurotoksycz-ne (Neurotoxic Shellfish Poisoning, NSP) oraz am-nestyczne (Amnestic Shellfish Poisoning, ASP).
Zatrucia paralityczne. Zwane s¹ te¿ pora¿ennymi, a wywo³ane przez szereg toksyn, z których najwiêk-sze znaczenie posiada saksytoksyna (saxitoxin, STX). Nazwa jej pochodzi od miêczaka, z którego po raz pierwszy zosta³a wyizolowana Saxidomus (cyt. 12). STX jest jedn¹ z najbardziej niebezpiecznych dla ludzi biotoksyn morskich. Wykazano, ¿e LD50 dla my-szy po podaniu parenteralnym jest na poziomie 3-10 µg/kg, a przy aplikacji doustnej ok. 260 µg/kg (24). Stwierdzono równie¿, ¿e w okresie letnim niektóre gatunki ma³¿y s¹ w stanie skumulowaæ ogromne ilo-ci STX, nawet w granicach 50 000 MU (ok. 9 mg) w jednym osobniku. Z tego te¿ wzglêdu jeden ma³¿ mo¿e zwieraæ nawet kilka dawek miertelnych dla cz³owieka [http://www.whoi.edu].
Mechanizm dzia³ania STX polega na blokowaniu przep³ywu jonów sodu w kana³ach b³onowych, maj¹-cych istotne znaczenie w przekazywaniu impulsów nerwowych, co w konsekwencji prowadzi do parali¿u oddechowego. Objawy chorobowe mog¹ wyst¹piæ nawet w ci¹gu 5-30 minut po spo¿yciu toksycznych owoców morza. W zale¿noci od spo¿ytej dawki tok-syny rozwijaj¹ siê zaburzenia ruchowe, bóle g³owy, trudnoci w po³ykaniu, objawy ze strony uk³adu po-karmowego, a tak¿e pora¿enia miêni g³adkich. W przypadku braku interwencji lekarskiej zgon spo-wodowany uduszeniem mo¿e nast¹piæ w ci¹gu 2-12 godzin. miertelnoæ na tle PSP wynosi w granicach 10%, chocia¿ w 1987 r. w Gwatemali zanotowano ponad 50% zejæ miertelnych po spo¿yciu ma³¿y przez dzieci (23). Hallegraeff (11) podaje, ¿e w skali global-nej rocznie ok. 2000 osób ulega zatruciu toksynami PSP przy redniej miertelnoci ok. 15%.
Pierwsze próby oznaczania toksyn z grupy PSP wykonali w 1937 r. Sommer i Meyer (26), stosuj¹c
test na myszach. Odczyn ten jest nadal stoso-wany w wielu laboratoriach, zw³aszcza do okrelania poziomu saksytoksyny. Jest to jed-noczenie jedyne badanie posiadaj¹ce miêdzy-narodow¹ akceptacjê do oznaczania toksyn pa-ralitycznych. Zalet¹ testu jest ³atwoæ jego wy-konania, natomiast wad¹ stosunkowo niska czu³oæ (limit detekcji na poziomie 40 µg/100 g ma³¿y) (13). Alternatyw¹ dla testu mysiego s¹ analizy chemiczne, zw³aszcza wysoko wydaj-na chromatografia cieczowa (HPLC) z detek-torem fluorescencyjnym. Charakteryzuje siê ona wy¿sz¹, w stosunku do testu biologiczne-go, czu³oci¹ (10-20 µg/100 g) (22). Do iden-tyfikacji toksyn PSP u¿ywa siê tak¿e innych metod, np. opartych na odczynach komórko-wych in vitro (limit wykrywalnoci ok. 2 µg/ 100 g) lub te¿ testów immunologicznych (ELI-SA) (14, 24).
Zatrucia typu Ciguatera (CFP). Notuje siê je po spo¿yciu niektórych gatunków ryb, w których tkance miêniowej nagromadzi³y siê cigua- i maitotoksyny (ci-guatoxin CTX, maitotoxin MTX). CTX stanowi¹ grupê polieterowych, rozpuszczalnych w t³uszczach, termostabilych substancji chemicznych. Maitotoksy-ny maj¹ podobn¹ strukturê, ale w odró¿nieniu od CTX s¹ rozpuszczalne w wodzie, a tak¿e bardziej toksycz-ne (18). Stwierdzono, ¿e intoksykacje typu CFP doty-cz¹ rocznie ok. 25 tysiêcy osób (20). Potencjalne za-gro¿enie stanowi¹ zw³aszcza ryby, takie jak: pstr¹g koralowy, granik, makrela, ³oso, a tak¿e barrakuda. Sprzeda¿ tych ostatnich do konsumpcji dla ludzi jest zakazana na Florydzie, poniewa¿ 1/3 z nich jest ska-¿ona ciguatoksyn¹ (18).
Mechanizm dzia³ania ciguatoksyny polega na akty-wowaniu zale¿nych od potencja³u jonowego kana³ów sodowych, maj¹cych szczególne znaczenie w przeka-zywaniu impulsów nerwowych. W wyniku dzia³ania toksyny wzrasta nadmiernie przepuszczalnoæ b³ony cytoplazmatycznej dla jonów sodu, efektem czego s¹ zaburzenia homeostazy komórkowej i upoledzenia funkcji neuronów (20).
Objawy chorobowe CFP mog¹ pojawiæ siê nawet w 30 minut po spo¿yciu zatrutych ryb i pocz¹tkowo s¹ to: biegunka, wymioty i bóle brzucha, a nastêpnie za-burzenia neurologiczne, do których nale¿¹: odwróce-nie odczuwalnoci temperatur, bóle miêniowe, zawro-ty g³owy, stany lêkowe, pocenie siê oraz drêtwienie i mrowienie w ustach i palcach. Zanotowano przypad-ki parali¿u i mierci. Czas powrotu do zdrowia jest ró¿ny i trwa od kilku tygodni do wielu lat. Do tej pory nie znaleziono skutecznego antidotum, natomiast dob-re efekty lecznicze daje odpowiednio wczesne zasto-sowanie mannitolu (19, 20).
Identyfikacja toksyn grupy CFP jest stosunkowo trudna, gdy¿ nie s¹ dostêpne proste testy chemiczne do pomiaru poziomu cigua- i maitotoksyny w miêsie rybim. Podawanie kotom lub mangustom podejrzanych
a n y s k o T intoRkosydzkaajcij* wysOtêbpsozawraynia LD50 ) g k / g µ ( a n l a z c z s u p o D y n y s k o t a k w a d * * ) g 0 0 1 / g µ ( a n y s k o t y s k a S ) X T S ( PSP A S U a jz A a w o i n d u ³ o P a k y r e m A a p o r u E 0 1 80 a n y s k o t a u g i C ) X T C ( CFP Obszary rtopikane 0,25-0,9 3,5 y w o k i a d a k o s a w K ) A O ( DSP JEauproonpiaa 200 16 a n y s k o t e w e r B ) X T B ( NSP a d y r o l F k y s k e M a i d n a l e Z a w o N 200 80 y w o k i o m o d s a w K ) A D ( ASP a d a n a K A S U e n c o n ³ ó P e z r o M 120 2000
Tab. 1. Najwa¿niejsze biotoksyny morskie
Medycyna Wet. 2006, 62 (4) 372
ryb czy te¿ testy na myszach s¹ pracoch³onne i niehu-manitarne, dlatego prowadzi siê badania nad wyko-rzystaniem chromatografii (HPLC/MS) i testów im-munologicznych (RIA, ELISA), a tak¿e technik z u¿y-ciem hodowli komórkowych (18, 20).
Zatrucia biegunkowe (DSP). Wywo³ane s¹ przez kwas okadaikowy (okadaic acid, OA) oraz szereg jego pochodnych okrelanych jako dinofysistoksyny (DTX), yessotoksyny (YTX) oraz pektenotoksyny (PTX). Efekt biegunkowy obserwuje siê po spo¿yciu toksyn OA i DTX, podczas gdy odmiany PTX i YTX s¹ od-powiedzialne odpowiednio za martwicê ledziony i zmiany strukturalne w³ókien miênia sercowego. Mechanizm dzia³ania toksyn OA i DTX na poziomie komórkowym sprowadza siê zwykle do hamowania aktywnoci fosfataz bia³kowych (1).
Intoksykacje po spo¿yciu skorupiaków, zawieraj¹-cych toksyczne pochodne kwasu okadaikowego, po raz pierwszy zanotowano w latach 60. i 70. XX wieku w Holandii i Japonii (16). Objawy kliniczne (szybko wystêpuj¹ce nudnoci, wymioty, biegunka), z uwagi na swoj¹ niespecyficznoæ, mog¹ byæ czêsto mylone z jelitowymi zaka¿eniami bakteryjnymi, a przez to rze-czywista liczba przypadków DSP u ludzi jest czêsto zani¿ona. W przeciwieñstwie do zatruæ PSP, nie za-notowano zejæ miertelnych po spo¿yciu owoców morza zanieczyszczonych OA lub jego pochodnymi. Choroba zwykle samoistnie ustêpuje w ci¹gu 3 dni, jednak w niektórych przypadkach mog¹ rozwin¹æ siê wtórne zmiany nowotworowe ¿o³¹dka. Z badañ wy-konanych w Nowej Zelandii wynika, ¿e redni poziom kwasu okadaikowego w niektórych badanych ma³¿ach wynosi³ 45 µg/100 g. Uwa¿a siê, ¿e dawka tolerowa-na przez cz³owieka siêga 160 µg/kg masy cia³a (1).
Identyfikacja toksyn DSP mo¿liwa jest metodami biologicznymi, chemicznymi lub immunologicznymi. Zamiast typowego badania na myszach stosuje siê w tym przypadku testy na szczurach, którym doustnie podaje siê izolowane gruczo³y trawienne ma³¿y i oce-nia objawy biegunki oraz konsystencjê i iloæ wydala-nego ka³u (16). Równie¿ ta metoda jest coraz czêciej zastêpowana przez analizê chemiczn¹ OA i jego po-chodnych przy u¿yciu HPLC w po³¹czeniu z detekcj¹ fluorometryczn¹. Problemem zwi¹zanym z t¹ techni-k¹ jest brak oczyszczonych standardów toksyn DSP. W ostatnich latach do rutynowych badañ toksyn OA i DTX u¿ywa siê testów ELISA (UBE Industries, Ja-ponia i Rougier Bio-tech., Kanada). Ich du¿¹ zalet¹ jest mo¿liwoæ standaryzacji i u¿ycia w ró¿nych labo-ratoriach, wad¹ stosunkowo niski limit detekcji i spe-cyficznoci (1).
Zatrucia neurotoksyczne (NSP). S¹ notowane u ludzi po spo¿yciu toksynogennych owoców morza hodowanych w wodach przybrze¿nych Ameryki Pó³-nocnej. Wystêpuj¹ tam czêsto charakterystyczne czer-wone zakwity jednokomórkowych organizmów z gro-mady Pyrrophyta (bruzdnice), a zw³aszcza gatunku Karenia brevis. Wytwarzane przez nie substancje
tok-syczne stanowi¹ grupê zwi¹zków okrelanych jako bre-wetoksyny (brevetoxins, BTX). Oddzia³uj¹ one silnie na uk³ad nerwowy poprzez depolaryzacjê b³on neuro-nów, co powoduje niekontrolowany nap³yw jonów sodu do wnêtrza komórki. Mechanizm dzia³ania tok-syny BTX i wywo³ane przez ni¹ objawy s¹ podobne jak w przypadku CFP, ale przewa¿aj¹ zaburzenia ze strony uk³adu nerwowego i pokarmowego. Ska¿one BTX s¹ zwykle ró¿nego rodzaju ma³¿e. Iloæ zawar-tych w nich toksyn mo¿e wynosiæ 78-120 µg/mg, na-tomiast LD50 dla myszy waha siê w granicach od 0,15 do 0,21 mg/kg. Pod wp³ywem fal morskich i wiatru bruzdnice ³atwo otwieraj¹ siê, powoduj¹c tym samym uwalnianie truj¹cych aerozoli, które wywo³uj¹ u ludzi objawy podobne do astmy. Nie zanotowano do tej pory przypadków miertelnych na tle NSP, a wyzdrowienie po intoksykacji nastêpuje zazwyczaj w ci¹gu kilku dni (10).
Zatrucia amnestyczne (ASP). S¹ efektem toksyn wytwarzanych przez ró¿ne gatunki okrzemek. Plank-ton ten wytwarza czynn¹ substancjê toksyczn¹ kwas domoikowy (domoic acid, DA). Pierwsze przypadki ASP zanotowano w 1987 r. w Kanadzie, kiedy po spo-¿yciu ma³¿y zachorowa³y 123 osoby. Sporód nich 19 osób hospitalizowano, 4 z nich zmar³y (15). Od tego czasu prowadzi siê monitorowanie wystêpowania okrzemek w wodzie i obecnoci DA w miêczakach, jednak substancja ta mo¿e tak¿e byæ kumulowana w organizmach ryb czy raków, co stanowi powa¿ne zagro¿enie dla konsumentów. Zwi¹zek ten na pozio-mie komórkowym wp³ywa na zaburzenia przep³ywu jonów sodu i wapnia oraz blokowanie niektórych re-ceptorów b³onowych. Efektem tego mog¹ byæ szybko rozwijaj¹ce siê nudnoci, bóle brzucha i biegunka. W powa¿nych przypadkach wystêpuj¹ równie¿ obja-wy neurologiczne, zobja-wykle w ci¹gu 48 godzin od spo-¿ycia, takie jak: bóle g³owy, ataki apopleksji, dezorien-tacja, utrata pamiêci krótkotrwa³ej, trudnoci w oddy-chaniu i pi¹czka. Nie jest znana minimalna dawka DA potrzebna do wywo³ania objawów chorobowych, ale w przypadku wspomnianego zatrucia w Kanadzie stwierdzono obecnoæ tego zwi¹zku w granicach 300--1200 µg/g ma³¿y (1, 21).
Identyfikacjê toksyn ASP przeprowadza siê meto-dami biologicznymi, chemicznymi lub immunologicz-nymi. W przypadku obecnoci kwasu domoikowego myszy dowiadczalne wykazuj¹ typowe objawy wi¹-du. Z powodu stosunkowo niskiej czu³oci odczynu (reakcja zwierz¹t tylko w przypadku koncentracji DA > 40 mg/g) oraz ze wzglêdów humanitarnych metoda biologiczna nie jest szerzej stosowna. W niektórych laboratoriach do identyfikacji toksyn z grupy ASP u¿y-wa siê odczynu wi¹zania ku¿y-wasu domoikowego z re-ceptorem synaptycznym komórek nerwowych szczu-rów. Test ten wymaga jednak specjalistycznej apara-tury i z tego wzglêdu nie znajduje szerszego zastoso-wania. W rutynowym oznaczaniu toksyn ASP najwiêk-sze znaczenie maj¹ obecnie analityczne metody
che-Medycyna Wet. 2006, 62 (4) 373
miczne, a szczególnie wysoko wydajna chromatogra-fia cieczowa (HPLC). Technika ta umo¿liwia wykry-cie ju¿ ok. 18 pg DA w 1 ml wody morskiej oraz, po odpowiedniej modyfikacji, 20-30 ng/g ma³¿y. Jest to limit wystarczaj¹cy do zapewnienia ochrony zdrowia konsumentów (17). Do innych metod stosowanych przy detekcji kwasu domoikowego nale¿¹: elektrofo-reza kapilarna, chromatografia gazowa lub cieczowa sprzê¿ona ze spektrometri¹ mas (GC-MS, LC-MS) oraz dostêpny w ofercie handlowej test AP ELISA (Biosense Laboratories, Norwegia). W tym ostatnim przypadku limit detekcji nie jest zbyt wysoki (ok. 20 µg/g), ale wynik uzyskuje siê w ci¹gu 1,5 godziny.
Podsumowanie
Konsumpcja owoców morza staje siê w ostatnich latach coraz bardziej popularna równie¿ w krajach ta-kich jak Polska. Toksynogenne ma³¿e, krewetki czy ostrygi mog¹ jednak spowodowaæ szereg powa¿nych zaburzeñ zdrowotnych, szczególnie pokarmowych i neurologicznych, a nawet zejcia miertelne. Dlate-go te¿ niezbêdna jest kontrola toksykologiczna stanu wód, w których wystêpuj¹ lub s¹ hodowane skorupia-ki, a tak¿e badanie przeznaczonych do konsumpcji owoców morza na obecnoæ biotoksyn. Najczêciej stosowan¹ do tego celu technik¹ s¹ testy biologiczne na myszach. Ostatnio prowadzone s¹ na coraz szersz¹ skalê próby wykorzystania innych metod diagnostycz-nych, takich jak wysoko sprawna chromatografia cie-czowa (HPLC) czy ELISA, charakteryzuj¹cych siê nie tylko odpowiednim poziomem detekcji, ale równie¿ wysok¹ specyficznoci¹ w porównaniu z testami na zwierzêtach. Tego typu analizy s¹ niezbêdne dla za-pewnienia ochrony zdrowia konsumentów.
Pimiennictwo
1.Anon.: Australia New Zealand Food Authority: Shellfish toxins in food, a toxicological review and risk assessment. Tech. Rep. Series no. 14, 2001. 2.Daranas A. H., Norte M., Fernandez J. J.: Toxic marine microalgae.
Toxi-con 2001, 39, 1101-1132.
3.Decyzja Komisji 96/77/EC z 18 stycznia 1996 r. okrelaj¹ca warunki zdro-wotne zbierania i przetwarzania niektórych ma³¿y pozyskiwanych z obsza-rów, w których poziom toksyny pora¿ennej przekracza limit przewidziany w dyrektywie 91/492/EEC.
4.Decyzja Komisji 2002/225/EC z 15 marca 2002 r. ustanawiaj¹ca szczegó³o-we przepisy dotycz¹ce dyrektywy 91/492/EEC odnonie maksymalnych po-ziomów oraz metod analizowania niektórych toksyn pochodzenia morskiego u miêczaków dwuskorupowych, szkar³upni, os³onic i brzuchonogów mor-skich.
5.Decyzja Komisji 2002/226/EC z 15 marca 2002 r. ustalaj¹ca szczegó³owe przepisy dotycz¹ce zbioru oraz przetwarzania niektórych miêczaków mor-skich przekraczaj¹cych próg ASP ustalony dyrektyw¹ 91/492/EEC. 6.Decyzja Rady 93/383/EEC z 14 czerwca 1993 r. dotycz¹ca laboratoriów
re-ferencyjnych odpowiedzialnych za monitoring biotoksyn pochodzenia mor-skiego.
7.Dyrektywa 79/923/EEC z 30 padziernika 1979 r. w sprawie wymaganej jakoci wód, w których ¿yj¹ skorupiaki.
8.Dyrektywa 91/492/EEC z 15 lipca 1991 r. ustanawiaj¹ca warunki zdrowotne produkcji i wprowadzenia na rynek ¿ywych miêczaków dwuskorupowych. 9.Dyrektywa 97/61/EC z 20 padziernika 1997 r. zmieniaj¹ca za³¹cznik do
dyrektywy 91/492/EEC poprzez wprowadzenie dokumentu rejestruj¹cego, zawieraj¹cego informacje o statusie zdrowotnym ferm skorupiaków oraz ewen-tualnych procesach oczyszczaj¹cych wykonywanych w stosunku do miêcza-ków przed umieszczeniem ich na rynku.
10.Gallagher P., Shinnick-Gallagher P.: Effect of G. breve toxin in the rat phre-nic nerve diaphragm preparation. Br. J. Pharm. 1980, 69, 367-372. 11.Hallegraeff G. M.: A review of harmful algal blooms and their apparent
glo-bal increase. Phycologia 1993, 32, 79-99.
12.Hallegraeff G. M.: Harmful algal blooms a global review. Manual on Harm-ful Marine Microalgae, IOC Manuals and Guides UNESCO, Paris 1995, 33, 1-22.
13.Hungerford J. M., Weckell M. M.: Analytical methods for marine toxins. Handbook of Natural Toxins 1992, 7, 416-473.
14.Indrasena W. M., Gill T. A.: Fluorometric detection of paralytic shellfish poisoning toxins. Anal. Biochem. 1998, 264, 230-236.
15.Iverson F., Truelove J.: Toxicology and seafood toxins: domoic acid. Nat. Toxins 1994, 5, 334-339.
16.Kat M.: Dinophysis acuminata blooms, the distinct cause of Dutch mussel poisoning. Toxic Dinoflagellates. Elsevier, Amsterdam 1985, s. 73-77. 17.Lawrence J. F., Charbonneau C. F., Menard C., Quilliam M. A., Sim P. G.:
Liquid chromatographic determination of domoic acid in shellfish products using the paralytic shellfish poison extraction procedure of the association of official analytical chemists. J. Chromatogr. 1989, 13, 349-356.
18.Lehane L., Lewis R. J.: Ciguatera: recent advances but the risk remains. Int. J. Food Microbiol. 2000, 61, 91-125.
19.Lewis R. J.: Ciguatoxins are potent ichthyotoxins. Toxicon 1992, 30, 207-211. 20.Lewis R. J.: The changing face of ciguatera. Toxicon 2001, 39, 97-106. 21.Novelli A., Kispert T., Fernandez-Sanchez A., Zitko V.: Domoic
acid-con-taining toxic mussels produce neurotoxicity in neuronal cultures through a synergism between excitatory amino acids. Brain Res. 1992, 577, 41-48. 22.Oshima Y., Sugino K., Yasumoto T.: Latest advances in HPLC analysis of
paralytic shellfish toxins. Mycotoxins and Phycotoxins. Elsevier, Amster-dam 1988, 319-326.
23.Rodrigue D. C., Etzel R. A., Hall S., de Porras E., Velasquez O. H., Tauxe R. V., Kilbourne E. M., Blake P. A.: Lethal paralytic shellfish poisoning in Guate-mala. Am. J. Trop. Med. Hyg. 1990, 42, 267-271.
24.Schantz E. J.: Chemistry and biology of saxitoxins and related toxins. Ann. N. Y. Acad. Sci. 1986, 479, 15-23.
25.Shumway S. E.: Phycotoxin-related shellfish poisoning: bivalve molluscs are not the only vectors. Rev. Fish. Sci. 1995, 3, 1-31.
26.Sommer H., Meyer K. F.: Paralytic shell-fish poisoning. Am. Med. Ass. Arch. Pathol. 1937, 24, 560-598.
Adres autora: prof. dr hab. Jacek Osek, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: josek@piwet.pulawy.pl
