Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 67 (4), 270-274, 2011

Praca oryginalna Original paper

Stres, pomimo ¿e jest wszystkim dobrze znany, nie jest ³atwy do zdefiniowania. Uwa¿a siê, ¿e u zwierz¹t jest to efekt wp³ywu niekorzystnych warunków œro-dowiska lub systemów utrzymania, które wymuszaj¹ powstanie fizjologicznej odpowiedzi na dzia³aj¹cy czynnik, pozwalaj¹c tym samym na adaptacjê w no-wym œrodowisku. Pojawienie siê stresu u zwierz¹t mo¿na wykryæ poprzez obserwacjê zachowania, ba-danie niektórych parametrów biochemicznych oraz hematologicznych krwi. Najwiêksze zamiany obser-wuje siê w funkcjonowaniu uk³adu podwzgórze–przy-sadka–kora nadnerczy, rdzenia nadnerczy i uk³adu wspó³czulnego oraz tarczycy. Wczeœniejsze badania dotycz¹ce zmian stê¿enia hormonów, takich jak: â-en-dorfiny, ACTH, kortyzol, wolna i zwi¹zana jodotyro-nina oraz hormonów p³ciowych zosta³y wykorzystane w celu okreœlenia poziomu stresu u transportowanych zwierz¹t gospodarskich i koni (1, 4, 10). Istniej¹ rów-nie¿ publikacje œwiadcz¹ce o zmianach poziomu nie-których parametrów biochemicznych krwi u zwierz¹t transportowanych na ró¿ne odleg³oœci (7, 11, 17).

Pomimo ¿e warunki przewozu zwierz¹t okreœlaj¹ odpowiednie przepisy maj¹ce na celu ich dobrostan (6), transport ¿ywego inwentarza poci¹ga za sob¹ wy-stêpowanie potencjalnych stresorów, takich jak: za³a-dunek oraz roz³aza³a-dunek zwierz¹t, zamkniêcie w nie-znanym œrodowisku, immobilizacja, niedostateczna wentylacja, wibracje, ha³as, brak dostêpu do wody i po¿ywienia oraz gwa³towne zmiany temperatury i wil-gotnoœci otoczenia, czego skutkiem jest odpowiedŸ organizmu w postaci zmian w fizjologii oraz zacho-waniu. Du¿e znaczenie ma temperament zwierzêcia oraz inne cechy osobnicze, które w znacznej mierze warunkuj¹ odpowiedŸ organizmu na czynniki o cha-rakterze stresorów. Zauwa¿ono, ¿e u zwierz¹t agresyw-nych wystêpuje wyjœciowo wiêksze stê¿enie ACTH w porównaniu ze zwierzêtami spokojnymi (2). Du¿e znaczenie w powstawaniu stresu u przewo¿onych zwierz¹t ma fakt ³¹czenia zwierz¹t nieznanych sobie, co niejednokrotnie powoduje walkê o dominacjê w sta-dzie. Kolejnym wa¿nym czynnikiem o charakterze stre-sora s¹ dŸwiêki o wysokiej czêstotliwoœci,

generowa-Nasilenie stresu u koni ró¿nych ras

w trakcie transportu jako zmienna syntetyczna

w metodzie Krefft

ARTUR NIEDWIED, HENRYK FILIPOWSKI*, MONIKA S£U¯EWSKA-NIEDWIED**, JÓZEF NICPOÑ

Katedra Chorób Wewnêtrznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wroc³aw *Katedra Patofizjologii Wydzia³u Lekarskiego AM, ul. Marcinkowskiego 1, 50-368 Wroc³aw

**Katedra Neurologii ASzK, ul. Borowska 213, 50-566 Wroc³aw

NiedŸwiedŸ A., Filipowski H., S³u¿ewska-NiedŸwiedŸ M., Nicpoñ J.

Stress level in horses during transport as a variable in Krefft’s function Summary

The aim of this study was to determine the mathematical model used to assess the severity of stress in horses intended for slaughter. The tests involved 60 Polish cold-blooded horses earmarked for slaughter, aged 4-10, including 29 males and 32 mares. Blood for tests was collected three times: I – directly before transport to the horse abattoir (at a time when the animals were still in their stalls); II – directly after unloading the animals from the transport semi-trailer, after a journey lasting approximately 8 hours; and III – after a 24-hour rest at the stable of the horse abattoir. Each horse marked for the experiment was described using the diagnostic features X₁, X₂, ... .., X₁₁, which is assigned by the results of blood analysis. The level of stress was defined as a variable Z, using the Krefft function. The value of the function was, respectively, in three consecutive tests Z1: 0.3548, Z2: 0.5591; Z3: 0.5940. The Krefft diagnostic function enables determining the severity of stress in the studied group of animals objectively and observing its dynamics.

ne przez urz¹dzenia mechaniczne, nies³yszalne dla ludzi, a powoduj¹ce zaniepokojenie wœród zwierz¹t. Na dobrostan zwierz¹t znacz¹cy wp³yw równie¿ ma wielkoœæ dostêpnej przestrzeni w przyczepie, jakoœæ drogi, sposób prowadzenia auta oraz ustawienie zwie-rzêcia wzglêdem kierunku ruchu (8, 16).

Du¿e znaczenie na zachowanie siê zwierz¹t ma ob-s³uga transportu i sposób wprowadzania zwierz¹t do pojazdu. Pokrzykiwanie na zwierzêta, szarpanie za kantar oraz stosowanie mechanicznych poganiaczy przy za³adunku i roz³adunku znacz¹co zwiêkszaj¹ wy-stêpowanie niekorzystnych zachowañ zwierz¹t. Jed-noczeœnie wiadomo, ¿e wystêpowanie negatywnych zachowañ wœród obs³ugi w stosunku do zwierz¹t by³o skorelowane z niskim poziomem wiedzy dotycz¹cej behawioryzmu koni (3, 5, 16). Wydaje siê, ¿e rozwi¹-zaniem problemu dotycz¹cego niekorzystnych zacho-wañ w pracy ze zwierzêtami rzeŸnymi mog¹ byæ szko-lenia pracowników obs³ugi dotycz¹ce w³aœciwego trak-towania zwierz¹t. Pogl¹d ten jest zgodny z zalece-niami Komisji Europejskiej dotycz¹cymi dobrostanu zwierz¹t rzeŸnych (8, 15).

Cel pracy

Z uwagi na brak mo¿liwoœci dok³adnego oszaco-wania poziomu stresu u badanych zwierz¹t podjêto próbê wyznaczenia matematycznego modelu s³u¿¹ce-go do oceny tes³u¿¹ce-go czynnika.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono na 60 koniach przeznaczonych do uboju, w wieku 4-10 lat, ró¿nych ras, w tym 28 osob-ników mêskich i 32 klaczy. Zwierzêta przewo¿one by³y z miejsca pobytu do ubojni zgodnie z przepisami zawarty-mi w wytycznych dotycz¹cych transportu zwierz¹t, reko-mendowanych przez Komisjê Europejsk¹ (15). Warunki pogodowe obejmuj¹ce temperaturê na zewn¹trz pojazdu oraz wilgotnoœæ powietrza by³y podobne w trakcie ka¿de-go z trzech badañ, stanowi¹cych kolejny etap badania. Materia³ do badañ stanowi³a krew pobierana z jednego wk³ucia z ¿y³y szyjnej zewnêtrznej.

Krew do badañ pozyskiwano trzykrotnie: I – bezpoœred-nio przed transportem do ubojni koni (w momencie, gdy zwierzêta jeszcze przebywa³y w swoich boksach), II – bez-poœrednio po roz³adowaniu zwierz¹t z naczepy transporto-wej, po podró¿y trwaj¹cej ok. 8 godz., III – po 24 godz. odpoczynku w stajni ubojni koni.

Analiza statystyczna. Ka¿dy koñ przeznaczony do do-œwiadczenia zosta³ opisany przy pomocy 11 cech diagnos-tycznych, którym przypisano nastêpuj¹ce wyniki z analizy krwi, z poszczególnych trzech pobrañ:

X₁ – ca³kowity status antyoksydacyjny osocza; wyra¿o-ny w jednostkach µmol/L,

X₂ – stê¿enie albumin w surowicy krwi; wyra¿one w jed-nostkach g/L,

X₃ – stê¿enie bilirubiny ca³kowitej w surowicy krwi; wy-ra¿one w jednostkach µmol/L,

X₄ – stê¿enie kwasu moczowego w surowicy krwi; wyra-¿one w jednostkach mg/dL,

X₅ – stê¿enie bia³ka ca³kowitego w surowicy krwi; wyra-¿one w jednostkach g/L,

X₆ – aktywnoœæ selenozale¿nej peroksydazy glutationo-wej; wyra¿ona w jednostkach U/g,

X₇ – stê¿enie hemoglobiny; wyra¿one w jednostkach g/dL, X₈ – aktywnoœæ transferazy S-glutationowej; wyra¿ona

w jednostkach U/g,

X₉ – aktywnoœæ ca³kowitej peroksydazy glutationowej; wyra¿ona w jednostkach U/g,

X₁₀– aktywnoœæ reduktazy glutationu; wyra¿ona w jed-nostkach U/g,

X11– aktywnoœæ kortyzolu w surowicy krwi; wyra¿ona

w jednostkach ng/ml.

Dla 60 koni zosta³ w ten sposób zebrany materia³ statys-tyczny w postaci macierzy X. Macierz ta posiada 180 wier-szy i 11 kolumn. Wiersze zawieraj¹ wartoœci poszczegól-nych cech diagnostyczposzczegól-nych (wyniki analizy krwi) u tego samego zwierzêcia, a kolumny zawieraj¹ wartoœci poszcze-gólnych cech u ró¿nych zwierz¹t. Z uwagi na objêtoœæ ma-cierzy X, w tabeli 3 przedstawiono pomiary dla 11 cech diagnostycznych u 10 pierwszych koni (tab. 3).

Podjêto próbê wyznaczenia matematycznego wzoru, przy pomocy którego mo¿na okreœliæ poziom nasilenia stresu w populacji badanych zwierz¹t w aspekcie wybranych cech diagnostycznych.

W modelu tym poszczególne cechy zbioru cech diagnos-tycznych {X_i}_{i = 1,…,k}, w aspekcie których zmienna synte-tyczna Y opisuje poziom nasilenia stresu u koni, s¹ w ogól-noœci zmiennymi typu ci¹g³ego. Na cechy te jednak jest narzucone ograniczenie. Mog¹ to byæ tylko takie cechy, którym w sposób jednoznaczny mo¿na przyporz¹dkowaæ kierunek wp³ywu tej cechy na zmienn¹ syntetyczn¹ Y. Kie-runek ten mo¿e mieæ albo charakter stymuluj¹cy – ze wzro-stem wartoœci cechy diagnostycznej wzrastaj¹ wartoœci zmiennej syntetycznej Y, albo charakter destymuluj¹cy – ze wzrostem wartoœci cechy diagnostycznej malej¹ war-toœci zmiennej syntetycznej Y i oznaczamy je, odpowied-nio, znakami „+” oraz „–”. Znajomoœæ kierunków wp³ywu ka¿dej z cech diagnostycznych na zmienn¹ syntetyczn¹ Y w modelu jest kluczowa – to one „kreuj¹” rzeczywistoœæ badanego zjawiska ze swej natury nieobserwowalnego. Doœwiadczenie uczy, ¿e badane zjawisko zale¿ne od wielu czynników zagregowanych ma rozk³ad Gaussa, st¹d te¿ zmienna syntetyczna Y z za³o¿enia taki rozk³ad posiada i jest funkcj¹ liniow¹ cech diagnostycznych postaci: Y = â₁·X₁ + â₂·X₂ + â₃·X₃ + … + â_k-1·X_k-1 + â_k·X_k + î (1) gdzie î jest czynnikiem losowym o œredniej wartoœci ocze-kiwanej E(î) = 0.

O modelu mówimy, ¿e jest on zidentyfikowany, jeœli wspó³czynniki {â_i}_{i = 1,…,k} s¹ wyznaczone; dok³adniej, gdy dysponujemy estymatorami b_i wspó³czynników â_i. Wów-czas do obliczeñ mo¿emy pos³u¿yæ siê wzorem:

Yˆ = b₁·X₁ + b₂·X₂ + b₃·X₃ + … + b_k-1·X_k-1 + b_k·X_k (2). Wygodniejsze jest mierzenie poziomu nasilenia stresu u koni w przedziale (0, 1) z interpretacj¹: im wartoœæ tego stanu jest bli¿sza 1, tym poziom nasilenia stresu jest wiêk-szy. Przekszta³cenia wartoœci zmiennej Yˆ z przedzia³u (–¥, +¥) w przedzia³ (0, 1) dokonujemy za pomoc¹ wzoru:

gdzie:

Z – poziom nasilenia stresu, przyjmuje wartoœci w prze-dziale (0, 1),

e – funkcja eksponencjalna.

Do identyfikacji tego modelu statystycznego pos³u¿ono siê metod¹ A. Krefft (12), w której autorka, korzystaj¹c z materia³u statystycznego pomiarów zebranych w macie-rzy ustalonego zbioru k cech diagnostycznych {X_i}_{i = 1,…,k} dla próby losowej n koni badanej populacji oraz ci¹gu kie-runków wp³ywu ka¿dej z cech diagnostycznych na zmien-n¹ Y postaci [+, –, … +] rozpoznanego przez eksperta ba-danego zjawiska nieobserwowalnego, zaproponowa³a al-gorytm symulacji wartoœci brakuj¹cego wektora y* o roz-k³adzie normalnym, aby móc metod¹ najmniejszych kwad-ratów wyestymowaæ wspó³czynniki {â_i}_{i = 1,…,k} równania (1) z ustalon¹ precyzj¹ dopasowania modelu mierzon¹ wspó³-czynnikiem zbie¿noœci ö2_{. Kierunek wp³ywu nie ma}

samo-dzielnej wartoœci diagnostycznej, jest natomiast niezbêdny do w³aœciwego obliczenia poziomu nasilenia stresu. Mo-del uwa¿a siê za zidentyfikowany, jeœli z rodziny wysymu-lowanych m wektorów {y*_j}_{j = 1,…,m} mo¿na wybraæ ten zbiór estymatorów wspó³czynników {â_i}_{i = 1,…,k}, którym odpowia-da minimum wartoœci wspó³czynników zbie¿noœci ö2

j, j = 1,…,l.

Zidentyfikowany model (2) poziomu nasilenia stresu u koni umo¿liwia okreœlenie „wa¿noœci” ka¿dej z wybra-nych do modelu cech diagnostyczwybra-nych X_i, i = 1,…,k w tym poziomie. Wagi tych cech s¹ mierzone wspó³czynnikiem korelacji r (X_i, Yˆ).

Wartoœæ poszczególnych wag jest poddana weryfikacji statystycznej na poziomie istotnoœci p < 0,05.

Wyniki

Dla zebranego materia³u statystycznego pomiarów 11 cech diagnostycznych u 60 koni badanej populacji i ustalonych przez eksperta kierunków wp³ywu tych cech na poziom nasilenia stresu u koni postaci [+,+,+,+,+,–,+,–,–,–,–] uzyskano model wg wzoru:

Yˆ = –10,0211 + 3,6281·ln(X₁ + 1) + + 1,1018 · ln(X₂ + 1) + 1,2032 · ln(X₃ + 1) + + 2,6842 ln(X₄ + 1) + 1,0329 ln(X₅ + 1) – – 0,513 ln(X₆ + 1) + 1,3824 ln(X₇ + 1) – –1,8582 ln(X₈ + 1) – 0,2700 ln(X₉ + 1) – – 0,2568 ln(X₁₀ + 1) – 2,0979 ln(X₁₁ + 1) z b³êdem dopasowania metody wyznaczonym wspó³-czynnikiem zbie¿noœci ö2 _{= 0,010.}

Stosuj¹c uzyskany wzór (4) oraz przekszta³cenie (3) do pomiarów czynników diagnostycznych dla i-tego konia uzyskuje siê przypisanie mu wartoœci z_i pozio-mu nasilenia stresu o wartoœci z przedzia³u (0, 1). Tak uzyskanie „pomiary” zmiennej syntetycznej Z zesta-wiono w tabeli 3 u pierwszych 10 koni.

W tabeli 2 przedstawiono wyznaczone wagi tych cech. I tak w tym modelu aktywnoœæ tranferazy s-glu-tationowej oraz stê¿enie hemoglobiny maj¹ najwiêk-szy wp³yw na poziom nasilenia stresu, przyjmuj¹c war-toœci wag, odpowiednio, równe –0,5534 oraz 0,5327.

Najmniejsz¹ wagê wykaza³a aktywnoœæ kortyzolu: –0,3081.

Analizuj¹c wyniki obliczeñ wartoœci poziomu nasi-lenia stresu z dla trzech kolejnych pobrañ, zaobserwo-wano istotne statystycznie ró¿nice pomiêdzy oczeki-wanymi wartoœciami œrednimi a wielkoœciami obliczo-nymi dla danych grup w podziale ze wzglêdu na prze-bieg czasu (tab. 1).

Porównuj¹c œrednie wartoœci dla tych trzech ró¿nych pobrañ widaæ, ¿e œrednie wartoœci funkcji Z wzrastaj¹ wraz z up³ywem czasu. Jednoczeœnie wraz ze wzro-stem wartoœæ funkcji Z odchylenie standardowe po-cz¹tkowo maleje, a nastêpnie w ma³ym stopniu roœnie, co œwiadczy o stosunkowo wysokiej czu³oœci i swo-istoœci metody. Wartoœæ funkcji Z₁ wynosi³a 0,3548, po czym w pobraniu 2 wartoœæ funkcji Z₂ wzros³a do poziomu 0,5591 i wynosi³a 158% wartoœci pierwot-nej. Natomiast w porównaniu do funkcji Z₂ zaobser-wowano tylko niewielki wzrost wartoœci funkcji Z₃ do poziomu 0,5940, co stanowi wzrost o oko³o 6%.

Z analizy wyników wynika, ¿e pomiêdzy œredni¹ wartoœci¹ z₁ i z₂ oraz pomiêdzy z₁ i z₃ istniej¹ ró¿nice istotnie statystycznie (p < 0,001), przy czym nie zaob-serwowano ró¿nic istotnych statystycznie pomiêdzy œrednimi wartoœciami z₂ i z₃ (p = NS).

Analizuj¹c ten model stresu wykazano, ¿e wszyst-kie 11 badanych cech ma wp³yw na poziom stresu u badanych zwierz¹t. Problem ten zosta³ zmierzony wagami tych¿e cech w modelu Krefft i jest przedsta-wiony w tabeli 2.

Tab. 1. Porównanie œrednich wartoœci oczekiwanych –x pozio-mu nasilenia stresu Z w poszczególnych pobraniach z1, z2, z3

obliczonych na podstawie wyników badañ krwi i w r k a i n a r b o p e n j e l o K PoizomnaslieniasrtesuZ x n SD t₁=0h 0,3548 60 0,1876 t₂=8h 0,5591 60 0,1622 t₃=24h 0,5940 60 0,1776

Tab. 2. Wartoœci estymatorów wag uporz¹dkowane wg si³y zwi¹zku z poziomem nasilenia stresu Z

i w r k y rt e m a r a p e n a z c a n z O Poizomwag a w o n o it a t u l g -S a z a r e f s n a r T –0,5534 a n i b o l g o m e H –0,5327 a ti w o k ³ a c a n i b u ri li B –0,5315 a w o n o it a t u l g a z a d y s k o r e p a ti w o k ³ a C –0,5223 e ti w o k ³ a c o k ³ a i B –0,4659 a n ¿ e l a z o n e l e s a w o n o it a t u l g a z a d y s k o r e P –0,4628 . s k o y t n a s u t a t s y ti w o k ³ a C –0,4423 y n i m u b l A –0,4381 u n o it a t u l g a z a t k u d e R –0,416 y w o z c o m s a w K –0,4044 l o z y tr o K –0,3081 (4) eYˆ Z = _{1 + eYˆ} (3)

Dyskusja

Jednym z celów prowadzonych badañ by³a próba okreœlenia poziomu stresu, jaki wyst¹pi³ u badanych zwierz¹t. Z oczywistych wzglêdów, bior¹c pod uwagê fakt, ¿e stres jest zjawiskiem trudnym do zmierzenia, starano siê oceniæ ca³kowit¹ reakcjê adaptacyjn¹ or-ganizmu zwierzêcia na dzia³aj¹ce czynniki stresowe, a objawiaj¹c¹ siê zmianami w wartoœciach badanych parametrów. Od dawna wiadomo, ¿e stres nie tylko wp³ywa na psychikê ludzi i zwierz¹t, lecz równie¿ powoduje zauwa¿alne zmiany w fizjologii organizmu. Reakcja organizmu na stres jest uzale¿niona od wielu czynników, a jednymi z najwa¿niejszych s¹ indywi-dualne uwarunkowania zwierzêcia. Ta sama sytuacja mo¿e staæ siê Ÿród³em bardzo silnego stresu dla jed-nego zwierzêcia, nie wywieraj¹c jednoczeœnie zauwa-¿alnego wp³ywu na inne. Reakcja organizmu jest te¿ uzale¿niona od jego przygotowania. Znacznie silniej-sz¹ reakcjê wykazuj¹ zwierzêta, których organizmy s¹ wyczerpane brakiem snu, z³ym traktowaniem, niew³aœ-ciwie przeprowadzonym transportem lub te¿ ci¹g³ym stresem pochodz¹cym z innych Ÿróde³, jak choæby ³¹-czeniem w grupy transportowe obcych sobie zwierz¹t. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb lub wyczer-panie organizmu chorob¹, podobnie jak wycieñczenie z powodu choroby zmniejszaj¹ odpornoœæ na stres (2, 3, 5, 8).

Metoda analizy statystycznej Krefft (12-14) pozwo-li³a na przeanalizowanie wszystkich cech diagnostycz-nych opisuj¹cych badane zwierzêta w trakcie trzech kolejnych pobrañ. Uzyskana w ten sposób wielkoœæ, stanowi¹ca liczbê w zakresie od 0 do 1 pozwala³a na okreœlenie stopnia zmian w fizjologii danego organi-zmu, bêd¹c wyk³adnikiem dzia³aj¹cego na ten orga-nizm stresu, przy czym u ka¿dego zwierzêcia przybie-ra³a ona inn¹ wartoœæ. Z uwagi na to, ¿e omawiany parametr przybiera wartoœæ w zakresie od 0 do 1, przy czym wartoœci skrajne obrazuj¹ stres maksymalny [1]

i minimalny [0], mo¿na przyj¹æ, ¿e wszystkie badane zwierzêta w pocz¹tkowej fazie zareaguj¹ wartoœciami bli¿szymi 0, natomiast w trakcie badania wartoœci te bêd¹ ros³y.

W badaniach w³asnych za³o¿enia te zosta³y potwier-dzone, a œrednia wartoœæ syntetycznej funkcji Z w po-braniu 1 wynosi³a 0,3548 i stopniowo ros³a, uzysku-j¹c wartoœci w pobraniu drugim i trzecim, odpowied-nio, 0,5591 i 0,5940. Wyniki te, ³¹cznie z analiz¹ poszczególnych parametrów, pozwalaj¹ doœæ precy-zyjnie okreœliæ poziom stresu u badanych zwierz¹t, co wydaje siê informacj¹ cenn¹ w aspekcie dobrostanu przewo¿onych zwierz¹t. Wed³ug autorów, funkcja ta mo¿e mieæ zastosowanie tylko do okreœlania dynamiki rozwoju stresu u tego samego zwierzêcia lub w danej grupie zwierz¹t. Wydaje siê ma³o przydatne wyryw-kowe okreœlanie poziomu stresu na podstawie jedno-krotnego badania, bowiem nie obrazuje to w pe³ni zmian zachodz¹cych w organizmie na skutek jego dzia-³ania.

Dotychczas nie znaleziono publikacji dotycz¹cych poziomu stresu u transportowanych koni, wykorzystu-j¹cych podobne metody statystyczne, opisuj¹ce zjawi-ska nieobserwowalne, czyli takie, do których pomia-rów nie mamy dostêpu, a wiemy, ¿e zale¿¹ od wielu czynników zagregowanych. Przyk³adem takiego zja-wiska jest badany przez nas poziom nasilenia stresu u koni. Wszystkie istniej¹ce publikacje odnosz¹ siê do okreœlania dynamiki zmian poszczególnych para-metrów krwi, z uwzglêdnieniem standartowych me-tod statystycznych (3, 5, 8, 15, 17). Warto nad-mieniæ, ¿e metoda statystyczna Krefft ma ju¿ zastoso-wanie w licznych przypadkach medycyny cz³owieka i innych dziedzinach wymagaj¹cych syntezy wyników badañ cech diagnostycznych (12-14). Metodê tê wy-korzystano równie¿ w aspekcie prognostycznym w przebiegu terapii ch³oniaka z³oœliwego psów, oce-niaj¹c bardzo wysoko jej przydatnoœæ w tym aspekcie

Tab. 3. Pomiary 11 zmiennych diagnostycznych oraz syntetycznej zmiennej Z poziomu nasilenia stresu wraz z kierunkami wp³ywu tych cech na poziomu nasilenia stresu dla pierwszych 10 badanych koni

P L LFR ALB BIL KWM BC BHP HEM GST CHP RG KOR Z i k n u r e i K w ó w y ³ p w + + + + + – + – – – – 1 5,1591 30 2,6946 0,48 55 48,87 1,16 3,6946 127,08 112,06 2,8070 0,1189 2 4,6444 36 2,2407 0,48 55 50,73 1,01 3,9162 147,62 117,42 2,7751 0,0744 3 5,3423 33 3,7013 0,74 63 55,27 1,06 3,8369 133,72 115,51 2,8291 0,2407 4 5,4889 32 3,4436 0,71 51 65,28 1,56 3,4959 117,11 156,03 2,9113 0,2888 5 4,9345 31 3,0301 0,38 56 61,43 1,34 3,6397 129,44 163,91 2,2279 0,1589 6 4,9836 22 3,0204 0,27 49 26,88 1,41 3,6011 196,87 161,88 1,8718 0,1735 7 4,7707 32 2,8094 0,35 71 50,53 1,39 3,6273 118,82 166,01 3,1897 0,1172 8 5,1358 32 2,4596 0,41 62 31,71 1,87 3,9449 192,81 146,79 2,8920 0,2203 9 5,1475 27 3,1781 0,55 43 48,48 1,28 3,7138 119,27 168,04 2,5408 0,1503 0 1 5,0999 34 2,8507 0,44 59 58,57 1,47 3,5181 121,64 178,93 2,3036 0,2153

(9). Mo¿na równie¿ zauwa¿yæ, ¿e poprzez korelowa-nie poszczególnych cech diagnostycznych z nasilekorelowa-niem stresu uzyskuje siê tzw. wagi diagnostyczne poszcze-gólnych cech, które po poddaniu analizie statystycz-nej stanowi¹ cenny naukowy materia³ dotycz¹cy istot-noœci wag cech diagnostycznych.

W podsumowaniu nale¿y stwierdziæ, ¿e syntetycz-na funkcja diagnostyczsyntetycz-na Z pozwala obiektywnie usta-liæ stopieñ nasilenia stresu w badanej grupie zwierz¹t i obserwowaæ jego dynamikê.

Piœmiennictwo

1.Fazio E., Alberghina D., Medica P., Cavalieri S., Ferlazzo A.: Total and free iodothyronine levels before and after short and long distance road transport in Limousine calves. Biotechnology, Agronomy Society and Environment 2001, 5, 76-77.

2.Fazio E., Cavaleri S., Medica P., Ferlazzo A.: Livelli sierici medi di ACTH e cortisolo in vitelli Limousine dopo trasporto di lunga durata: influenza del temperamento e del calo ponderale. Atti Congresso Nazionale Societa’ Italiana Buiatria 2000, 32, 197-201.

3.Fazio E., Feralzzo A.: Evaluation of stress during transport. Vet. Res. Com-mun. 2003, 27 Suppl. 519-524.

4.Ferlazzo A., Fazio E., Murania C., Piccione G.: Physiological responses of stallions to transport stress. Proc. 3rd _{International Congress of the}

Inter-national Society for Applied Ethology. 1993a, 544-546.

5.Friend T. H.: Dehydration, stress, and water consumption of horses during long-distance commercial transport. J. Anim. Sci. 2000, 78, 2568-2580.

6.Gavinelli A., Simonin D.: The transport of animals in European Union: the legislation, its enforcement and future evolutions. Vet. Res. Commun. 2003, 27 Suppl. 529-534.

7.Gupta S., Earley B., Crowe M. A.: Effect of 12-hour road transportation on physiological, immunological and haematological parameters in bulls housed at different space allowances. Vet. J. 2007, 3, 605-616.

8.Hartung J.: Effect of transport on health of farm animals. Vet. Res. Com-mun. 2003, 27 Suppl. 525-527.

9.Hildebrand W.: Czynniki prognostyczne i skutecznoœæ terapii postaci wielo-ogniskowej ch³oniaka z³oœliwego psów. Praca dokt. AR, Wroc³aw 2005. 10.Knowles T. G., Warris P. D., Brown S. N., Edwards J. E.: Effects on cattle of

transportation by road for up to 31 hours. Vet. Rec. 1999, 145, 575-582. 11.Krawczel P. D., Friend T. H., Caldwell D. J., Archer G., Ameiss K.: Effects

of continuous versus intermittent transport on plasma constituents and anti-body response of lambs. J. Anim. Sci. 2007, 85, 468-476.

12.Krefft A.: Funkcje diagnostyczne zjawisk nieobserwowalnych. Wyd. Poli-techniki Wroc³awskiej. Wroc³aw 1999.

13.Krefft A.: Iloœciowy opis zjawisk medycznych. Podrêcznik dla medyka. Fun-dacja dla Wojskowego Szpitala Specjalistycznego we Wroc³awiu, Wroc³aw 1993.

14.Krefft A.: Szacowanie funkcji prognozuj¹cej dotycz¹cej zjawisk nieobser-wowalnych. Prace Naukoznawcze Prognost. 1983, 3, 40.

15.Seng P. M., Laporte M.: Animal welfare: the role and perspectives of the meat and livestock sektor. Rev. Sci. Tech. Off. int. Epiz. 2005, 24, 613-623. 16.Stull C. L.: Responses of horses to trailer design, duration, and floor area during commercial transportation to slaughter. J. Anim. Sci. 1999, 77, 2925--2933.

17.Stull C. L., Rodiek A. V.: Physiological responses of horses to 24 hours of transportation using a commercial van during summer conditions. J. Anim. Sci. 2000, 78, 1458-1466.

Adres autora: dr Artur NiedŸwiedŸ, pl. Grunwaldzki 47, 50-366 Wro-c³aw; e-mail: artur.niedzwiedz@up.wroc.pl